Η συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας Άλκη Ζέη

               ΑΛΚΗ ΖΕΗ

    Έφυγε πλήρης ημερών (1923-2020) η σημαντικότερη «γιαγιά» της παιδικής λογοτεχνίας. Την θυμάμαι να μιλά σε παιδιά του δημοτικού εξηγώντας τους σε απλή καθημερινή γλώσσα, ύφος ζεστό και οικείο, αναγνωρίσιμο απλό λεξιλόγιο για τους παιδικούς της ήρωες και ηρωίδες. Τα όνειρα και τις φιλοδοξίες που είχαν οι νεανικοί της χαρακτήρες που σπονδύλωναν τις ιστορίες της. Τα μηνύματα αγάπης και ανθρωπισμού που μετέφεραν μέσα τους τα διηγήματά της, οι εφηβικές της τρυφερές ιστορίες. Η αμεσότητα της ήταν εκπληκτική. Ο λόγος της μητρικός και ταυτόχρονα πολιτικά χρωματισμένος. Ένας λόγος απλός, ήρεμος, ‘χαμογελαστός’, όπως και η ίδια. Συγκλονιστικός και με δόσεις σασπένς που εξίταραν την φαντασία των παιδιών, που συνήθως έμεναν μαγεμένα και με ανοιχτό στόμα γεμάτα απορία και έκπληξη. Ξετύλιγε τις προσωπικές της εμπειρίες και αναμνήσεις όπως μια σοφή γιαγιά ξεπλέκει το μαλλί γύρω από την ρόκα και ταυτόχρονα αφηγείται περασμένες των νιάτων της στιγμές. Στιγμιότυπα περασμένα αλλά όχι λησμονημένα. Η σκέψη της ήταν καθαρή, γάργαρη, συνήθιζε να απλοποιεί τα γεγονότα που εξιστορούσε, χωρίς όμως να αλλοιώνει τον πυρήνα των ιστορικών γεγονότων, για να γίνουν κατανοητά από τους μικρούς αναγνώστες και ακροατές της. Η αφήγησή της είχε ιδεολογικό χρωματισμό, ένα δίχτυ γεγονότων που είχαν σχέση όχι μόνο με την ατομική της ιστορία ή αυτή της οικογένειάς της αλλά με την συλλογική ιστορία της ελλάδας εκείνες τις εποχές. Κεντά ψηφίδα την ψηφίδα τα χτυπήματα της μοίρας, τους πολιτικούς οραματισμούς, τις ιδεολογικές αψιμαχίες και ενστάσεις, μιας ιστορικής εποχής που σημάδεψε καταλυτικά τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων και την δική της. Μέσα από έναν αυτοβιογραφικό λόγο, μια αμεσότητα που της ήταν γνωστή αναδείκνυε με ήρεμη διάθεση,-γυρνώντας μπρος πίσω την ταχύτητα της μνήμης τις κοινωνικές διαστάσεις της Ιστορίας και ιδιαίτερα της κομματικής. Οι σπουδές της πάνω στην κινηματογραφική τέχνη της πρόσφεραν την δυνατότητα να αφηγείται τις ιστορίες της σαν να μας εξιστορούσε το σενάριο μιας κινηματογραφικής ταινίας. Ο λόγος της χωρίς να χάνει τα εχέγγυα του ήταν γυναικείος, ήταν μια καθαρή ιδιαίτερη γυναικεία ματιά πάνω στα ιστορικά διαδραματισθέντα και καθημερινά αντίστοιχα συμβάντα που είχαν άμεση σχέση με την τρέχουσα ιστορία που την ζούσε και εκείνη σαν ιδεολογική κατάκτηση και πολιτικό οραματισμό. Είναι η πρώτη ελληνίδα συγγραφέας παιδικών βιβλίων που διαμόρφωσε τους χαρακτήρες των ηρώων της και ηρωίδων της, κάτω από μια ξεκάθαρη πολιτική ομπρέλα και ιδεολογική πλατφόρμα. Οι ήρωές της έχουν συγκεκριμένο πολιτικό προσανατολισμό, κινούνται μέσα σε ένα ευρύτερο ιδεολογικό κλίμα επιτυχίας εκπλήρωσης των στόχων ή αποτυχίας που ζει ολόκληρη η Ελλάδα εκείνες τις δύστοκες περιόδους. Η επίσημη εκδοχή της Ιστορίας αποτυπώνεται πάνω στην ταυτότητα των ηρωίδων της. Οι αφηγήσεις της είναι κάπως ευθύγραμμες, με ελεγχόμενα εξωτερικά ερεθίσματα, που δεν μπορούν να ανατρέψουν την κεντρική νοηματική σειρά των γεγονότων και την ερμηνεία τους. Με ομαλότητα ξεστρατίζει και ο λόγο της, σε αυτά τα σχεδιασμένα και υπολογισμένα κινηματογραφικά φλας μπακ των αναμνήσεών της, σε δεκάδες στιγμές που έζησε κατά την διάρκεια της εξορίας της, μακριά από την Ελλάδα που έζησε σαν πολιτικός πρόσφυγας. Οι ιδιαίτερες της οικογένειάς της εξιστορήσεις και αναμνήσεις δεν έχουν ιστορικά χάσματα, κενά, αντίθετα, διαθέτουν συνέχεια και συνοχή. Συμπλέκονται αρμονικά με τις ιστορικές σύγχρονες της δεκαετίες, κρίσιμες περιόδους της ελληνικής ιστορίας. Οι ήρωές της πχ. του μυθιστορήματός της Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα, καθρεφτίζουν μεγάλο εύρος των πολιτικών γεγονότων, κοινωνικών καταστάσεων, ιδεολογικών ανατροπών και ζυμώσεων, ενός ιστορικού αιματοβαμμένου αιώνα και εποχής, που ονομάστηκε «εποχή των επαναστάσεων. Την γραφή της Άλκης Ζέη διαπνέει μια αγωνιστική πνοή ελευθερίας. Ένας άνεμος γυναικείας ανεξαρτησίας πλημμυρίζει τις αφηγήσεις της. Μια αντιστασιακή πρόθεση πολιτικής ερμηνείας των ιστορικών γεγονότων, που μας δίνονται με μια αίσθηση προορισμού της εθνικής μοίρας. Η εθνική τραγωδία της ελλάδας είναι ο κεντρικός αιμοδότης της προσωπικής μοίρας των ελλήνων και ξεχωριστά των πολιτικών ελλήνων προσφύγων.

Παραθέτω μια ενδεικτική κριτικογραφία για τα βιβλία της έτσι όπως τα συνέλεξα μέσα στον χρόνο της ανάγνωσης του έργου της, ιδιαίτερα μετά την εκτίναξη της συγγραφική της προβολή με την έκδοση του μυθιστορήματός της «Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα». Που ήρθε να σταθεί αναγνωστικά δίπλα στην άλλη συγγραφική κατάθεση του Χρόνη Μίσιου. «καλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς». Δύο βιβλία που μας αφηγούνται με τραγικό τρόπο τις διαψεύσεις των πολιτικών οραμάτων και ιδεολογικών βεβαιοτήτων των ανθρώπων-αγωνιστών εκείνης της εποχής.    

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

• Γεωργία Καρρά: συνέντευξη, φωτογραφίες: Αλεξάνδρα Κλάϊν, εφ. Δημοσιογράφος. Περιοδικό της Κυριακής 12/8/1990, σ. 9,  Τα βάθη μιας ζωής. Ο κόσμος μου, ο χάρτινος

• Δημήτρης Γκιώνης, εφ. Ελευθεροτυπία 13/2/1995, σ.22,  Άλκη Ζέη «Τα παιδιά, η ελπίδα που έχω για το μέλλον». Δημοσιεύεται εκτός από την συνέντευξη και Προδημοσίευση από το βιβλίο της «Η μωβ ομπρέλα»

•Πόλυ Κρημνιώτη, εφημ. Η Κυριακάτικη Αυγή 6/4/1997, σ.34, Α. Ζ. Δεν γράφω για διέξοδο, γράφω όταν έχω κατι να πω.

•Δέσποινα Κονταράκη, εφημ. Απογευματινή της Κυριακής 23/9/2001, 35, Α. Ζ. Καλές οι ζωγραφιές, μέτρια τα κείμενα στο παιδικό βιβλίο

•Η Κυριακάτικη Αυγή 5/10/2003, σ.20. Άλκη Ζέη μια συζήτηση με την Πόλυ Κρημνιώτη.

ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ

• Άλκη Ζέη, περ. Αντί τχ. 367/26-2-1988, Ήτανε μοναδική στο να δίνει χωρίς να περιμένει ανταπόδωση…(για την Νανά Καλλιανέση)

• Μικέλα Χαρτουλάρη: επιμέλεια, εφ. ΤΑ ΝΕΑ 4/9/1993, σ.35 ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ πολιτικής φαντασίας. Άλκη Ζέη, ΣΠΑΝΙΟΛΙΚΑ ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ

• Άλκη Ζέη, εφημ. Ελευθεροτυπία Σάββατο 2/10/1993, Ένας πολίτης ψηφίζει…

-Τι περιμένετε από την κυβέρνηση της 11^ης Οκτωβρίου και τι σύνθημα θα προτείνατε για αυτή την προεκλογική περίοδο (σύνθημα με την έννοια του μηνύματος που πιστεύετε ότι θα έπρεπε να κυριαρχεί αυτή την περίοδο).

«Θα ‘θελα η κυβέρνηση που θα έπαιρνε την εξουσία ως 10 του Οκτώβρη να έβαζε σαν πρώτο στόχο της το παιδί. Έτσι, μετά δεκαοχτώ χρόνια θα είχαμε τους πρώτους σωστούς πολίτες, και μια πολιτεία με σωστούς πολίτες σίγουρα θα αποκτούσε και τους σωστούς κυβερνήτες. Βέβαια, για κάτι τέτοιο χρειάζεται θάρρος και υπομονή, γιατί τ’ αποτελέσματα δεν είναι άμεσα. Πάντως, εάν έφτιαχνα μια αφίσα για την προεκλογική εκστρατεία, θα έβαζα τη φωτογραφία ενός παιδιού που να κρατάει ένα βιβλίο και θα έγραφα από κάτω: Επαναφέρουμε τη βασιλεία. Τη βασιλεία του παιδιού και του βιβλίου.

•Άλκη Ζέη, εφημ. Ελευθεροτυπία 30/10/1995, Ο Πέτρος, ο δικός μας. Ένα κείμενο της Α. Ζ. για τον Μίμη Δεσποτίδη σε προδημοσίευση από το περιοδικό «Η λέξη»

• στο λογοτεχνικό περιοδικό «η λέξη»

-τχ.121/5,6,1994, σ.248-, ΕΚΕΙΝΟ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΣΤΗ ΧΙΟ

-τχ. 138/3,4,1997, σ. 192-, ΕΝΑ «ΑΞΕΧΑΣΤΟ» ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

-τχ. 149-150/1,4,1999, σ. 21-, ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ

-τχ. 157/5,6,2000, σ.326-, Η ΘΕΙΤΣΑ

-τχ. 161/1,2,2001, σ.3-, Η ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ-Αυτοβιογραφικές σελίδες

-τχ. 169/5,6,2002, σ. ΤΟ ΚΑΠΛΑΝΙ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

-τχ. 171/9,10,2002, σ. 832-, ΑΧ, ΑΥΤΟΣ Ο ΤΑΫΡΩΦ

ΕΡΓΑ

Α. Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα, εκδ. Κέδρος 1987, σ. 348, δρχ. 900

-Μαριάνα Δήτσα, περ. Ο Πολίτης τχ.81-82/7,8,1987, σ.108,

 Ένα σημείωμα βιαστικό και συγκινημένο

«Ήδη από τον φλύαρο τίτλο μου καταλαβαίνει ο αναγνώστης ότι δεν πρόκειται να βρει παρακάτω μια κριτική ανάλυση του μυθιστορήματος της Άλκης   Ζέη που μόλις κυκλοφόρησε, αν και η αριστοτεχνική του σύνθεση προσφέρεται πλουσιοπάροχα σε εφαρμογή διαφόρων μεθόδων ανάγνωσης μυθιστορημάτων.»

-Βίκτωρ Ιβάνοβιτς, περ. Ο Παρατηρητής τχ. 8/10, 1988, σ. 139-142,

Η αυτοκριτική της Αριστεράς

«Εάν η αποστολή αυτού που στη γαλλική παράδοση έχει καθιερωθεί ως feuilleton Litteraire είναι να καταγράψει μια πρώτη αξιολόγηση ενός έργου που ανήκει στη λογοτεχνική επικαιρότητα, σκιαγραφώντας με λίγες, πλην σαφείς γραμμές τις όσο το δυνατόν αμεσώτερες εντυπώσεις και αντιδράσεις του κριτικού ως αναγνώστη, φοβούμαι ότι οι σελίδες που ακολουθούν δύσκολα θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στις ως άνω προδιαγραφές. Το μυθιστόρημα της Άλκης Ζέη το διάβασα με (μεγάλο μάλιστα)ενδιαφέρον, αλλά οι αντιδράσεις που μου προκάλεσε υπήρξαν και παραμένουν διφορούμενες συνεπώς ούτε άμεσες δύνανται να είναι οι εντυπώσεις μου, ούτε μονοδιάστατα σαφής ή γνώμη που θα εκφέρω.

     Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα εντάσσεται στη φιλολογία της «αυτοκριτικής της Αριστεράς», δηλαδή σε μια θεματική σειρά που στην Ελλάδα είχε εγκαινιάσει η «ποίηση της ήττας» στις αρχές της δεκαετίας του ’60 λίγο αργότερα, η θεματολογία αυτή βρήκε απήχηση και στον αφηγηματικό λόγο, σε ορισμένα μυθιστορήματα (Επί εσχάτη προδοσία, Η καγκελόπορτα κ. ά.) που τώρα, μεσολαβούσης μιας εικοσαετίας,, η μνήμη ή μάλλον η λήθη μου τα απλουστεύει και έτσι τα εξιδανικεύει…»  

-Αιμιλία Καραλή, περ. Επιστημονική Σκέψη τχ. 37/1,2,1988, σ. 82-84,

Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα

Γράφει η φιλόλογος μεταξύ άλλων:

«…Μια τέτοια, όμως σκέψη μπορεί να γεννήσει ή ν’ απαντήσει ακόμα σε πολλά ερωτηματικά που ολοένα πληθαίνουν και θα πληθαίνουν όσο γίνεται πιο επιτακτική η ανάγκη να διερευνηθεί πιο βαθιά και πιο ουσιαστικά εκείνη η περίοδος. Γιατί στην ουσία μπαίνει και μ’ αυτό το βιβλίο ένα πρόβλημα σημαντικό. Ποια είναι η σχέση του ανθρώπου με την ιστορία; Ποια είναι η ‘ευθύνη’ του απέναντι στα γεγονότα, τα οποία με τον ένα ή τον άλλο τρόπο δημιουργεί;

     Ένα πρώτο ερώτημα που γεννιέται και μετά την πολύ μεγάλη κυκλοφορία του βιβλίου, είναι το γιατί μια σειρά από λογοτεχνικά βιβλία (μα και άλλα έργα τέχνης, κινηματογραφικά, θεατρικά κ. ά.) που πραγματεύονται τέτοια θέματα, βγαίνουν, κι έχουν μεγάλη διάδοση, ακριβώς σήμερα.

    Ο T. S. Eliot κάποτε είχε γράψει πως ‘Μια λογοτεχνική ιστορική εργασία είναι πολύ περισσότερο ντοκουμέντο της δικής της εποχής, παρά της εποχής που περιγράφει».

Νομίζω, πως χρειάζεται να δούμε ακριβώς εκείνα τα σημεία της ‘δικής μας εποχής’ που οδηγούν στην λογοτεχνία-ή άλλου είδους καλλιτεχνική ακόμα και πολιτική-επιστημονική και ερμηνεία ‘εκείνης της εποχής’. Δεν είναι το θέμα μιας ‘ωρίμανσης’ της ιστορικής ματιάς, γιατί δεν είναι το πέρασμα του χρόνου που αναγκαστικά τη διαμορφώνει. Τείνουν σήμερα να ολοκληρώσουν τον κύκλο τους προκειμένου να περάσουν σε νέο στάδιο εξέλιξης, μια σειρά από ζητήματα, εκτιμήσεις ακόμα και φάσεις του κινήματος. Απ’ την άποψη, λοιπόν, και την ανάγκη να οδηγηθούν οι γενικότερες εξελίξεις σε μια κατεύθυνση ευνοϊκή υπέρ των λαϊκών μαζών, της αριστεράς, δημιουργείται σαν ώριμος καρπός όχι μόνο μια πολιτική κίνηση και φιλολογία, αλλά και μια τάση στην τέχνη που μέσα απ’ το παρελθόν του κινήματος βάζει σημαντικά ερωτήματα για το σήμερα. Τέτοια, όπως: Το πώς διαμορφώνεται το ιστορικό υποκείμενο και πως διαμορφώνει το περιβάλλον του. Η σχέση του με την ιστορία του  κινήματος, η συμμετοχή του στην πρωτοπορία των πολιτικών αγώνων, η ανάπτυξη ή η αλλοτρίωσή του, η αναγκαιότητα, οι δρόμοι, τ’ αποτελέσματα της στράτευσης ή της αποστράτευσής του. Μια τέτοια, όμως, τάση μπορεί να κλείνει μέσα της τον ‘κίνδυνο’ της φυγής προς τα πίσω, της αδυναμίας να συλλάβει το σήμερα. Να ‘οικτίρει’ και να ισοπεδώνει το παρελθόν, να υποκύπτει σε αρνητικές πλευρές του χθες και να γενικεύει με μηδενικό παρανομαστή για το αύριο.

     Το βιβλίο της Άλκης Ζέη θίγει με ειλικρίνεια τέτοια ζητήματα και με τέτοιο τρόπο, που μπορεί να βοηθήσει ουσιαστικά όχι σ’ έναν απλό καλλιτεχνικό στοχασμό, μα σ’ έναν ευρύτερο κοινωνικό-πολιτικό. Είναι βιβλίο ‘χρήσιμο’ για το σήμερα ακόμα κι όταν έχει κάποιος σοβαρές επιφυλάξεις και αντιρρήσεις για τις πολιτικές εκτιμήσεις της ηρωίδας της.». Και παρακάτω:

«Μ’ αυτό της το έργο η Α. Ζέη αποδεικνύει τη μεγάλη λογοτεχνική της αξία. Το ‘εύρημά της’ το παρελθόν να εξελίσσεται σε στυλ κινηματογραφικού έργου, στη θέση της ταινίας που οι ήρωές της συμμετείχαν σαν κομπάρσοι, βοηθά στο ζωντανό παραστατικό ξεδίπλωμα της ιστορικής πλοκής. Το σταμάτημα του μοτέρ της κινηματογραφικής μηχανής λήψης σημαίνει ξαναγύρισμα στην πραγματικότητα. Τα γεγονότα που έζησε είναι ζωντανά και πρέπει να μείνουν ζωντανά στην ταινία, τη δραματοποιημένη, οπτικοποιημένη ιστορική και καλλιτεχνική μνήμη. Οι μορφές, οι έννοιες, οι λέξεις δένονται καθώς περνούν απ’ την «ταινία» στην πραγματικότητα, σαν να είναι το πιο λογικό πράγμα να βγαίνουν έξω απ’ το σελυλόιντ στην ζωή. Το σπάσιμο του χρόνου οργανώνεται με απλή, ομαλή πλοκή. Κάθε νέα σκηνή δεν είναι ένα ξάφνιασμα, αλλά μια διαλεκτική αντιφατική συνέχεια. Τα γεγονότα, φορτισμένα από μόνα τους είναι εκείνα που δημιουργούν τις απορίες, τις εντάσεις, τις κορυφώσεις, τις απογοητεύσεις. Η Άλκης Ζέη ξεκινά απ’ την προσωπική ματιά της ηρωίδας της και γενικεύει. Εκφράζει τη ματιά μιας μερίδας αγωνιστών που πέρασαν μέσα από θύελλες με εφόδια την πίστη τους σε μια άλλη κοινωνία…».     

-Τάκης Μενδράκος, εφ. Η Αυγή της Κυριακής ;, Η ιστορική μνήμη και η ανθρώπινη περιπέτεια

-Νίκος Παπαχρήστος, περ. Σφενδόνη τχ. 2/1988, σ.48, κορυδαλλοί σφαζόμενοι μειλιχίως…

Κώστας Σταματίου, εφ. Τα Νέα 5/9/1987, Ρέκβιεμ για μια γενιά

-Σπύρος Τσακνιάς, ΕΠΙ ΤΑ ΙΧΝΗ. Κριτικά κείμενα 1985-1988-Πεζογραφία, εκδ. Σοκόλη 1990, σ. 61-65.

Η κριτική αυτή του Σπύρου Τσακνιά είχε δημοσιευτεί για πρώτη φορά στο λογοτεχνικό περιοδικό «Η Λέξη» τχ. 68/ 10, 1987, στις σελίδες «η κρίση του βιβλίου»

«Η γενιά της Κατοχής, της Αντίστασης, του Εμφυλίου, δεν έχει εξαντλήσει ακόμη τα βιωματικά και μνημονικά της αποθέματα. Και, απ’ ό,τι φαίνεται, το αναγνωστικό κοινό δεν έχει μπουχτίσει ακόμη με τις ιστορίες και τους μύθους της ή με τις διαψεύσεις και τις απομυθοποιήσεις της. Νεότεροι άνθρωποι, που διαμορφώθηκαν κάτω από εντελώς διαφορετικές συνθήκες, δυσφορούν κάποτε με ό,τι θεωρούν αφύσικη μακροβιότητα της αντιστασιακής και εμφυλιοπολεμικής εμπειρίας και, οι πιο ανυπόμονοι απ’ αυτούς, σπεύδουν να υπογράψουν τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της. Ωστόσο, βιβλία όπως του Χρόνη Μίσσιου και της Άλκης Ζέη, με την ταχύτητα διάδοσή τους και την ευρύτατη αποδοχή τους, που δεν πρέπει να αποδοθούν σε κομματικούς ή εμπορικούς μηχανισμούς προωθήσεως, επιβάλλουν περίσκεψη και προβληματισμό όσον αφορά τη βιωσιμότητα αυτού πλέγματος καταστάσεων, συγκινήσεων, βιωμάτων, τραυμάτων και συντριμμένων οραμάτων, που συνοπτικά αποκαλούμε «πολιτική εμπειρία» της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Στον προβληματισμό αυτό πρέπει ενδεχομένως να ληφθεί υπόψη και το γεγονός ότι η αυθόρμητη έκρηξη ενδιαφέροντος του αναγνωστικού κοινού για βιβλία σαν αυτά που προανέφερα, σημειώνεται σε μιαν εποχή κατά την οποία η ιδεολογική και πολιτική ακτινοβολία της Αριστεράς βρίσκεται στα χαμηλότερα επίπεδα της μεταπολεμικής ιστορίας της. Η διερεύνηση των αιτιών του φαινομένου-αν οι διαπιστώσεις ισχύουν-ανήκει περισσότερο στην κοινωνιο- πολιτισμική και πολιτική ανάλυση και λιγότερο στη λογοτεχνική κριτική. Η τελευταία, σε ό,τι αφορά την Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα, έχει να αντιμετωπίσει μιαν άλλη κατηγορία προβλημάτων. Το πρόσφατο βιβλίο της Άλκης Ζέη, ακριβώς γιατί ερεθίζει το ενδιαφέρον και τη συμπά-θεια του αναγνώστη, επαναφέρει με βροντώδη τρόπο το παμπάλαιο πρόβλημα των σχέσεων «ζωής» και «τέχνης» μέσα στο μυθιστόρημα-ένα πρόβλημα τόσο παλιό όσο και το είδος. Κι ακόμη, ένα πρόβλημα που ενώ δεν απουσιάζει από άλλα είδη έντεχνου λόγου ή άλλες μορφές τέχνης-με εξαίρεση τη μουσική- εμφανίζεται με περισσότερη συχνότητα και ιδιαίτερη οξύτητα σε σχέση με το μυθιστόρημα, ιδιαίτερα το ρεαλιστικό….». Και,

«Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα είναι μια μεγάλη λίμνη που αντανακλά ένα μεγάλο και ενδιαφέρον κομμάτι ζωής-για να χρησιμοποιήσω την περιβόητη παρομοίωση του Henry James. Γεγονότα καθοριστικά για τη μοίρα ενός λαού σε μιαν κατεξοχήν κρίσιμη περίοδο της ιστορίας του, ή, πιο συγκεκριμένα, για την πορεία ενός ευρύτατου επαναστατικού κινήματος που σφράγισε αυτή την εποχή, παρελαύνουν μέσα στις σελίδες της όχι με τη μορφή μιας απρόσωπης εξιστόρησης, αλλά μέσα από τα παθήματα και τις περιπέτειες των μυθιστορηματικών προσώπων. Η Άλκη Ζέη, είναι προφανές, δεν ακολουθεί ένα επινοημένο ή προκατασκευασμένο μυθιστορηματικό σχέδιο’ καθώς διαβάζει κανείς το βιβλίο της, έχει την αίσθηση πως ακολούθησε αντίστροφη πορεία: προσπαθεί να δαμάσει και να μορφοποιήσει ένα απέραντο βιωματικό υλικό….».

-Κώστας Τσαούσης, εφ. Έθνος 15/7/1987

Κανείς τους από αυτή τη γενιά δεν πρόλαβε…

    « Ότι και να γραφεί για κείνα τα χρόνια και όπως να γραφεί θα ‘ναι λίγο, γιατί η περίοδος 1940-1974 είναι μια τεράστια  αλάνα όπου όλα τα «παιχνίδια» έχουνε παιχτεί, των ιδεολογιών, της πολιτικής και του πολέμου, κι ανάμεσά τους ο καθημερινός ανθρωπάκος που γίνεται ήρωας και κουρέλι…

    Αλλά αυτό το μυθιστόρημα-ιστορία-ρομάντσο-θρίλερ δεν μοιάζει με τα άλλα που έχουμε διαβάσει’ ο «μύθος» κυκλοφορεί μέσα στον αγώνα της Κατοχής, στην Απελευθέρωση, στο Δεκέμβρη του ’44, στον Εμφύλιο, στα εκτελεστικά αποσπάσματα των Ελλήνων για τους Έλληνες, στη δικτατορία του ’67, μα περισσότερο μιλάει για τους χτύπους της καρδιάς των απλών ανθρώπων που κανένας ποτέ δεν λογάριασε.

     Κομμάτια

    Γιατί η «αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα», η προπολεμική Δάφνη, η Ελένη της Αντίστασης, αποτελεί εικόνα του πληγωμένου ανθρώπου κάθε εποχής, στον οποίον απαγορεύουν το δικαίωμα να ερωτεύεται, να ονειρεύεται, να μιλάει για τις ιδέες και τα αισθήματά του όπως διαφοροποιούνται από τον καιρό και την αλήθεια που συνεχώς αποκαλύπτεται –ο κομματικός καθοδηγητής Αχιλλέας που θαύμασε και αγάπησε η Δάφνη, ο καπετάνιος του  Εμφύλιου Αχιλλέας, ο φυγάδας στην Τασκένδη, ο πρώτος εραστής και σύζυγός της, αποτελεί την άλλη εικόνα, του αγνού ιδεολόγου, αλλά ξεροκέφαλου ανθρώπου κάθε εποχής.

     Κομματιασμένες οι υπάρξεις στην Αθήνα, στη Ρωσία, στη Ρώμη, στο Παρίσι και τα κομμάτια τους συνδέει η συγγραφέας έξυπνα, με κέντρο το γύρισμα μιας ταινίας στο Παρίσι: κομπάρσοι οι «ήρωες» της και παίζοντας το «ρόλο» της η Δάφνη- Ελένη, μέσα στο κουπέ ενός τρένου, καθώς θέλει το σενάριο, με συντροφιά παλιούς συντρόφους, αναθυμιέται άλλους ρόλους που έπαιξαν αυτή και οι συναγωνιστές της στις δεκαετίες ως και την 21^η Απριλίου 1967 (τίτλος του έργου, «Το τρένο της φρίκης»).

     Μικρές αφηγήσεις-σταθμοί της μακριάς βιοτικής πορείας της γυναίκας που έτυχε να ανήκει σε μια γενιά από τα μέλη της οποίας κανείς δεν πρόλαβε ποτέ οποιαδήποτε από τις επιδιώξεις του να πραγματοποιήσει.

     Η αφήγηση είναι συναρπαστική, το βιβλίο δεν το αφήνεις από τα χέρια σου, γιατί η Άλκη Ζέη έχει καταφέρει, στο πρώτο της αυτό μυθιστόρημα έξω από την παιδική λογοτεχνία, στην οποία έχει αναδειχθεί, να «ανάβει» το ενδιαφέρον από σελίδα σε σελίδα και από επεισόδιο σε επεισόδιο, που είναι «καρέ» κινηματογραφικά κι όλα μαζί μια περιπέτεια που φέρνει αγωνία, πόνο για τα παθήματα των ανθρώπων της και συγκίνηση, πολλή συγκίνηση από τις συναντήσεις, τους αποχωρισμούς και τις απώλειες…

       Είναι και πολιτικό δοκίμιο αυτό το μυθιστόρημα: η ραχοκοκαλιά του είναι πολιτική και από την πολιτική «ταλαιπωρούνται» οι «ήρωές» του, από τη διατροφή και τις επαγγελματικές κλίσεις τους ως τον έρωτα’ κυρίως  όμως, αποτελεί πολιτικό δοκίμιο για τα κομματικά γεγονότα στην Τασκένδη, όπου δεινοπάθησαν και ο σοσιαλισμός και οι ανθρώπινες σχέσεις, δηλαδή η ανθρωπιά…

     Μόνο στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου υπάρχουν μερικές συμπτώσεις κάπως απίθανες (βιαζόταν η συγγραφέας να δώσει «λύσεις» στις παλιές σχέσεις και συναντήσεις;): η συνάντηση της Λάουρας και του Φράνκο με τη Δάφνη-Ελένη στην Ύδρα και η «ταυτότητα» της γκαρσονιέρας της δεκαετίας του ’40 με κείνης λίγο πριν από τον Απρίλη του ’67…(ατυχήματα στην τεχνική του μύθου…)

     (Τα άλλα βιβλία της Άλκης Ζέη, όλα παιδικής λογοτεχνίας, εκτός από τη συλλογή διηγημάτων «Αρβυλάκια και γόβες», «Το Καπλάνι της Βιτρίνας», «Ο Μεγάλος Περίπατος του Πέτρου», «Κοντά στις ράγες», «Ο Θείος Πλάτων», «Μια Κυριακή του Απρίλη», «Τα παπούτσια του Αννίβα». Όλα έχουν κάνει πολλές εκδόσεις, μέχρι 32^η, και έχουν μεταφραστεί σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες και ακόμη στα εσθονικά και ιαπωνικά)».

Β. Η μωβ ομπρέλα, εκδ. Κέδρος 1995

-Ελένη Σαραντίτη, εφημ. Ελευθεροτυπία 3/5/1994, Το ακριβό παιχνίδι των ονείρων

-Πέγκυ Κουνενάκη, εφημ. Η Καθημερινή 5/2/1995, σ.36 Η «μωβ ομπρέλα» προστατεύει τις αναμνήσεις μιας ζωής

-Μικέλα Χαρτουλάρη: ρεπορτάζ, εφημ. Τα Νέα 22/2/1995, Πέταγμα στην ελευθερία

-Στρατής Μπουρνάζος, εφημ. Η ΕΠΟΧΗ 26/2/1995, Η «Μωβ ομπρέλα» το καινούργιο βιβλίο της Α. Ζ.

-Ν. Χατζ., εφημ. Ελευθεροτυπία 22/2/1995, Πετώντας με μια «Μωβ Ομπρέλα»

-Μάνος Κοντολέων, εφημ. Η Αυγή 28/10/1995, Το παρελθόν έχει μωβ χρώμα

Γ. Νεανική Φωνή, πέντε διηγήματα με ζωγραφική της Μαριλίτσας Βλαχάκη, σ. 77, εκδ. Καστανιώτη1996, δρχ. 4000.

-Ελένη Σαραντίτη, εφ. Ελευθεροτυπία 30/4/1997,

Τα καλά πράγματα δεν παλιώνουν

     «…Τέλη του 1943, στα γραφεία της Νεανικής Φωνής, εμφανίστηκε μια μέρα ένα όμορφο κι αγέλαστο κορίτσι. Λεγόταν Άλκη Ζέη κι ερχόταν να προσφέρει συνεργασία… Το κορίτσι είχε ένα ύφος αγγελιοφόρου που δεν ζητάει να ταυτιστεί με το μήνυμά του. Έπαιρνε μιαν απόσταση, τόσο από μας όσο και από το διήγημα που κατέθετε. Μ’ άλλα λόγια, αγνοούσε επιδεικτικά αυτό που πολύ αργότερα μάθαμε ν’ αποκαλούμε δημόσιες σχέσεις. Δεν ξέρω τι μπορεί να έκρυβε αυτή αράγιστη επιφάνεια», γράφει χαρακτηριστικά προλογίζοντας τη συλλογή ο Κωστής Σκαλιόρας. Στην καρδιά της Κατοχής, αγέλαστη η Άλκη Ζέη, αγέλαστη κι η Αθήνα και τα διηγήματα της νεαρής συγγραφέως δάκρυα μιάς ψυχής που η περηφάνια δεν άφηνε να κυλήσουν. Ο λόγος συγκρατημένος και διακριτικός. Κι εντούτοις πίσω από τις αράδες σπαρταρά, ιδέστε (στο διήγημα «Μάνα»): «Να μας χάριζαν κάτι απόψε! Κάτι τιποτένιο, ένα κλαδάκι, λίγο έλατο, ένα ξυλάκι, μια πέτρα ακόμα…» λαχταρά η κοπελίτσα της βυθισμένης στο πένθος οικογένειας. Είναι Χριστούγεννα, και η χαρά της ζωής πώς να φυλακιστεί, πώς να λησμονηθεί η ελπίδα; Έτσι, έφτανε ένα κλαδάκι, ή μια πέτρα γυαλιστερή για να παραμεριστεί, έστω και για λίγο, ο θάνατος του αδελφού και η Κατοχή που γονάτιζε τη χώρα. Ένα ξυλάκι για τα όνειρά της. Ολιγόλογο, δίχως εκρήξεις, είναι γραμμένο σαν ένα ανομολόγητο μυστικό. Και  παρά το πένθος που βουλιάζει το σπιτικό, το κορίτσι αρπάζεται με βουλιμία από τη ζωή.».

-Μικέλα Χαρτουλάρη: Επιμέλεια, εφημ. Τα Νέα 21/9/1996, σ. 34-, Στο φως ύστερα από 53 χρόνια. Προδημοσίευση. Νεανικά χτυποκάρδια για «Τρεις αδελφές»

-περιοδικό «Διαβάζω» αρ. 377/9, 1997, σ. 74-75.

Στην σελίδα «λιλιπούτεια» υπάρχει σύντομη συνέντευξη της Α.Ζ. (δύο ερωτήσεις από την σύνταξη του περιοδικού), με την ευκαιρία της έκδοσης του βιβλίου της «Νεανική φωνή».

ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιο ήταν το κίνητρο να δημοσιεύετε τα διηγήματά σας μετά από 50 περίπου χρόνια; Θεωρείτε τα διηγήματα αυτά δείγματα της νεανικής σας γραφής; Σήμερα, σας αντιπροσωπεύουν;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Σε μια συνέντευξη που μου έκαναν  ο Θανάσης Νιάρχος κι ο Αντώνης Φωστιέρης στην εκπομπή τους στο ραδιόφωνο, με ρώτησαν πότε δημοσιεύτηκε κάτι δικό μου για πρώτη φορά. Τότε ανέφερα το περιοδικό «Νεανική Φωνή», που είχε δημοσιεύσει τα πρώτα μου διηγήματα το μακρινό 1944. Είχα ξεχάσει τη συνέντευξη, όταν σε λίγες μέρες μου τηλεφώνησε ο Θανάσης πως ο άλλος Θανάσης-Καστανιώτης-σκέφτεται να εκδώσει αυτά τα διηγήματά μου. Έμεινα κυριολεκτικά άναυδη. Πενήντα τόσα χρόνια κάπου είχα καταχωνιασμένα μαζί με άλλα ενθύμια, τα τεύχη της «Νεανικής Φωνής». Ποτέ δεν μου είχε περάσει από το μυαλό να εκδώσω τα πρώτα μου ψελλίσματα. Έφερα χίλιες αντιρρήσεις μα από τον Θανάση Νιάρχο δεν γλιτώνεις εύκολα. Τελικά με κατάφερε, αλλά έβαλα έναν όρο Να γράψει ο Κώστας Σκαλιώρας ένα πρόλογο. Ο Κωστής ήταν νεαρούλης του παρέδωσα με τρόμο το πρώτο μου διήγημα. Είχα την ελπίδα πως δεν θα δεχότανε. Αλλά δέχτηκε από αγάπη σε μένα και από κάποια συμπάθεια φαίνεται στα διηγήματα. Έγραψε έναν τόσο ωραίο πρόλογο τοποθετώντας τα στη σωστή τους διάσταση που θα ήταν κρίμα να μη δημοσιευτεί. Κι η εκλογή της ζωγράφου Μαριλίτσας Βλαχάκη να συμπαρασταθεί με τη ζωγραφική της με έπεισαν να μην αφήσω άλλα πενήντα χρόνια στο συρτάρι τη νεανική μου φωνή.

Αυτά τα διηγήματα αντιπροσωπεύουν το κορίτσι που πρωτόγραψε και μοιάζουν σαν φωτογραφίες μου της εποχής εκείνης Δεν τα αρνούμαι μ’ όλες τους τις ατέλειες.

Δ. Η Αλίκη στη Χώρα των Μαρμάρων, Εικόνογράφηση: Σοφία Ζαραμπούκα, σ. 40, δρχ.2000, εκδ. Κέδρος 1997

-Λένα Παπαδημητρίου, εφημ. Το Βήμα 30/3/1997,

Ο περίπατος της Αλίκης

     «Αυτή τη φορά η Αλίκη δεν παίζει κρίκετ-με σκαντζόχοιρους για μπαλάκια και ερωδιούς για στέκες-παρέα με τον Βασιλιά και τη Βασίλισσα της Κούπας. Δεν κολυμπάει στη λίμνη των δακρύων της. Ούτε απολαμβάνει το τσάι της με τον Καπελά και τον Μαρτιάτικο Λαγό. Ίσως γιατί «Η Αλίκη στη Χώρα των Μαρμάρων», όπως την έπλασε η ιστορική μνήμη και η πάντα επίκαιρα- ευάερη φαντασία της Άλκης Ζέη, δεν αναζητεί τα θαύματα σε άλλες χώρες. Ζει σε αυτόν εδώ τον τόπο-στην οδό Φαίδρας, στο Θησείο, με φόντο τις αρμπαρόρριζες και την Αρχαία Αγορά-, πιάνει ψιλή κουβέντα με την Ακρόπολη και θυμώνει κάθε τόσο με το θράσος αυτού του Τόμας Μπρους Ελγιν: «Τι καλά που θα ήτανε, έλεγε με το νου του, αν το σπίτι που έχτιζε στη Σκωτία είχε για κολόνες τις ίδιες τις κολόνες του Παρθενώνα». Αυτή η Αλίκη δεν επιστρατεύει θαύματα με τραπουλόχαρτα αλλά με ζωοφόρους.

     Και δεν είναι τυχαίο ότι η συγγραφέας αφιερώνει το καινούργιο παραμύθι της «στη Μελίνα». Οι λιλιπούτειοι αναγνώστες καλούνται να γνωρίσουν το όραμα της επιστροφής των Ελγινείων-κι όμως «δεν τα λένε Ελγίνεια», φωνάζει έξαλλη η Αλίκη, «αλλά μάρμαρα του Παρθενώνα»»-, να επισκεφτούν την “Duveen Gallery” του Βρετανικού Μουσείου, όπου φυλάσσεται η μοναχική Καρυάτιδα, να αναρωτηθούν πως έγινε και αυτή ταξίδεψε πριν από πολλά-πολλά χρόνια από την Ελλάδα στη Γηραιά Αλβιώνα. Όλα ξεκινούν χάρη στον «θείο Άγγελο», έναν παθιασμένο αρχαιολόγο που «είναι τρελός με τα μάρμαρα: από την Ακρόπολη μέχρι το νεροχύτη της γιαγιάς, που δεν την αφήνει να τον γκρεμίσει και να βάλει έναν μοντέρνο μεταλλικό».

     Η Αλίκη αποχαιρετά τις αρμπαρόρριζες της γιαγιάς για να ακολουθήσει τον θείο στο Λονδίνο, εκεί όπου βρέχει «βέβαια», τα ταξί είναι μαύρα και ο οδηγός κάθεται δεξιά. Είναι η μοναδική ευκαιρία της να δει από κοντά και αυτά τα περίφημα Ελγίνεια. Όταν φθάνουν στο Βρετανικό Μουσείο, ο θείος Άγγελος ούτε που της δίνει μια στάλα χρόνο να χαζέψει τις άλλες πτέρυγες με τα αιγυπτιακά και τα ρωμαϊκά. Εκείνος κρατάει μανιωδώς τις σημειώσεις του, εκείνη όμως μένει να χαζεύει ένα τριανταφυλλί μπουφάν «Ποκαχόντας», πιο ζηλευτό αλήθεια για ένα κοριτσάκι της-αδηφάγα καταναλώσιμης-δεκαετίας του ’90 από τις ακέφαλες Δήμητρες και τις Περσεφόνες.

     Όσο για τη δεύτερη επίσκεψή της στο Μουσείο, θα γίνει με αφορμή ένα πανομοιότυπο τριανταφυλλί μπουφάν. Ένα πρωί η Αλίκη χάνεται στους λονδρέζικους δρόμους αναζητώντας ένα Εγγλεζάκι με αμφίεση «Ποκαχόντας» και βρίσκεται ξαφνικά στην είσοδο του Βρετανικού Μουσείου. Μόνο που αυτή τη φορά ο Λιούις Κάρολ κάνει πιο αισθητή την παρουσία του. Ένας «τρισέγγονος και βάλε» του Γάτου του Τσέσαϊρ (στη «Χώρα των Θαυμάτων» ο Γάτος φέρει ένα χαμόγελο από το ένα αφτί στο άλλο) κάνει ανενόχλητος τη βόλτα του σαν πτέρυγα με τα Ελγίνεια. Η ηρωϊδα απομένει-ακόμη και αυτή-μαρμαρωμένη όταν «στη θέση του κεφαλιού του Λαπίθη φάνηκε ένα γατίσιο αυτί που κουνιόταν στον αέρα». Ο καινούργιος κόκκινος τριχωτός φίλος της σπεύδει να την πληροφορήσει για τις αριστοκρατικές καταβολές του: εις εκ των επίσης τετράποδων προγόνων του «ήταν ο γάτος του λόρδου Έλγιν, του σπουδαίου αυτού ανθρώπου που με κίνδυνο της ζωής του έσωσε τα μάρμαρα και τα έφερε στην Αγγλία».

     «Η Αλίκη στη Χώρα των Μαρμάρων», όμως, ως εκκολαπτόμενη Μελίνα της παιδικής φαντασίας, θα τον ενημερώσει πλήρως για τον βίο και την πολιτεία του αληθινού λόρδου Έλγιν. Και ο αδαής Γάτος του Τσέσαϊρ –ο οποίος έχει και κάμποσο ελληνικό αίμα-θα ακούσει όλη την ιστορία με τον Τζιοβάνι Μπατίστα Λουιζιέρι που ανέλαβε να κάνει σχέδια και εκμαγεία μνημείων της Ακρόπολης για λογαριασμό του βρετανού λόρδου. Θα μάθει και για τα πριόνια που, χρατς-χρουτς, κατακερμάτισαν τα αρχαία μάρμαρα, που χώρισαν «τα κεφάλια από τα σώματα, χέρια-πόδια από τους κορμούς» και ύστερα τα φόρτωσαν στο καράβι του Έλγιν. Μάλιστα η Αλίκη δεν θα παραλείψει να του πει για το ταξίδι του «Μέντορα» και την τρικυμία που τον έσπρωξε-μαζί με τα πανέμορφα αγάλματα-στον πάτο της θάλασσας. Ούτε και για τους γενναίους καλύμνιους δύτες που αγωνίστηκαν-για τέσσερα ολόκληρα χρόνια-να φέρουν ξανά στην επιφάνεια.

     Τα «Ελγίνεια» περιέρχονται στην κυριότητα του βρετανικού κράτους και η Αλίκη με τον-για πρακτικούς λόγους-ελληνόφωνο Γάτο μένουν να διαπραγματεύονται την επιστροφή τους. Εδώ παρεμβαίνουν τα δύο μπουκαλάκια με την ετικέτα «Πιές με»: το ένα, ως γνωστόν, σε κάνει τοσοδούλη, το άλλο σε μεγεθύνει. Δεν μπορούν να δώσουν και λίγο από το μαγικό φάρμακο στα μάρμαρα, αναρωτιέται η  Αλίκη. Ίσως αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος να τα επιστρέψουν στην Ακρόπολη, εκεί όπου τα φιλοτέχνησε ο Φειδίας, «κι άσε το θείο Άγγελο να τραβιέται με καθηγητές και άλλους τρανούς». Το θαυματουργό όμως υγρό είναι πολύ λίγο-«το πολύ να φτάσει για άλλο ένα κέρατο και για κανένα αυτί αλόγου», αποφαίνεται ο ρεαλιστής Γάτος.

     Η «Αλίκη» της Άλκης Ζέη δεν φέρνει πίσω τα Ελγίνεια. Όταν βρεθεί όμως πίσω στο ξενοδοχείο, κάτω από τα πουπουλένια σκεπάσματά της, δεν θα δει όνειρα μόνο με Μεγάλους Άσπρους Κούνελους και κοκκινοτρίχηδες Γάτους, αλλά και με τον Λαπίθη, την Καρυάτιδα και τις αδελφές της, τον Διόνυσο και τον Κένταυρο.».  

-Ελένη Σαραντίτη, εφημ. Ελευθεροτυπία 30/7/1997, Αντίσταση στη φθορά

Ε. Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της, εκδ. Κέδρος 2002

-Ελισάβετ Κοτζιά, εφημ. Η Καθημερινή 22/12/2002, Πεζογραφία ορόσημο

-Μαρίζα Ντεκάστρο, Το Βήμα της Κυριακής 5/1/2003, σ.13, Επιστροφή στη ζωή. Η δύσκολη εφηβεία ενός κοριτσιού στην Κυψέλη του σήμερα

ΣΤ. Ο ψεύτης παππούς, εκδ. Κέδρος

-Κώστας Σάρρος, περιοδικό Έψιλον τχ. 852/12-8-2007, σ. 76, Ένας ψεύτης αληθινός

Ζ. ΣΠΑΝΙΟΛΙΚΑ ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ και άλλες ιστορίες εκδ. Καστανιώτη 2010, γ΄ έκδοση, σ.141, τιμή 9,5 ευρώ

ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

• Ανωνύμως, εφημ. Τα Νέα 28/5/1994, Βραβείο των… παιδιών στην Α. Ζ. Η επιτροπή την τίμησε για τον «Κεραμιδοτρέχαλο»

«Η Άλκη Ζέη είναι η μεγάλη νικήτρια του κρατικού βραβείου Παιδικής Λογοτεχνίας για το 1992. Η διάκρισή της, που ανακοινώθηκε χθες, υπογραμμίζει και αυτή το πνεύμα της ανανέωσης και αναβάθμισης των κρατικών βραβείων που επικράτησε με τις καινούργιες κριτικές επιτροπές του ΥΠΠΟ…».

•Κώστας Ακριβός: εισαγωγή, επιλογή κειμένων. Να μαθαίνω γράμματα. Το σχολείο στη Νεοελληνική Λογοτεχνία, εκδ. Μεταίχμιο 2003, σ. 553-554, 581.

Στην ενότητα «7^η ΩΡΑ: «ΞΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ» ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ», δημοσιεύονται 15 αποσπάσματα ποιητών και συγγραφέων. Στον αριθμό 9 δημοσιεύεται το απόσπασμα της Άλκης Ζέη: «Η Θάλασσα στα ρώσικα είναι ουδετέρου γένους, στα ιταλικά αρσενικού….», από το μυθιστόρημα Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα.

• Αλέξανδρος Αργυρίου: Εισαγωγή, στον Α΄ τόμο Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ. Από τον πόλεμο του ’40 ως τη δικτατορία του ’67, εκδ. Σοκόλη 1988, σ. 78-79.

Γράφει ο ιστορικός Αλέξανδρος Αργυρίου:

«Το Σεπτέμβριο του 1947 στην περιοδική έκδοση Θεμέλιο 2 θα εμφανιστούν πέντε νέοι πεζογράφοι, από τους οποίους μόνο δύο, και πολύ αργότερα (1981), θα παρουσιάσουν σε τόμο, παλιά τους όμως εργασία…» Και συνεχίζει παρακάτω:

«Επίσης και επειδή νομίζω ότι δεν πρέπει να απουσιάζει (για ουσιαστικούς αλλά και ποιοτικούς λόγους) από μια ιστορία/ αναφορά της μεταπολεμικής μας πεζογραφίας η Άλκη Ζέη, (που η μακρά απουσία της από την Ελλάδα είχε και τις μοιραίες συνέπειες μιας καθυστερημένης εμφάνισής της) η οποία είχε πρωτοπαρουσιαστεί από το περιοδικό Νεανική Φωνή με τα διηγήματα «Ο Πάβουρας» (Μάρτιος 1944), «Ο κατρέφτης» (τεύχος 7, Ιούνιος 1944) και «Οι τρείς αδελφές» (τεύχ. 9-10 Σεπτέμβριος 1944). Κυρίως το τελευταίο παρουσιάζει μια πρώιμη ωριμότητα και μια δημιουργική αφομοίωση της Κάθρ. Μάνσφιλντ, του Τσέχοφ και της Μέλπως Αξιώτη.».

• Αλέξανδρος Αργυρίου, περ. Διαβάζω τχ. 58/15-12-1982, σ. 42. Το τεύχος του λογοτεχνικού περιοδικού είναι αφιερωμένο στην «Αντίσταση και Λογοτεχνία». Στο κείμενο που υπογράφει ο Αργυρίου: «Σύντομες αναφορές σε περιοδικά της Κατοχής» αναφέρει και την συγγραφέα Α. Ζ. Γράφει:

«Ένα επίσης περιοδικό νέων υπήρξε και η «Νεανική Φωνή», που έβγαινε το 1944…, Ανάμεσα στους συνεργάτες του περιοδικού οι: Μάριος Πλωρίτης, Παντελής Μυλωνογιάννης, Αλέξης Σολωμός, Σταύρος Βαβούρης, Roger Milliex, Ε. Κακναβάτος και Δ. Παπαδίτσας με ένα οξύ τους μανιφέστο, η Άλκη Ζέη, ο Μ. Αναγνωστάκης, ο Γιάννης Δάλλας, ο Τάσος Λιγνάδης και ο Γ. Β. Ιωαννίδης.».

    Αναγνωρίζουμε δίπλα στο όνομα της διηγηματογράφου Άλκης Ζέη, τον γιατρό και ποιητή από την Θεσσαλονίκη Μανώλη Αναγνωστάκη, τον ποιητή και φιλόλογο Σταύρο Βαβούρη, τους θεατράνθρωπους Τάσο Λιγνάδη και Αλέξη Σολωμό, αλλά και τους Πειραιώτες Μάριο Πλωρίτη, Έκτωρ Κακναβάτο και τον ποιητή Δημήτρη Παπαδίτσα που κατοικούσε στην Νίκαια.

• Ιωάννης Ν. Βασιλαράκης, Γλώσσα και Πράξη της Παιδικής Λογοτεχνίας, εκδ. Gutenberg 1992, σ. 172-183

Στο Δεύτερο Μέρος-ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ. Ο μελετητής κρίνει τα έργα 11 ελλήνων και ελληνίδων συγγραφέων. Ο αριθμός 6 είναι για τα έργα της Άλκης Ζέη, «Οι βαρετές Κυριακές», «ο Ίκαρος και η προπαίδεια»

•Αλέξανδρος Κοτζιάς, Αφηγηματικά. ΚΡΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Β΄, εκδ. Κέδρος 1984, σ. 131-136

(Ο τόμος του μυθιστοριογράφου, κριτικού και μεταφραστή Αλέξανδρου Κοτζιά, χωρίζεται σε τρείς ενότητες: Α΄ ΟΙ ΑΝΙΟΝΤΕΣ. Β΄ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΙ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ. Γ΄ΠΕΖΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΠΟΙΗΤΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΟΥΣ. Στην τρίτη ενότητα ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μεταφέρει δύο κριτικά του σημειώματα που είχε δημοσιεύσει σε αθηναϊκές εφημερίδες για έργα της Άλκης Ζέη. Α) «Το Καπλάνι της βιτρίνας», 1963, εφημ. Μεσημβρινή 26/6/1964, σ. 131-132. Β΄ «Αρβυλάκια και γόβες», 1975, εφημ. Η Καθημερινή 19/10/1975, σ.132-136.)

«…Και ενώ ένας από τους κύριους στόχους της νουβέλας είναι να στιγματιστεί η επιστράτευση και χρησιμοποίηση παιδιών από τη δικτατορία, ο κατ’ εξοχήν στόχος της νουβέλας είναι η επιστράτευση και χρησιμοποίηση παιδιών από την παράταξη της «προόδου». Αλλά αξίζει να γραφεί έστω και ένα μικρό σημείωμα για τις τέτοιες τερατώδεις και πληκτικές αφέλειες του μαύρου- άσπρου; Αξίζει, διότι: α) Η συγγραφέας έχει ταλέντο και υπάρχουν σελίδες της με πράγματι πηγαία δροσιά’ τι κρίμα να πνίγονται σε τόση ήρα, β) Η συγγραφέας από χρόνια είναι εγκατεστημένη στη Μόσχα, απ’ όπου έστειλε και το κείμενό της’ τουτέστιν, έχουμε εν προκειμένω ένα αυθεντικό δείγμα του περιλάλητου σοσιαλιστικού ρεαλισμού προς μελέτη και συναγωγή των κατάλληλων συμπερασμάτων….». Και για το δεύτερο βιβλίο της: «…Εύκολα θ’ αντιληφθεί ο αναγνώστης, αν αναλογιστεί τις συνθήκες κάτω από τις οποίες η Ζέη, την προσήλωσή της στον ιμπρεσιονισμό αφού η τεχνοτροπία αυτή ήταν ακόμα στα χρόνια της Κατοχής, κατά τα οποία ωρίμασε, η επικρατέστερη καινοτομία στην πεζογραφία μας χάρη στα μυθιστορήματα και τις νουβέλες του Κοσμά Πολίτη και στις μεταφράσεις του Βάσου Δασκαλάκη. Στην ίδια αφετηρία της εποχής εκείνης πρέπει, νομίζω, να αποδοθεί και η κάποια πλησμονή συναισθήματος, πού, αν και συγκρατημένα εκδηλώνεται, ωστόσο, έχει ως αποτέλεσμα να ανάγονται ανεπαίσθητα αλλά εντέλει αποφασιστικά οι τόσο διαφοροποιημένες καταστάσεις τόσων διαφορετικών ανθρώπων, που πολλά είδαν στη ζωή τους και έπαθαν, στο πάντοτε νεανικό επίπεδο της συγγραφέως.

     Εκείνο πάντως που δεν εξηγείται καθόλου εύκολα είναι η ζωντάνια και η επάρκεια του γλωσσικού οργάνου της Ζέη. Μολονότι χρόνια και χρόνια έμεινε ξεκομμένη από τη βρυσομάνα της γλώσσας της, στο κεφάλαιο αυτό έχει πολλά να διδάξει σε πολλούς ομότεχνούς της.».

•Αλέξανδρος Κοτζιάς, ΑΛΗΘΟΜΑΝΕΣ ΧΑΛΚΕΙΟΝ. Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΕΝΟΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ. Δοκίμια. Φιλολογική Επιμέλεια: Μαρία Ρώτα, εκδ. Κέδρος 2004, σ. 73, 143. (αναφορά στους «Μεταπολεμικούς Πεζογράφους» και στο κεφάλαιο «Τότε που ο Δημήτρης Χατζής πάλευε «με τους ξένους ήχους»»).

•Δημοσθένης Κούρτοβικ, Έλληνες Μεταπολεμικοί Συγγραφείς. ΕΝΑΣ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ, εκδ. Πατάκη 1995, σ. 91-92.

«Άλκη Ζέη 1925-, Πεζογράφος. Γεννήθηκε στην Αθήνα όπου σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου και στη Δραματική Σχολή του Ωδείου…. Λόγω της μακρόχρονης παραμονής της στη Σοβιετική Ένωση, η Άλκη Ζέη άργησε να βγάλει το πρώτο βιβλίο της, που υπήρξε το νεανικό μυθιστόρημα Το καπλάνι της βιτρίνας (1966). Τόσο αυτό όσο και το επόμενο μυθιστόρημά της, ο Μεγάλος περίπατος του Πέτρου (1971), που επίσης ανήκει στη νεανική λογοτεχνία, γνώρισαν μεγάλη επιτυχία και μεταφράστηκαν σε πολλές ξένες γλώσσες. Έτσι, η Άλκη Ζέη καθιερώθηκε διεθνώς ως σημαντική συγγραφέας για νέους και τιμήθηκε επανειλημμένα με γνωστά βραβεία. Αλλά το 1987 αιφνιδίασε μ’ ένα μυθιστόρημα διαφορετικού τύπου και προσανατολισμού, που προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις. Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα…. Αυτό το βιβλίο είναι ουσιαστικά το πρώτο ελληνικό μυθιστόρημα που αμφισβητεί εκ των ένδον την κομματική μυθολογία της κομμουνιστικής Αριστεράς και αντιπαραθέτει το προσωπικό ήθος στην «επαναστατική ηθική». Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την δεσπόζουσα θέση της κομμουνιστικής ορθοδοξίας στον χώρο της ελληνικής Αριστεράς την εποχή που πρωτοκυκλοφόρησε το βιβλίο, εξηγεί γιατί η κριτική της συγγραφέως ξάφνιασε και ερέθισε, παρόλο που σήμερα δεν φαίνεται ιδιαίτερα ριζοσπαστική (η ηρωίδα δεν φτάνει ως τη ρήξη με το Κόμμα και δεν παύει να θεωρεί δυστύχημα την ήττα της Αριστεράς στον Εμφύλιο). Αν όμως η κριτική της Ζέη στο ελληνικό κομουνιστικό κίνημα έχει κυρίως ιστορική αξία, η βαθύτερη σύγκρουση του ανθρώπινου υποκειμένου με την ιστορία, όπως εκφράζεται στις σελίδες της Αρραβωνιαστικιάς του Αχιλλέα, δίνει σ’ αυτό το έργο διαχρονικότερη βαρύτητα…».     

• Αλέκος Κουτσούκαλης, Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας, τ.3^ος, εκδ. Ιωλκός, σ. 250-251

«Η Άλκη Ζέη γεννήθηκε το 1925. Είναι σύζυγος του σκηνοθέτη Γιώργου Σεβαστίκογλου. Είναι ίσως η μόνη συγγραφέας που ασχολήθηκε με τη πολιτική προσφυγιά στη Σοβιετική Ένωση στο μυθιστόρημά της «Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα», που είχε θετική απήχηση στους λογοτεχνικούς κύκλους. Δίνει με αδρές εικόνες, με καθάρια γλώσσα, με αγάπη και ανθρωπιά τη ζωή, τα προβλήματα, τις ανησυχίες των Ελλήνων Πολιτικών Προσφύγων στην Τασκένδη, τις επιτυχίες τους και τη νοσταλγία τους για την πατρίδα. Παράλληλα τονίζει και τις αδυναμίες τους, τις εσωτερικές συγκρούσεις τους, τις ιδεολογικές τους διαφορές. Δεν τους εξιδανικεύει, δίνει τη ζωή και τις δραστηριότητες τους με αντικειμενικότητα, αδιαφορώντας αν μερικές αλήθειες πικραίνουν ή πονέσουν….».

• Μιχάλης Μερακλής, εφ. Κυριακάτικος Ριζοσπάστης 9/4/1995, σ.3, στα ΟΜΟΚΕΝΤΡΑ

Χαιρετισμός στην Άλκη Ζέη

Το παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης υποδέχτηκε τιμητικά, μετά τον Καμπανέλλη, και την Άλκη Ζέη, στην οποία ο υποφαινόμενος απηύθηνε τον παρακάτω χαιρετισμό.

«Αγαπητή κυρία Άλκη Ζέη, οι εκπαιδευτικοί, που θέλουν να είναι και παιδαγωγοί, κυριολεκτικά παιδεύονται να συνταιριάσουν δύο στοιχεία που, ενώ είναι εξίσου αναγκαία στη ζωή των ατόμων και προπάντων, των κοινωνιών, είναι-ή θεωρούνται ότι είναι-αταίριαστα’ εννοώ τα στοιχεία του αγαθού και του ωραίου ή, πιο τετριμμένα στοιχεία της ηθικής και της αισθητικής.

     Οι αρχαίοι Έλληνες, που ήσαν πιο απλοί από εμάς-η απλότητα πολλές φορές έχει κι ένα βάθος, που δεν το έχουν οι περίπλοκοι άνθρωποι και οι διαλογισμοί τους-δεν έστηναν κανένα σινικό τείχος ανάμεσα στην αισθητική και την ηθική, αν κρίνουμε και από το γεγονός, ότι η αρχαία λέξη «καλός» σήμαινε ωραίος και η λέξη «αγαθός» καλός, αλλά με τέτοιο τρόπο, ώστε: αφενός ο καλός να σημαίνει (στους Αρχαίους πάντα) εν μέρει ΚΑΙ αγαθός, αφετέρου ο αγαθός να σημαίνει εν μέρει ΚΑΙ ωραίος. Δηλαδή η μια λέξη, νοηματικά, εισέδυε μέσα στην άλλη. Και αξίζει να σημειώσω ακόμα, ότι η ωραιότητα του καλού αποδιδόταν στο γεγονός της ευχαρίστησης (της ηδονής), όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, που αυτό (δηλαδή το ηθικό καλό) προκαλούσε’ η θέα του αγαθού ήταν και μια αισθητική απόλαυση: «καλόν μεν ουν εστίν ο αν, αγαθόν ον, ηδύ η, ότι αγαθόν». «Το ωραίον-στους αρχαίους-είναι η εξωτερική ακτινοβολία των άλλων αξιών, η ιδανικότης αυτών», σχολιάζει ο Ιωάννης Συκουτρής.

     Ο δύσκολος Αριστοτέλης είναι εδώ, όπως βλέπουμε, σαφής. Σήμερα οι θεωρίες, προπάντων αυτές που αναφέρονται σε ζητήματα αισθητικής αλλά και παιδαγωγικής, έχουν γίνει περιπλοκές. Μπερδεύεται κανείς να τις παρακολουθεί. Και έχει τη διάθεση, αφήνοντας στην άκρη τις θεωρίες, να καταφεύγει σε λύσεις πρακτικές: να διαβάζει ένα βιβλίο και να λέει πως του άρεσε ή όχι. Και, αν ανακαλύπτει στο βιβλίο και μηνύματα, όπως λέμε, να το δηλώνει καθαρά και απλά. Να μην αναθεωρεί την αισθητική χαρά που του προξένησε, γιατί ανακάλυψε και ιδεολογικά μηνύματα. Δεν είναι τα μηνύματα, που κάνουν ένα λογοτεχνικό έργο ωραίο ή όχι. Απλώς ένα ωραίο λογοτεχνικό έργο μπορεί να περιέχει και τέτοια μηνύματα ή να μην περιέχει. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση παραμένει ωραίο. Ο παιδαγωγός εύλογα προτιμάει την πρώτη περίπτωση: το ωραίο έργο που περιέχει μηνύματα.

     Σ’ αυτή την περίπτωση ανήκει και το δικό σας έργο. Γράφετε βιβλία που αρέσουν στα παιδιά και τους νέους (αρέσουν μάλιστα πάρα πολύ, αν κρίνουμε και από τις μεγάλες κυκλοφορίες τους). Και περιέχουν και μηνύματα. Ήταν λοιπόν εύλογο να σας προσκαλέσουμε να έλθετε, να μιλήσουμε για σας και, κυρίως, να μιλήσετε σε εμάς. Και σας ευχαριστούμε, γιατί δεχτήκατε την πρόσκληση».

• Αλεξάνδρα Κ. Μπουφέα, ΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ, εκδ. Σοκόλη 2006, σ. 166-168, 532.

Η φιλόλογος και συγγραφέας Αλεξάνδρα Κ. Μπουφέα στην οσάνω εργασία της, και στην αποδελτίωση και κριτική παρουσίαση του μηνιαίου περιοδικού νέων «ΝΕΑΝΙΚΗ ΦΩΝΗ» Οκτώβρης 1943-Σεπτέμβρης 1944, στο κεφάλαιο 3 Πεζά και Αφηγηματικά Κείμενα, κάνει λόγο γι 5 διηγήματα που δημοσίευσε η δεκαενιάχρονη τότε Άλκη Ζέη στο περιοδικό. Γράφει:

«Ξεχωρίζει βέβαια η περίπτωση της Α. Ζέη, η οποία εισβάλλει εντυπωσιακά στο λογοτεχνικό χώρο μέσα απ’ τις σελίδες της Ν.Φ. Αν και μόλις 19 χρονών, το  ταλέντο της εντυπωσίασε τους ιθύνοντες του περιοδικού, οι οποίοι της εμπιστεύτηκαν αρκετές σελίδες παρότι δεν ανήκει στο φιλικό κύκλο του. Έχουν προηγηθεί δημοσιεύσεις της σε μαθητικά περιοδικά, τόσο όμως η ίδια στη συνομιλία που είχαμε (27.3.1992) όσο και οι ιστορικοί της λογοτεχνίας θεωρούν αυτά τα διηγήματα το λογοτεχνικό της βάπτισμα. Το «Κοντά στις ράγες» (4, 77-78) μάλιστα αποτέλεσε το πρόπλασμα του ομώνυμου παιδικού μυθιστορήματος που εκδόθηκε το 1977. Και τα πέντε ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα διηγήματα της Ν.Φ. για το ύφος και την άνεση της γραφής. Εδώ υπάρχουν εν σπέρματι όλες οι αρετές του μεταγενέστερου έργου της, η ευκρίνεια, η ευαισθησία, η τρυφερότητα, η σφαιρική διαγραφή των χαρακτήρων, το πάθος για την ομορφιά και την ηθική τελειότητα.», σ. 167. Και παρακάτω:

«Σε παρόμοιο κλίμα κινείται και η «Μάννα» της Άλκης Ζέη (3, 57-58) με φόντο τα Χριστούγεννα της Κατοχή, όπου τα παιδιά μάταια περιμένουν τα δώρα τους. Χαρακτηριστική η αμφισημία της λέξης «μάννα», που είναι όχι μόνο η μητέρα αλλά και το «σκληρό μέρος του τοπίου». Τέλος, η Αλεξάνδρα Κ. Μπουφέα, ολοκληρώνοντας την εξέταση του κύκλου των διηγημάτων και της θεματολογίας του στο περιοδικό Ν. Φ., σημειώνει στην σελίδα 168;

«Σε πολλά διηγήματα οι ήρωες είναι νέοι, με τους οποίους συχνά οι συγγραφείς ταυτίζονται ή προσπαθούν να σκιαγραφήσουν και να αποδώσουν κατά τα πρότυπα των εφηβικών μυθιστορημάτων του Κ. Πολίτη. Δεν λείπουν επίσης τα παραμυθιακά στοιχεία και σύμβολα, που κατεξοχήν θέλγουν τους εφήβους. Χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της γραφής είναι το «Κοντά στις ράγες» (4, 77-78) και ο «Πάβουρας» (5, 104-106) της Α. Ζέη, όπου οι ερωτήσεις των παιδιών μένουν αναπάντητες να βασανίζουν τους αναγνώστες. Ενδεικτικό στοιχείο της τάσης απόρριψης του παραδοσιακού διηγήματος είναι και το ότι γενικά οι συγγραφείς αποφεύγουν το αναμενόμενο τέλος που εκμαιεύει ο αναγνώστης εκ των προτέρων. Συνήθως δεν δίνεται οριστική, τελεσίδικη λύση. Αυτή μένει αμφίσημη κατά το δοκούν.».    

• Εριφύλη Σαμουηλίδου-Βλάχου, περιοδικό Αντί τχ.71/14-5-1977,σ.47

Παρουσιάζει τέσσερα βιβλία της Άλκης Ζέης

(«Το Καπλάνι της Βιτρίνας», «Μεγάλος Περίπατος του Πέτρου», «Ο Θείος Πλάτων», «Αρβυλάκια και γόβες»)

     Η Άλκη Ζέη είναι ένα φαινόμενο της σύγχρονης λογοτεχνίας μας που έρχεται από τον κόσμο των πολιτικών προσφύγων. Τοποθετημένη στα αριστερά, γράφει μ’ ένα πηγαίο ταλέντο και δημιουργεί μια μαγική και τόσο άμεση επαφή με τον αναγνώστη, που έρχεται να διαψεύσει την σκουριασμένη άλλωστε, άποψη περί στρατευμένης τέχνης. Η Άλκη Ζέη την αλήθεια της ιδεολογίας της την παίρνει σα δεδομένη κι έτσι είναι απαλλαγμένη από το κόμπλεξ, θα λέγαμε, της προπαγάνδας’ ίσως αυτό να ‘ναι το ένα μυστικό της γοητείας της. Το άλλο είναι αναμφισβήτητα το ύφος’ η Άλκη Ζέη κατορθώνει ένα τόσο τρυφερό ύφος να μη γίνεται γλυκερό, να κόβεται όταν πρέπει με το μαχαίρι και πάλι να μένει τρυφερό και αυστηρό συνάμα. Μια ευφυΐα δεν λείπει, κι είναι ό,τι αποζητάνε οι σύγχρονοι αρκετά λογικοκρατούμενοι μικροί αναγνώστες, που δεν δέχονται ή άδολη τρυφερότητα να πέφτει στην προσποίηση, την υπερβολή, κι επομένως σε κάποια υποτίμηση της νοημοσύνης τους.

     Η στροφή της στο παρελθόν, η κυριαρχία της μνήμης πάνω σε λεπτομέρειες ξεχασμένες, πού ωστόσο, σαν τη “Madeleine” του Προύστ, ζωντανεύουν ολόκληρους κόσμους της παιδικής ηλικίας χρονικά και της μακρινής πατρίδας τοπικά, είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό που κάνει το έργο της ν’ ανήκει στον κύκλο τον πανάρχαιο του «νόστου».

     Και τα τέσσερα βιβλία της η συγγραφεύς τα έγραψε μακριά από την Ελλάδα έζησε εξόριστη στη Ρωσία από το 1954, αυτοεξόριστη στη Γαλλία αργότερα. Τα δύο πρώτα μυθιστορήματά της, «Το Καπλάνι της Βιτρίνας» (1) και ο «Μεγάλος Περίπατος του Πέτρου» (2), μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες και βραβεύτηκαν με το αμερικάνικο βραβείο Mildred L. Batchelder. Το 1975 τυπώνεται το τρίτο παιδικό μυθιστόρημα «Ο Θείος Πλάτων». Και τα τρία, ενώ δίνουν μια ατμόσφαιρα ονειρική και παραμυθένια στην ομορφιά της, αναφέρονται σε μια συγκεκριμένη εποχή της ελληνικής πραγματικότητας: η μεταξική δικτατορία είναι ο φόντος του πρώτου, η κατοχή του δεύτερου και η ζωή στην ξενιτειά-στη Ρωσία-του τρίτου.

     Εκείνο που θέλουμε να τονίσουμε είναι πώς τα βιβλία αυτά ευχάριστα διαβάζονται κι απ’ τους μεγάλους στα δύο πρώτα ο ώριμος αναγνώστης θα βρεί την παιδική κι εφηβική του ηλικία και στο τρίτο θα γνωρίσει τα προβλήματα και τη ζωή των προσφύγων: Καθώς αργεί η πραγματοποίηση του επαναπατρισμού τα προβλήματα συσσωρεύονται, δημιουργούνται νέοι δεσμοί, γεννιούνται παιδιά, όπως οι ήρωες στο βιβλίο «Ο Θείος Πλάτων», που δεν καταλαβαίνουν γιατί, ενώ περνούν παραμυθένιες διακοπές σε χιονισμένα τοπία, σε ντάτσες κρυμμένες στις σημύδες, η μητέρα κρυώνει κι αποζητά τον ήλιο, τη θάλασσα, τον θείο Πλάτωνα… Και γιατί τέλος πάντων πρέπει κάποτε να γυρίσουν στην Ελλάδα.

     Αυτό το δράμα της προσφυγιάς θίγεται καίρια στη συλλογή διηγημάτων της Ζέη «Αρβυλάκια και γόβες», εκδ. Κέδρος 1975. Περιέχει τέσσερα διηγήματα που γράφτηκαν το 1964 στη Μόσχα. Η ίδια γράφει σε εισαγωγικό σημείωμα: «Όλα τα χρόνια της ξενητειάς μου, διάβαζα ελληνικές εφημερίδες-και τις μικρές αγγελίες ακόμα-για να μη μείνω έξω από την καθημερινή ζωή».

     Το διήγημα «Ένα σταμνί στο παράθυρο» μας αποκαλύπτει ανθρώπινα δράματα που δεν υποπτευόμαστε. Νοσταλγία για την πατρίδα, αλλά και αναγκαστικό δέσιμο με την εκεί πραγματικότητα, αγώνας για επιστροφή κι ύστερα τα δράματα που αποκαλύπτονται όταν σμίγουν οι άνθρωποι μετά από είκοσι χρόνια. Η γραφή είναι μοντέρνα , με δύο πλάνα που μπλέκονται, αισθητική πού ανταποκρίνεται  στην πλεγμένη ζωή του ήρωα.

     Γύρω από το πρόβλημα του νόστου στρέφεται και το διήγημα «στο Μαρούσι», όπου ο ήρωας συντρίβεται όχι όταν μαθαίνει πως η γυναίκα του παντρεύτηκε, αλλά όταν βεβαιώνεται πως η δυναμική κι απόλυτη Μαρία του της κατοχής «βολεύτηκε». «… Μια κοπέλα κι ένας νέος στέκονταν από πάνω του. –Να σας συνοδέψουμε; Πού μένετε;- ρωτά η κοπέλα. Ο Κώστας θέλει ν’ απαντήσει μά, ξαφνικά, σα να χάθηκαν από το μυαλό του όλα αυτά τα δεκαπέντε χρόνια, σαν να μην έχει μάθει ποτέ του μήτε μια λέξη ρούσικη… κοιτάζει ήρεμα τα δυό νέα παιδιά και λέει: -Στο Μαρούσι».

     Το διήγημα «Αρβυλάκια και γόβες»-πού χαρίζει τον τίτλο στη συλλογή-μας δίνει μια αλλοτριωμένη ηρωίδα της μεταπολεμικής Ελλάδας, που η μνήμη την επιστρέφει ξαφνικά στα γεμάτα από στερήσεις αλλά και ιδανικά χρόνια της κατοχής. Στο τελευταίο διήγημα «Τα λιονταράκια μας δεν τρώνε γάτες», η Ζέη μας δίνει ψυχογραφικά τους ήρωες πού θ’ αποτελέσουν αργότερα τη βάση για «Τον Μεγάλο Περίπατο του Πέτρου». Το διήγημα αυτό θυμίζει εκείνα «τα αθηναϊκά» που έγραφε με άχαρη διάθεση ο Αλ. Παπαδιαμάντης’ η άπιστη σύζυγος, ο προδομένος και δειλός πατέρας, τα παιδιά τα γεμάτα απόγνωση και διάθεση φυγής.

     Τα τέσσερα αυτά διηγήματα πλουτίζουν πραγματικά την όχι και τόσο φτωχή σύγχρονη διηγηματογραφία μας. Η Άλκη Ζέη μπορεί να μην έχει τους συνθετότερους χαρακτήρες του Δ. Χατζή, τον πυρετό του Μ. Χάκκα, τη φιλοσοφική διάθεση του Γ. Ιωάννου ή την τεχνική σύνθεση του Αντ. Σαμαράκη, έχει όμως ένα ύφος τρυφερό κι άμεσο, μια γνήσια χαρούμενη φωνή. Αν σκεφτούμε πόση νοσηρότητα κυριαρχεί σε πολλά έργα της σύγχρονης λογοτεχνίας μας, πώς πολλοί προοδευτικοί συγγραφείς βάζουν αισιόδοξες κι αγωνιστικές νότες στο τέλος του βιβλίου τους για να είναι εντάξει με την ιδεολογία τους, καταλαβαίνουμε πόση αξία έχει αυτή η γνήσια χαρούμενη φωνή.

     Η Άλκη Ζέη φαίνεται πώς πραγματικά «έκλεισε μέσα στην ψυχή της την Ελλάδα». Στο εισαγωγικό σημείωμα των διηγημάτων της γράφει: «Τα διηγήματα αυτά τα έστελνα ένα-ένα από τη Μόσχα στην «Επιθεώρηση Τέχνης» και ανυπομονούσα να τα δω δημοσιευμένα. Δεν σκέφτηκα ποτέ να τα μεταφράσω στα ρώσικα. Δημοσιεύτηκαν στην Ελλάδα, κι αυτό μου έφτανε».

Σημειώσεις

-------

(1)Εκδ. Θεμέλιο 1963, Β΄ εκδ. Κέδρος 1974

(2)Α΄ έκδ. Κέδρος 1971, Β΄ έκδ. 1974.

•Χάρης Σακελλαρίου, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ, Από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, γ΄ έκδοση βελτιωμένη και συμπληρωμένη, εκδ. Φιλιππότη 1985, σ. 212, 216, 218, 290, 315, 460, 468.

«Τα σχετικά με τους «κινδύνους» από το πολιτικοποιημένο παιδικό βιβλίο γράφτηκαν με αφορμή την αναφορά στο βιβλίο της Άλκης Ζέη «Το καπλάνι της βιτρίνας». Αλλά οι αιτιάσεις κατά του βιβλίου αυτού και όλων των σχετικών, σύμφωνα  με όσα πιο πάνω εκθέσαμε, δεν ευσταθούν. Η μόνη απαίτηση, αλλά και περιορισμός, είναι πάντα και παραμένει το θέμα της ποιότητας, αλλά αυτό αφορά κάθε πνευματικό δημιούργημα, πολιτικοποιημένο ή όχι», σ, 216. Και σ. 218, «Οι πόλεμοι και οι δικτατορίες κι οι κατατρεγμοί των πνευματικών ανθρώπων, που τις ακολούθησαν, δεν επέτρεψαν να βρει τη συνέχειά της τούτη η καταβολή του Π. Πικρού, παρά μόνο τα τελευταία χρόνια, με τα μυθιστορήματα της Άλκης Ζέη (1925-) «Το καπλάνι της βιτρίνας» (1966), «Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου» (1971) και «Κοντά στις ράγες» (1977). Οπωσδήποτε το πιο καλό από τα τρία είναι το πρώτο, μα σε όλα τους υπάρχει μια παιδική αντίληψη του κόσμου, καταστάσεις που μπορεί άνετα να πλησιάσει και να βιώσει το παιδί. Κάπου-κάπου όμως, στ’ όνομα της απελευθέρωσης του παιδιού, περνάει μες στα βιβλία της και κείμενα σαν κι αυτό:…». 

•Ω., περ. Νέα Εστία έτος ΞΘ, τόμος 137^ος, τχ. 1629/15-5-1995, Εκδήλωση στο Πανεπιστήμιο Αθηνών για την  Άλκη Ζέη, σ. 685-686.

«Προσκεκλημένη του Παιδαγωγικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Αθηνών στις 4 Απριλίου 1995 στο Αμφιθέατρο της Ιατρικής Σχολής ήταν η Άλκη Ζέη. Την εκδήλωση που τίμησε τη συγγραφέα και το έργο της, οργάνωσε το Παιδαγωγικό Τμήμα στο πλαίσιο της πρότασης του Υπουργείου Πολιτισμού που την  ενίσχυσε και οικονομικώς. Προλόγισε ο Πρόεδρος του Παιδαγωγικού τμήματος καθηγητής κ. Μιχάλης Μερακλής. Για την συγγραφέα και το έργο της μίλησε η καθηγήτρια της Παιδικής Λογοτεχνίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου. Η κ. Ζέη, τονίστηκε στην εισήγηση, ανήκει στους λογοτέχνες που όταν υπερβούν ένα βαθμό πνευματικότητας καθίστανται δάσκαλοι. Το έργο της που χαρακτηρίζει ο ρεαλισμός και παράλληλα η μυθοπλασία, συνδυάζει το λογοτεχνικό μύθο με την πραγματικότητα. Είναι φανερό ότι στα μυθιστορήματά της συμπλέκονται η αυτοβιογραφία με την ιστορία, το αφηγηματικό εγώ ταυτίζεται με την ιστορία, ενώ παράλληλα και ενώ γίνεται χρήση διαφόρων αφηγηματικών τρόπων, η υπόθεση θεωρείται πάντα από την οπτική του παιδιού, πράγμα που καθιστά το κείμενο ιδιαίτερα προσιτό και αγαπητό. «Για να γράψεις για παιδιά πρέπει να ξεχάσεις πως είσαι συγγραφέας», ισχυρίζεται η Άλκη Ζέη, η οποία δεν θα μπορούσε να περιγράψει τίποτε που δεν εβίωσε. Σύμφυτη με την επιλογή των θεμάτων της είναι και η γλώσσα που χρησιμοποιεί, στην οποία τα παιδιά αναγνωρίζουν θετικούς συμβολισμούς…».

• Βασίλης Δ. Αναγνωστόπουλος, Β(άλτερ) Π(ούχνερ), Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Πατάκη 2007, σ. 770-771.

Αναφέρονται μεταξύ άλλων στο λήμμα:

«Η γραφή της διακρίνεται για τη βαθιά γνώση του εσωτερικού κόσμου του παιδιού, τη σύγχρονη θεματική, τη ζωντάνια και την αμεσότητα του λόγου. Το έργο της Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα διαπλοκής γυναικείας γραφής και πολιτικής λογοτεχνίας. Από τις πιο σημαντικές παρουσίες στη σύγχρονη ελληνική παιδική λογοτεχνία, η οποία έχει διαβαστεί και έχει αγαπηθεί όχι μόνο από παιδιά αλλά και από ενήλικες…».

• Το λογοτεχνικό περιοδικό «η λέξη» στο οποίο ήταν συνεργάτης η Άλκης Ζέη, στο τεύχος 161/1,2, 2001, σ3-18, έχει μικρό Αφιέρωμα στην αγαπημένη συγγραφέα της παιδικής λογοτεχνίας Α.Ζ..

Α) Άλκη Ζέη, Η ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ. Αυτοβιογραφικές σελίδες, σ. 3-9

Β) Μάριος Πλωρίτης, ΑΛΚΗ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ, σ. 10-13

Γ) Μάρη Θεοδοσοπούλου, ΕΣΤΙΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΡΑΒΩΝΙΑΣΤΙΚΙΑ, σ. 14-18.

    Τέλος, να κλείσουμε αυτό το μικρό βιβλιογραφικό οδοιπορικό στην αγαπημένη συγγραφέα Άλκη Ζέη που έφυγε από κοντά μας πλήρης ημερών πριν λίγες μέρες, (15/12/1923 ή 1925- 27 Φεβρουαρίου 2020),-ρίχνοντας την αυλαία του θανάτου σε μια σειρά ελλήνων και ελληνίδων δημιουργών και καλλιτεχνών που μας άφησαν πριν λίγες μέρες, να σημειώσουμε τα εξής ακόμα κείμενα: α) εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, 29/2/-1/3/2020, σ. 61, Δημήτρης Δουλγερίδης,  ΕΙΣ ΜΝΗΜΗ. Άλκη Ζέη (1923-2020) Η ζωή που έγινε αφήγημα.

 β) εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 1/3/2020, σ. Α32/56, Γρηγόρης Μπέκος, Ο τελευταίος μεγάλος περίπατος της Άλκης Ζέη.

γ) εφημερίδα Φιλελεύθερος, Κυριακή 29/2/-Καθαρά Δευτέρα 2/3/2020, σ. 38-39, Αγγελική Κώττη, Η ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ «ΓΙΑΓΙΑ» ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Στο δισέλιδο αφιέρωμα της εφημερίδας δημοσιεύεται κατάλογος των Βιβλίων της καθώς και τις δηλώσεις πολιτικών για τον θάνατό της.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 2 Μαρτίου 2020

ΥΓ. Κοιμήθηκε ο πρώην μητροπολίτης Πειραιώς Καλλίνικος. Ήταν ο δεύτερος μητροπολίτης της πόλης μας. Οφείλουμε να του αναγνωρίσουμε ότι παρότι ήταν ένα άτομο με πολύ συντηρητικές αρχές και θέσεις, (εξαναγκάστηκε σε παραίτηση από εκκλησιαστικούς κύκλους εντός του χώρου του, για προσωπικό του θέμα) επιτέλεσε κατά την διάρκεια της μητροπολιτικής του διοίκησης, σημαντικό κοινωνικό έργο. Ίδρυσε παιδικούς σταθμούς και σχολεία της μητρόπολης, η μητρόπολη του Πειραιά απόκτησε δικό της ραδιοφωνικό σταθμό, εκκλησιαστική εφημερίδα. Ήταν ο πρώτος εκκλησιαστικός σταθμός στην Ελλάδα. Φρόντιζε εκατοντάδες αναξιοπαθούντες δημότες. Στο μητροπολιτικό διοικητικό του ενεργητικό, να προσθέσουμε την φιλανθρωπική του περίθαλψη και σε άτομα της τρίτης ηλικίας. Σε παλαιότερους χρόνους, μαζί με σημαντικό λογοτέχνη του Πειραιά που τον επισκεφτήκαμε, προσπάθησα να είμαι ευγενικός και προσεκτικός στην συνομιλία μας, με διακριτικότητα του εξέφρασα τις πολιτικές και κοινωνικές μου ενστάσεις σε θέματα της πόλης. Στην μνήμη του όμως, οφείλω να ομολογήσω ότι ήταν ένας συζητητής που άκουγε τον συνομιλητή του, δεν είχε τουπέ, δεν σε απέρριπτε. Διατηρούσε τις απόψεις του όμως δέχονταν κάτι που θα του έλεγες αν αυτό ήταν μέσα στα εκκλησιαστικά στεγανά που διακονούσε, και θεωρούσε ότι θα βοηθούσε τους δημότες. Ο πειραιώτης συγγραφέας που συνομιλούσε μαζί του, μου έλεγε και εκείνος, σε συζητήσεις μας, ότι ο κυρός πλέον μητροπολίτης Καλλίνικος Καρούσος άκουγε τους συνομιλητές του, ζητούσε την άποψή τους. Και αυτό ήταν υπέρ του. Συνέγραψε δεκάδες μικρά βιβλία τα οποία κινούνται μέσα σε ένα πλαίσιο κατηχητικής διδαχής. Ασφαλώς οι Πειραιώτες θα τον θυμούνται,-μια και η γενιά μου-κάτω από την δική του εκκλησιαστική διοίκηση ανδρώθηκε-όχι για τις ακραίες πολιτικές και κοινωνικές θέσεις που διατύπωνε κατά καιρούς, ή ίσως για τα δεκάδες μικρά του βιβλία μιας «άλλης εποχής», αλλά για την σημαντική του φιλανθρωπία. Και αυτή δεν ήταν αμελητέα για την Πόλη μας. Σε περιόδους που οι πολιτικές δυνάμεις της πόλης και οι δημαρχιακές αρχές περί άλλων τύρβαζαν. Ας είναι η πειραϊκή του μνήμη ανθηρή στους μελλοντικούς πιστούς της πειραϊκής μητρόπολης.