Ο Αντρέ Ζίντ για τον Τόμας Μάν. περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα τχ. 45/9-10-1937.

 

                        Τ Ο Μ Α Σ  Μ Α Ν

ΤΟΥ ΑΝΤΡΕ ΖΙΝΤ,

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ,ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ. Φύλλο 45/Σάββατο 9 Οκτωβρίου 1937, σ.2. (ιδρυτής Κ. Ελευθερουδάκης./ διευθυντής Δημήτρης Φωτιάδης).

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ  ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ.   ΤΟΜΑΣ  ΜΑΝ

Αισθάνομαι, πόσο μεγάλη τιμή είναι για μένα το να προλογίσω το τελευταίο βιβλίο του Τόμας Μαν.

     Ο συγγραφέας τούτος είναι ένας από τους σπάνιους διανοουμένους, ένας απ’ όσους μπορούμε να θαυμάζουμε ανεπιφύλαχτα στην εποχή μας. Ούτε στο έργο του, ούτε στη ζωή του, δε βρίσκεται η παραμικρή λιποψυχία. Η πολιτική εκείνη συγκρότηση, που θέλησε να τον εξευτελίσει, πήρε απάντηση άξια του συγγραφέα των «Μπουντεμπρόκ», του «Μαγικού Βουνού» και της «Τριλογίας του Ιωσήφ», απάντηση, που η αξία και το νόημά της, αποχτούν σημασία ανάλογη με το ανάστημα της προσωπικότητας που την έδωσε.

     Τον Τόμας Μάν τον ξαναείδα, τώρα τελευταία, στα περίχωρα της Ζυρίχης, όπου ζητά να κρύβεται κι’ από τον ίδιο τον εαυτό του. Ξαναβρήκα με συγκίνηση τους γλυκούς του τρόπους και την καλόκαρδη διάθεσή του. Μ’ αυτά καταφέρνει να σκεπάζει η δύναμη του χαρακτήρα του και την αλόγιστή του αποφασιστικότητα. Τα ίδια θαυμαστά γνωρίσματα έχει κι’ η γυναίκα του, καθώς και τα παιδιά του, εκδηλωμένα βέβαια σ’ αυτά κάπως… θορυβώδικα, μα χαριτωμένα.

      Ο Τόμας Μάν δεν ανακατευότανε στα κοινά: «Είμαι γεννημένος μάλλον για να φέρω στον κόσμο ένα μήνυμα ειρήνης,-γράφει σ’ ένα γράμμα-παρά να συνδαυλίζω τον αγώνα και το μίσος». Είναι όμως γεννημένος και για να εκφράζει τις σκέψεις του. Αυτός είναι ο ρόλος του, ο ρόλος κάθε ανθρώπου των γραμμάτων. Κι’ όταν μιά κατάσταση θέλει να υποτάξει τα πνεύματα, αυτά για να μήν υποταχθούν, αναγκάζονται ν’ αναμιχθούν στα κοινά. Στη περίπτωση αυτή, εφαρμόζονται για τον Τόμας Μάν τα λόγια του Σαίντ – Μπέβ, που λέει για την ανάμιξη στην πολιτική του Αντρέ Σενιέ: «Η ανάμιξή του στην πολιτική δεν στάθηκε μιά δράση εξακολουθητική και συνεπής αλλά μιά προσωπική διαμαρτυρία, λογική στην εκδήλωση και λυρική στην πηγή της. Η διαμαρτυρία ενός ελεύθερου ανθρώπου, πού δεν κάνει συμβιβασμούς με τη συνείδησή του, ακόμα κι’ όταν επάνω απ’ το κεφάλι του κρέμεται το πελέκι του δήμιου».

      Στο βάθος, ο Τόμας Μάν είναι ένας ουμανιστής, με την πιό πλατειά και την πιό πνευματική σημασία της λέξης.

      «Ο «ουμανισμός» εξήγησε στην αγόρευσή του, στο συνέδριο που είχε οργανώσει στη Βουδαπέστη το Ινστιτούτο Πνευματικής Συνεργασίας, δεν είναι κάτι το σχολαστικό. Ο ουμανισμός είναι πνευματικός, κι’ ανθρώπινος, τον διακρίνει η διάθεση της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της καλωσύνης της χαράς και της γαλήνης. Έχει και τις αμφιβολίες του βέβαια. Αυτές όμως εκφράζονται με την αναζήτηση της αλήθειας, με τη δυνατή προσπάθεια της απαλλαγής της αλήθειας από κάθε σοφιστεία, που τείνει να την παρουσιάσει αντίθετη απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Με άλλα λόγια δηλαδή πιό απλά, ο ουμανισμός είναι το αντίθετο του φανατισμού».

     Ο ουμανισμός, έτσι που τον παρουσιάζει ο Τόμας Μάν, φαίνεται στις ήρεμές του περίοδες να συγγενεύει πολύ με το χαμογελαστό ρενανισμό. Ας μην ξεγελιόμαστε όμως. Έρχεται πάντα η μέρα που η βία προσπαθεί να πνίξει το πνεύμα, να το υποτάξει σε κάποιο σκοτεινόν έλεγχο, και τότε ο ουμανισμός, θέλοντας και μή, αποχτά συνείδηση του ρόλου του. Αρνούμενος να υποταχθεί, αντιτάσσει στην υλική δύναμη μιάν άλλη: Την ακατανίκητη δύναμη του πνεύματος, που την αξία της θ’ αναγκαστεί να την αναγνωρίσει τελικά οποιοσδήποτε την αμφισβητεί.

     Οι φράσεις αυτές που εσημείωσα πρωτύτερα, δεν βρίσκονται στο τελευταίο βιβλίο του Τόμας Μάν: «Ειδοποίηση στην Ευρώπη», που προλόγισα, για αυτό και τις ανέφερα. Οποιαδήποτε όμως σελίδα του κι’ αν διαβάσουμε, βγάζουμε το ίδιο νόημα. Μέσα στο βιβλίο του αυτό υπάρχουν μερικές αλήθειες, που θάπρεπε να κάνουν τους νέους να σκεφτούν. Αναφέρω για παράδειγμα την παρακάτω: «Οι νέοι (οι σημερινοί) αγνοούν την κουλτούρα στην πιό υψηλή  και την βαθύτερή της έννοια. Αγνοούν την αυτοκαλλιέργεια. Δεν αναγνωρίζουν καμμιά ατομική ευθύνη, μιά και βρήκαν το χουζούρι τους σε κείνο που ονομάζουν κολεχτιβισμό. Κι’ όμως, αν συγκρίνουμε την κολεχτιβιστική ζωή με την ατομική, θα ιδούμε πώς η πρώτη ανάγεται στη σφαίρα της αποχής από έντονες προσπάθειες. Κι’ αποχή τούτη μπορεί να φτάσει, ως τη χειρότερη εγκατάλειψη. Η καινούργια γενιά δεν γυρεύει τίποτε άλλο παρά ν’ απαλλαχτεί για πάντα απ’ τον ίδιο της τον εαυτό. Κείνο που θέλει, κείνο που επιθυμεί είναι ο ίλιγγος. Σ’ έναν καινούργιο πόλεμο, δεν μπορεί παρά να καταστραφεί, και μαζί της κι’ ο πολιτισμός μας. Το κύμα της βαρβαρότητας που ο Τόμας Μάν το κοιτάζει ν’ απλώνεται μ’ αγωνία επάνω στο γέρικο πλανήτη μας, δεν έχει φτάσει ακόμα στη Γαλλία. Γι’ αυτό ίσως, Γάλλος εγώ, είμαι λιγότερο τρομαγμένος απ’ αυτόν, μ’ όλο που δεν μπορώ να μην αναγνωρίσω πόσο δίκαιη είναι η σκέψη που κυριαρχεί στο βιβλίο του:

     «Οι μεγαλύτερες αξίες και ίσως-ίσως η τύχη ολάκαιρου του πολιτισμού μας κινδυνεύουν να καταστραφούν».

     Αρνιέται εξ άλλου πώς ο πόλεμος του 1914 είναι υπεύθυνος των σημερινών γεγονότων. Στο βιβλίο του: «Μπουντεμπρόκ», περιγράφοντάς μας την ιστορία της κατάπτωσης μιάς οικογένειας, κατάπτωσης που κρατάει τρείς γενιές, μας φανερώνει την αγωνία που τον εβασάνιζεν από το 1901. «Ξαναλέω, γράφει σήμερα πως η κατάπτωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού δεν είναι αποτέλεσμα του πολέμου, πού δεν έκανε τίποτε άλλο απ’ το να την επιταχύνει και να την παρουσιάσει πιό ανάγλυφη». Και, παρακάτω, προσπαθεί ν’ αποδείξει, πώς όταν ο πολιτισμός φτάσει σ’ ένα ορισμένο στάδιο, αρχίζει να γίνεται αντίπαλος του ίδιου του εαυτού του: «Σε κάθε ουμανισμό, μας λέει, υπάρχει ένα στοιχείο αδυναμίας που προέρχεται απ’ την ανεξικακία του κι’ απ’ την κλίση του στο μεγαλόψυχο σκεπτικισμό. Με μιά λέξη, απ’ τη φυσική του καλωσύνη. Αυτό είναι το ιδιαίτερο γνώρισμά του, πού μερικές φορές, γίνεται η αιτία της καταστροφής του».

     Τον μεγαλύτερο κίνδυνο ο Μάν τον βλέπει στο γεγονός, πώς σήμερα η λογική χλευάζεται και ότι τείνουν να παρουσιάζονται σαν τα λογικώτερα όντα εκείνοι, που εν ονόματι της ζωής αρνιούνται τη λογική. «Ο κόσμος ίσως νάνε κιόλας χαμένος, συμπεραίνει. Και θα χαθεί σίγουρα, αν δεν κατορθώσει ν’ απαλλαχτεί απ’ τη σημερινή του νάρκη και να αποχτήσει συνείδηση του εαυτού του». Αυτή η ιδέα απλώνεται στις σελίδες του βιβλίου του κι’ αυτή μου δίνει την αφορμή να σκεφτώ: Όχι, Θωμά Μάν, ο κόσμος μας δεν είνε ακόμα χαμένος. Κι’ ούτε μπορεί να χαθεί, όσο και μιά μονάχα φωνή σαν και τη δική σου θα υψώνεται, για να του δείχνει το δρόμο. Όσο, συνειδήσεις σαν τη δική σου θα μένουν ξύπνιες και πιστές, εμείς δεν απελπιζόμαστε.

             ΑΝΤΡΕ  ΖΙΝΤ

Στο σημείωμα αυτό, συνέχεια των τριών προηγούμενων για τον γερμανό συγγραφέα Τόμας Μάν, 26/5/2022, 1/6/2022, 5/6/2022, αναρτώ σχετικά στοιχεία και πληροφορίες για την παρουσία του Τόμας Μάν στην Ελλάδα, και κυρίως, δημοσιεύματα των αναγνώσεων των δικών μου γενιών. Μεταφέρω πληροφορίες που δεν περιλαμβάνονται στις δύο σημαντικές εργασίες του Λάμπρου Η. Μυγδάλη, «ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ (1913-1982) εκδ. Διαγώνιος-Θεσσαλονίκη 1983 σ.32 Η πρώτη αυτή εργασία περιέχει τον Πρόλογο, Α. Μεταφράσεις 1. Μυθιστορήματα-Νουβέλες (νούμερα 16). 2. Διηγήματα (ν. 17-31). 3. Δοκίμια-Μελέτες (ν.32-55). 4 Γράμματα (ν. 56,57 και 58). Β. ΜΕΛΕΤΕΣ-ΚΡΙΣΕΙΣ-ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ, (ν. 1-141) Ευρετήριο, σελ. 29-30. Και η δεύτερη εργασία του, «Ο THOMAS MANN KAI H ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ», εκδ. Κυρομάνος-Θεσσαλονίκη 2002, σ,224. Ο τόμος περιλαμβάνει ΠΡΟΛΟΓΟ, ΤΑ ΚΕΙΜΑΝΑ, ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ. Όπου δεν μπόρεσα να έχω κάνει αυτοψία, να συγκεντρώσω στοιχεία και πληροφορίες στην δική μου έρευνα και αρχείο, για μια διευρυμένη και συμπληρωμένη Ελληνική Εργογραφία του Τόμας Μάν, χρησιμοποίησα, άντλησα τις πληροφορίες από το δεύτερο βιβλίο του Λάμπρου Η Μυγδάλη τον οποίο αναφέρω, όπως επιβάλει ο στοιχειώδης σεβασμός στην επιστημονική εγκυρότητα αλλά, και η αναφορά σε αυτούς που προηγήθηκαν και άνοιξαν το δρόμο, όπως ο Μυγδάλης, ο οποίος μας έχει παρουσιάσει και εργογραφικές εργασίες στο περιοδικό Διαγώνιος για τον Έρμαν Έσσε, Για τον Φρίντριχ Χέλντερλιν, τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε, τον Μπέρτολτ Μπρέχτ, τον Φράντς Κάφκα. (Από την δεύτερη εργασία δεν συνέπεσα στα ονόματα, τα κείμενα και τα έντυπα που μνημονεύει ο Μυγδάλης, όπως οι: Ιωάννης Οικονομίδης, Γρ. Ξενόπουλος, Α. Ν. Παπάζογλου, Κώστας Κουλουφάκος, Μάριος Αφεντόπουλος, Ευάγγελος Ρόζος, Ρένα Κοσσέρη, Κυριάκος Κεντρωτής, Αγγελική Κώττη, Κική Αλμπανοπούλου-Ροδοπουλου). Στην δική μου καταγραφή- σημείωμα, προσπάθησα να μην συμπέσω όσο αυτό ήταν δυνατόν με τις παραπομπές του Μυγδάλη, συμπλήρωσα κενά, δεν μετέφερα εισαγωγές και προλόγους βιβλίων που περιλαμβάνουν οι ελληνικές εκδόσεις των έργων του Τόμας Μάν. Αυτές τις δημοσίευσα στο προηγούμενο σημείωμα με την πλήρη αναφορά σε βιβλία μεταφρασμένα που κυκλοφορούν στα ελληνικά. Θεώρησα αυτονόητο ότι κάποιος που έχει αγοράσει το βιβλίο θα διαβάσει τον Πρόλογο, το Επιμύθιο, τις Σημειώσεις της έκδοσης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, υιοθέτησα τις τελευταίες εκδόσεις πολύτομων έργων, και όχι τις πρώτες, όπως αυτή της «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» του Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Στο Γερμανικό Ινστιτούτο Αθηνών, δεν υπάρχει αρχείο με στοιχεία και πληροφορίες για τον Τόμας Μάν, ούτε καταγραφή των διαφόρων επετειακών εκδηλώσεων στην μνήμη του. Όπως με πληροφόρησε η ευγενέστατη κυρία της Βιβλιοθήκης του Γερμανικού Ινστιτούτου. Υπάρχουν μόνο τίτλοι έργων του. Δυστυχώς δεν κατόρθωσα να βρω και να αγοράσω, ή να βγάλω φωτοτυπία το έργο του Μάν, «Στοχασμοί ενός απολιτικού» των εκδόσεων Ίνδικτος, ούτε τα κείμενα που συνοδεύουν την έκδοση «Δόκτωρ Φάουστους» των εκδόσεων Πόλις. Και ένα δύο ακόμα τίτλους έργων του Μάν, ώστε να έχω μία συνολική εικόνα του. Η μη ανεύρεση των ελάχιστων αυτών βιβλίων του, με έκανε να εντάξω τις βιβλιοκριτικές που είχα αποδελτιώσει μέσα στο κύριο corpus των άρθρων και πληροφοριών. Και όχι όπως είχα σχεδιάσει από την αρχή, να αναφέρω κάθε τίτλο έργου ξεχωριστά και αμέσως μετά τις αντίστοιχες βιβλιοκριτικές πληροφορίες, και τα άλλα στοιχεία που είχα συγκεντρώσει και γνωρίζω ακόμα. Με το γενικό αυτό πανόραμα αναφορών και ονομάτων, βιβλίων, περιοδικών και εφημερίδων, έχουμε, θέλω να πιστεύω, ένα γενικό σύγχρονο περίγραμμα χαρτογράφησης αναφορών για τον γερμανό συγγραφέα. Θέλησα να ανοίξω μία συνομιλία με ορισμένους από τους σχολιαστές του, δίχως να βάλω σε αντιπαράθεση την μία κρίση με την άλλη. Άλλωστε και οι ηλεκτρονικές σελίδες του παρόντος σημειώματος υπερβαίνουν τις 34. Έτσι, δεν αντέγραψα την αρνητική κρίση για τον συγγραφέα, που δημοσιεύεται στο παραδοσιακό περιοδικό Νέα Εστία, το «θάψιμο» κοινώς που του κάνει όταν πήρε το Νόμπελ. Ένα μάλλον άδικο αρνητικό μεγάλο σχόλιο. Αν και, στα κατοπινά χρόνια, δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Διηγήματά του σε μετάφραση του Βασίλη Λαζανά, επετειακά κείμενα του κορίνθιου γερμανομαθούς ποιητή και μεταφραστή και άλλων, όπως κατέγραψα στον δικό μου κατάλογο «Κείμενα». Του Σπύρου Τσακνιά το κείμενο της εφημερίδας Η Πρώτη το αντιγράφω από τον Μυγδάλη όπως σημειώνω. Δυσκολίες συνάντησα και στα άρθρα τευχών του περιοδικού «Σημειώσεις». Στο προηγούμενο σημείωμα έδωσα έναν κατάλογο των έργων και των μεταφράσεων των βιβλίων και των εκδοτικών οίκων που κυκλοφόρησαν μέχρι των ημερών μας, πράγμα που δεν θεώρησα σκόπιμο να μεταφέρω εκ νέου και σε τούτο το σημείωμα. Δεν συμπεριέλαβα επίσης, κριτικές για σκηνοθετικές παραγωγές και κινηματογραφικές ταινίες που γυρίστηκαν βασισμένες στα μυθιστορήματα του Τόμας Μάν στο εξωτερικό. Μετέφερα μόνο πληροφορίες για ταινίες και σήριαλ που προβλήθηκαν στην ελληνική τηλεόραση που έτυχε να παρακολουθήσω/ουμε τα προηγούμενα χρόνια. Τα στοιχεία άντλησα κυρίως, από το περιοδικό Ραδιοτηλεόραση. Σίγουρα υπάρχουν, έχουν δημοσιευθεί και άλλες πληροφορίες για το έργο του Μαν όπως στο περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης, στο περιοδικό Διαβάζω και σε άλλα σύγχρονων τίτλων λογοτεχνικά περιοδικά. Η αποδελτίωση συνεχίζεται. Δεν κατέγραψα ακόμα, τίτλους γενικούς βιβλίων του Γκέοργκ Λούκατς που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, μια και έδωσα ξεχωριστά τα βιβλία του Λούκατς στο προηγούμενο σημείωμα. Τα στοιχεία αυτά, τα άφησα απέξω, έως ότου σταθώ ίσως τυχερός και συναντήσω τους δύο παραπάνω εξαντλημένους τίτλους που δεν έχω.  Άνοιξα μία συνομιλία με τα βιβλία που παραθέτω και αφέθηκα σε μικρούς ενδιάμεσους διευκρινιστικούς σχολιασμούς για τους συντελεστές. Διαβάζοντας ξανά τα έργα του Γερμανού συγγραφέα, τις μελέτες και τα άρθρα.

Τέλος, η ελληνική περίπτωση του Τόμας Μάν στην χώρα μας έχει αρχή, έχει μέση αλλά όχι όπως φαίνεται τέλος.  Μπήκα στον πειρασμό να αντιγράψω το καλογραμμένο, ευαίσθητο, τρυφερό προσωπικό κείμενο του πεζογράφου Μένη Κουμανταρέα, «Τρείς Θάνατοι στην Βενετία» που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του «Η ΜΕΡΑ για τα γραπτά ΚΙ Η ΝΥΧΤΑ για το σώμα», εκδόσεις Κέδρος Μάρτιος 1999 αλλά θα υπερέβαινε τις 70 σελίδες συνολικά το σημείωμα, πράγμα που θα το καθιστούσε δυσκίνητο για ανάγνωση σε μία μικρή ηλεκτρονική ιστοσελίδα για την ελληνική και παγκόσμια λογοτεχνία όπως αυτή. Συν την σωματική κούραση, μάτια, μέση, πόδια, δάχτυλα, εν μέσω καλοκαιρινού καύσωνα. Έτσι δεν αντέγραψα ακόμα την μία επιστολή του Μάν προς τον Αντρέ Ζίντ, (Το σύνολο της κυκλοφορούσας στα ελληνικά αλληλογραφίας του, εκδόσεις Νεφέλη, μτφ. Νανά ΗσαΪα είναι τον αριθμό 129.). Ενώ γνωρίζω και ποιήματα που έχουν γραφτεί βασισμένα σε ήρωες βιβλίων του Τ. Μ. Βλέπε Ε. Αρανίτσης, Γ. Χ. Μπαλούρδος κ. ά.) Τα διαχρονικά, οικουμενικά αυτά έργα- μήτρες της παγκόσμιας συγγραφικής σκηνής χρειάζονται άλλου είδους υποστήριξη για να συμπληρωθεί επαρκώς ο «φάκελος» των πληροφοριών τους. Πράγμα, που συνέβει, αν δεν λαθεύω, όπως μας πληροφορούν οι κατά καιρούς μεταφράσεις και εκδόσεις των βιβλίων του Τόμας Μάν.   

ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ

1.,Τόμας Μάν: ΤΑ 200 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΓΚΑΙΤΕ. Τόμας Μάν, «Πλαστικό και κριτικό πνεύμα» μετάφραση Γιώργος Σταυρόπουλος. Μετάφραση του Κεφαλαίου “Plastik und Kritik” από την μελέτη “Goethe und Tolstoi”. Περιοδικό Νέα Εστία, Έτος ΚΓ΄, Τόμος 46^ος, τχ. 533/ 15-9- 1949, σ.1194-1197).  

2.,Τόμας Μάν: ΤΩΒΙΑΣ ΜΙΝΤΕΡΝΙΚΕΛ (Διήγημα), μτφ. Δημήτρης Μυράτ,σ.258-261. Περιοδικό Νέα Εστία,  Έτος ΚΘ΄, Τόμος 57^ος. Τχ. 663/15-2-1955.

3.,Τόμας Μάν: Ο Φρόυντ και το Μέλλον. Μετάφραση από τα Αγγλικά, Στάθης Σπηλιωτόπουλος. Περιοδικό Νέα Εστία, Έτος Λ-1956, Τόμος 59^ος, τχ. 694/ 1-6-1956, σ.756-767. (Αφιέρωμα της Ν. Ε. στον Σίγκμουντ Φρόιντ).

4.,Τόμας Μάν: Ο μικρός κύριος FRIEDEMANN (Der Kleine Herr Friedemann). (Διήγημα), μτφ. Τέα  Ανεμογιάννη. Περιοδικό Νέα Εστία, Έτος ΛΑ΄, Τόμος 61^ος, τχ.708/1-1-1957, σ.42-47 και τεύχος 709/ 15-1-1957, σ.104-109.

5.,Τόμας Μαν: Το ΠΑΙΔΙ- ΘΑΥΜΑ (Διήγημα), μτφ. Όλγα Βότση, σ.11-14. Περιοδικό Εποχές τχ.32/12, 1965.

6.,Τόμας Μάν: Ο Δρόμος του Κοιμητηρίου (Διήγημα), μτφ. Βασίλης Ι. Λαζανάς, σ.739-743. Περιοδικό Νέα Εστία Έτος ΜΘ΄, Τόμος 97^ος, τχ.1150/1-6-1975.

7.,Τόμας Μάν: Χιούμορ και Ειρωνεία (Από  μια ραδιοφωνική συζήτηση τον Σεπτέμβριο του 1953), μτφ. Καίτη Κάστρο, σ.1320-1321. Περιοδικό Νέα Εστία, Έτος ΜΘ΄, Τόμος 98^ος, τχ. τχ.1158/1-10-1975.

8.,Τόμας Μάν: Γράμμα στον Carl Maria Weber. Μόναχο 4/7/1920. Εισαγωγή-Μετάφραση Νανά Ησαϊα, σ.440-445. Περιοδικό Η Λέξη τχ. 16/7,8,1982.

9.,Thomas Mann: [Συγγραφείς, μύθος και ασυνείδητο] (1). (Από το «Φρόυντ και το Μέλλον» 1936). Απόδοση Γιάννης Τζώρτζης, σ.75. Περιοδικό Το Δέντρο τχ.27/4,5,1982. (αφιέρωμα: Ψυχολογική και Ψυχαναλυτική Προσέγγιση στη Λογοτεχνία).

10.,Τόμας Μαν: Ο Φράνζ Κάφκα και ο Πύργος (1941), μτφ. Ιωάννα Κωνσταντουλάκη- Χάντζου, σ.99-108. ΚΑΦΚΑ ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ, εκδ. Ευθύνη Κείμενα του Μεθορίου τόμος 8/12, 1983.

11.,Τόμας Μαν- Έρμαν Έσσε. Εισαγωγή του Τόμας Μαν σε μια αμερικάνικη έκδοση του «Ντέμιαν», μτφ. Βικτωρία Ραϊση, σ.36-39. Περιοδικό Διαβάζω τχ.109/2-1-1985 (Αφιέρωμα στον Χέρμαν Έσσε).

12.,Τόμας Μαν: [Το Πολιτικό Σκηνικό Τρομακτικό…] μτφ. Ερρίκος Μπελιές, σ.1135-1139. Περιοδικό Η Λέξη τχ. 59-60/11,12,1986. [Δευτέρα 20/2/1939 Princeton-Σάββατο 4/3/ Princeton.-Σάββατο 4/3/.-Δευτέρα 13/3/.-Δευτέρα20/3/.-Πέμπτη 23/3/.-Δευτέρα του Πάσχα 10/4.-Παρασκευή 28/4.-Σάββατο20/5.-Τρίτη 6/6/.-Παρασκευή 1/9.]

13.,Τόμας Μαν: Thomas Mann απόσπασμα από τα Ημερολόγιά του, Εισαγωγή-Μετάφραση-Εικονογράφηση: Αλέξανδρος Ίσαρης, σ.39-45. Περιοδικό Η Λέξη τχ.81/1,1989.

[ ΑΙΣΙ (Από τα Ημερολόγια 1918-1921). Παρασκευή 20/9/1918.-Τρίτη 24/12/1918.-Μόναχο, Σάββατο 24/5/1919 (απόγευμα).-Τρίτη 22/6/1920.-Δευτέρα 5/7/1920.-Κυριακή 25/7/1920.- Τρίτη 27/7/1920.-Παρασκευή 13/8/1920.-Κυριακή 17/10/1920]

[Τα αποσπάσματα αυτά από τα Ημερολόγια του Τόμας Μάν, δείχνουν με τρόπο συγκινητικό, ειλικρινή και σαφή τα αισθήματα που έτρεφε ο μεγάλος γερμανός συγγραφέας για το γιό του Κλάους, πού όταν ήταν μικρός τον φώναζαν χαϊδευτικά Άισι. Τα χρόνια αυτά ο Μάν ήταν από 37 ως 40 χρονών, ενώ ο Άισι από 12 ως 15. Ο πατέρας Μάν είχε γράψει ήδη τους «Μπούντεμπρόοκ», τον «Τριστάνο», τον «Τόνιο Κρέγκερ», το «Θάνατο στη Βενετία», και εργαζόταν πάνω στο μυθιστόρημα «Το Μαγικό Βουνό», που κυκλοφόρησε το 1924.

Ο Κλάους Μάν γεννήθηκε στις 18 Νοεμβρίου 1906 στο Μόναχο και αυτοκτόνησε στα τριανταεφτά του χρόνια στις Κάννες για προσωπικούς και πολιτικούς λόγους. Έγραψε μυθιστορήματα («Ο Θρήσκος Χορός» 1926, «Αλέξανδρος» 1929, «Παθητική Συμφωνία» 1935, «Μεφίστο» 1936, «Το Ηφαίστειο» 1939) και δοκίμια («Αντρέ Ζίντ» 1948, «Εξετάσεις» 1968, «Σήμερα και Αύριο» 1969)]

14.,Τόμας Μαν: Το κατηγορώ ενός «προδότη», Κυριακάτικη 4/9/1994, σ.24. Βλέπε: Θανάσης Γιαλκετσής, «σημειωματάριο ιδεών». Ένα ανέκδοτο κείμενο του ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ του 1950. Μια καταδίκη του ψυχρού πολέμου και του μακαρθικού αντικομμουνισμού. Μια υπεράσπιση των αξιών της ελευθερίας και της δικαιοσύνης.

15.,Τόμας Μαν: Η εκπομπή του για την Ελλάδα. Η Καθημερινή, Κυριακή 22/3/1998, σ.46

16.,Τόμας Μαν: Η εστία της καρδιάς, σ.64-66, Βιογραφικό, σ. 539-540.  ΈΝΑΣ ΑΙΩΝΑΣ ΝΟΜΠΕΛ Οι Ομιλίες των Συγγραφέων που τιμήθηκαν με Βραβείο Νόμπελ στον 20^ο Αιώνα, Επιμέλεια-Επίλογος Θανάσης Θ. Νιάρχος, εκδ. Καστανιώτη 2000

          ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΜΑΣ  ΜΑΝ

-περιοδικό Ραδιοτηλεόραση τχ.980/26-11-1988, ΔΕΚΑ ΜΕΓΑΛΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ. Εκπομπή 6^η, ώρα 23. Τόμας Μάν.

«…… Το έργο σχολιάζει ο Νάιτζελ Χάμιλτον, που έγραψε τη βιογραφία του Μαν, ενώ χρησιμοποιούνται αποσπάσματα από διάλεξη που έδωσε ο ίδιος ο Μάν το 1939, για το έργο του, που του χάρισε και το βραβείο Νόμπελ».

-περιοδικό Ραδιοτηλεόραση τχ.740/24-4-1984. Νέα Σειρά. ΟΙ ΜΠΟΥΝΤΕΝΜΠΡΟΥΚΣ. Σειρά 11 επεισοδίων γερμανικής παραγωγής που βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Νομπελίστα Τόμας Μάν. Σενάριο Μπερντ Ρόδερτ, Χανς Γιόακιμ Λάνγκε, Φρανς Πέτερ Βιρτ. Σκηνοθεσία Φρανς Πέτερ Βιρτ.  «Μετά τον «Φέλιξ Κρουλ» που παίχτηκε πέρυσι, και το «Μαγικό Βουνό» που τέλειωσε την περασμένη Τρίτη, η ΕΡΤ συνεχίζει την παρουσίαση έργων του Τόμας Μάν προβάλλοντας τους «Μπούντεμπρουκς»…

-εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ 13/3/1984. «Το μαγικό βουνό» του Τόμας Μάν στην T.V. Σήμερα στην ΕΡΤ-1, 11.05 μ.μ. Θα ολοκληρωθεί σε έξι ωριαία επεισόδια.  Για τη Νέα Σειρά 6 επεισοδίων της ΕΡΤ-1 βλέπε και περιοδικό Ραδιοτηλεόραση τχ.734/10-3-1984. Σκηνοθεσία, σενάριο: Χανς Γκάισεντόρφερ. Σκηνικά Χάιντ και Τόνι Λούντι. Μουσική: Γιούργκεν Κνίπερ. Συμμετείχαν μεταξύ άλλων ο Σαρλ Αζναβούρ (Νάφτα), Ρόντ Στάιγκερ (Πήττερκον), Μαρί- Φρανς Πιζιέ (Κλαούντια).

-Περιοδικό ΝΕΟΣ ΛΟΓΟΣ, τχ.9/9,1977, σ.877-878. Σημειώνονται μεταξύ άλλων:

«Πολύ ενδιαφέρουσα για τους φίλους του έργου του Τόμας Μάν (το μικρό όνομα σημαίνει Θωμάς), η είδηση (στην εβδομαδιαία «Βέλτβόχε» της Ζυρίχης 15 Δεκεμβρίου 1976) ότι ο Χόλλμαν σκηνοθετεί τους «Μπούντεμπρουκς» διασκευασμένους για το θέατρο από τον  Ταντέους  Πφάϊφερ…..»

-Εφημερίδα ΠΡΩΙΝΗ 8/11/1979. Το ημερολόγιο του Τόμας Μάν. ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΕΙΚΟΣΙ ΤΕΣΣΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΔΙΑΣΗΜΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ.

«Φιλολογικό γεγονός με ευρύτερο ενδιαφέρον θεωρήθηκε η έκδοση στη Γερμανία του πρώτου μέρους του προσωπικού ημερολογίου του μεγάλου Γερμανού συγγραφέα Τόμας Μάν. 1918-1921, 1933-1934 και 1935-1936 είναι τρείς περίοδοι που αναβιώνει με τις ιδιωτικές σημειώσεις του ο Τόμας Μάν. Αποκαλύπτοντας ένα πρόσωπο χωρίς μάσκα και ζωντανεύοντας τραγικές σελίδες της Ευρωπαϊκής Ιστορίας……..»

-Εφημερίδα Η ΑΥΓΗ 23/10/1977. 22 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ. Το ημερολόγιο του Τόμας Μάν στη δημοσιότητα.

«Εικοσιδύο χρόνια μετά τον θάνατο του μεγάλου Γερμανού συγγραφέα Τόμας Μάν έρχεται στη δημοσιότητα το ημερολόγιο και οι σημειώσεις του για την περίοδο 1933-1935. Το ημερολόγιο του Τόμας Μάν αποτελείται από 6.000 σελίδες και αναφέρεται στην περίοδο της ναζιστικής περιόδου και στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Όπως είναι γνωστό ο Τόμας Μάν ήταν ο πρώτος μεγάλος Γερμανός διανοούμενος που εγκατέλειψε την πατρίδα του μόλις εγκαθιδρύθηκε το ναζιστικό καθεστώς και έζησε σαν πολιτικός πρόσφυγας πρώτα στην Ελβετία και μετά, για πάρα πολλά χρόνια, στην Αμερική…..»

Σημείωση: Σχόλια για το «προσωπικό ημερολόγιο» του Τ. Μάν, διαβάζουμε και στο περιοδικό Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ τχ.47/24-11-1977. «Από 6.000 σελίδες αποτελείται το προσωπικό ημερολόγιο του Τόμας Μάν, που για πρώτη φορά ήρθε πρόσφατα στο φώς της δημοσιότητας. Μέσα εκεί υπάρχουν πολλές και ενδιαφέρουσες αποκαλύψεις για τον ίδιο, την οικογένειά του, τα παιδιά του. Υπάρχουν και αναμνήσεις για παλιότερες ομοφυλόφιλες σχέσεις του μεγάλου συγγραφέα…….».

-Εφημερίδα Η ΠΡΩΤΗ (;). Τόμας Μάν: «Ζώντας το διχασμό ως το τέλος». Κυκλοφόρησε στη Γερμανία το ημερολόγιο του συγγραφέα για το 1946-1948.

«Ποτέ άλλοτε ο Τόμας Μάν δεν ήταν τόσο επίκαιρος στη Γερμανία απ’ όσο σήμερα. Τώρα που στον ευρωπαϊκό χώρο έχει πυροδοτηθεί ο προβληματισμός για την ενοποίηση των δύο Γερμανιών και οι απόψεις δίνουν και παίρνουν, στην ίδια την πατρίδα του μεγάλου Γερμανού συγγραφέα εκδόθηκε ο νέος τόμος των «Ημερολογίων» του, που χρονολογικά αναφέρονται στην περίοδο 1946-1948, το διάστημα δηλαδή που έγραφε τον «Δόκτορα Φάουστους» στην Αμερική……….».

-Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 11/2/1993, σ.10. Το διπλό πρόσωπο του Τόμας Μάν. Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑ ΣΕ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ.

«Όσο κι αν ο αναγνώστης του Τόμας Μάν παραξενεύεται με την ανιαρότητα των ημερολογίων του, όταν πηγαίνει σ’ αυτά μετά τα βιβλία του, δεν μπορεί ταυτόχρονα να μη διακρίνει μέσα απ’ τις γραμμές τους και μερικά γνωρίσματα της συμπεριφοράς του, που μένουν στο νου….».

-Εφημερίδα ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ 29/7/1990. «Αξιαγάπητος απατεώνας!» β/κη Τόμας Μάν: Οι εξομολογήσεις του απατεώνα Φέλιξ Κρουλ. Μετάφραση Τούλα Σιετή. Οδυσσέας, Αθήνα 1989. Σελ.432, δρχ. 1900.

-Περιοδικό Το Τέταρτο τχ.3/7, 1985. «ΤΡΙΣΤΑΝΟΣ». β/κη Τόμας Μάν, Τριστάνος, μτφ. Κυριάκου Κεντρωτή, εκδόσεις Ύψιλον.

-Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 21/2/1993. Ο Τόμας Μάν, ο Σένμπεργκ και ένας… Φάουστ.

-Εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 7/10/1993. Η Λυβέκκη τινά τα διάσημα παιδιά της. Μπούντεμπρουκσχαους: Ένα μουσείο για τους αδελφούς Τόμας Και Χάινριχ Μαν

-Εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος 28/2/2000. ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ

«ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ: Το αμερικάνικο FBI παρακολουθούσε επί σχεδόν 30 χρόνια τον τιμημένο με το Νόμπελ Λογοτεχνίας Γερμανό συγγραφέα Τόμας Μάν, επειδή τον θεωρούσε φιλοκομμουνιστή….»

-Εφημερίδα ΕΘΝΟΣ της Κυριακής 25/6/1989, παρουσίαση, Τόμας Μάν, «Τρείς νουβέλες» μτφ. Γιάννη Κοιλή, εκδ. Κριτική, Αθήνα 1989, σ. 237. Βλέπε επίσης και, εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 25/6/1989, και Η ΕΠΟΧΗ 21/10/1990. Και Το Βήμα.

-περιοδικό Αντί τχ. 785/4-4-2003, σ.65-66 β/κη.

Σημείωση: στα ολοσέλιδα μονόστηλα του περιοδικού για το «Βιβλίο» παρουσιάζεται η έκδοση των εκδόσεων Έρασμος, 2002, της μελέτης του Τ. Μ., «Ταξίδι με τον Δον Κιχώτη». «Χωρίς αμφιβολία το Ταξίδι με τον Δον Κιχώτη του Thomas Mann (εισαγωγή Μάριου Μαρκίδη, μετάφραση Γερ. Λυκιαρδόπουλου-Στέφανου Ροζάνη, εκδ. Έρασμος 2002) είναι ένα ταξίδι πνευματικής διείσδυσης, ένα δοκίμιο με τη μορφή του ταξιδιωτικού ημερολογίου και γράφεται κατά τη διάρκεια του πρώτου ταξιδιού του Τόμας Μάν στην Αμερική το 1934, όταν οι Ναζί είναι ήδη στην εξουσία. Ωστόσο πλάι στο κύριο θέμα του βιβλίου παρατηρούμε πως πλήθος σκέψεων, σχολίων και ταξιδιωτικών λεπτομερειών αναδεικνύονται και διαμορφώνουν ένα ιδιότυπο αναγνωστικό περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσσεται ο προβληματισμός του. Η ενδιαφέρουσα και ανατρεπτική εισαγωγή του Μάριου Μαρκίδη καθώς και το διεισδυτικό και συνδυαστικό επίμετρο «ο (α)πολιτικός Τόμας Μάν» του Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου συμπληρώνουν κατά τον καλύτερο τρόπο την έκδοση».

-ΧΡΟΝΙΚΟ ’76. Τόμος 7^ος Σεπτέμβριος ’75-Αύγουστος ’76. Ετήσια έκδοση κριτικής ενημέρωσης.

Σημείωση: Στις σχετικές σελίδες των τόμων του ετήσιου «ΧΡΟΝΙΚΟΥ» της γκαλερί «ΩΡΑ», (στις πολιτιστικές εκδηλώσεις, διαλέξεις, ομιλίες, επετειακές προβολές, θεατρικές παραστάσεις, εικαστικές εκθέσεις, εκδόσεις κλπ. που πραγματοποιούνταν εκείνη την χρονική περίοδο,  αναφέρονται στις αντίστοιχες ημερομηνίες οι εκδηλώσεις που πραγματοποίησε το Ινστιτούτο Γκαίτε Αθηνών στην μνήμη του Τόμας Μάν. Βλέπε σελίδες 22, 292,293. (8/12/1975. Στο Ινστιτούτο Γκαίτε οργανώνονται εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια απ’ τη γέννηση του Τόμας Μάν, που περιλαμβάνουν έκθεση βιβλίου, διαλέξεις, προβολές ταινιών. Σ.22) (12/12/1975. Μίκαελ Μάν: Ποίηση και αλήθεια-αυτοβιογραφικές αναφορές στα μυθιστορήματα του Τόμας Μάν. Σ.293)

-Λάμπρος Μυγδάλης, Ελληνική Βιβλιογραφία Τόμας Μάν (1913-1982), εκδ. Διαγωνίου- Θεσσαλονίκη Νούμερο 45/1983, σ.32.

-Λάμπρος Η. Μυγδάλης, Ο Thomas Mann και η Νεοελληνική Κριτική, εκδ. Κυρομάνος- Θεσσαλονίκη 2002, σ.224.

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

-Περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη Επιθεώρηση του Βιβλίου. Τχ. 90/21-3-1984, σ.7-48. ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ: ένας άλλος Γκαίτε, 7.

Από το «ιδιαίτερο» στο «παγκόσμιο», 8-20

Μισέλ Βάνελλεπούττε, Ο Τόμας Μάν και η παράδοση, 21-25

ΟΙ «Μπούντενμπροοκ» από τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε, 26-27

Λιονέλ Ρισάρ, Υπηρέτης της ανθρώπινης υπόθεσης, 28-33

Ίνγκε Ντίρσεν, Το μαγικό βουνό: ένα έργο ωριμότητας, 34-36.

Πώς γράφτηκε το «Μαγικό βουνό», 37-38

Γιούσεφ Ισαγκπούρ, Ο Βισκόντι και ο Τόμας Μάν. Ο «Θάνατος στη Βενετία», 39-40.

Ζακ Μερκαντόν, Μυθιστόρημα και παρωδία. Ο Δόκτωρ Φάουστους, 41-48.

Έργα του Τόμας Μάν στα ελληνικά, 48

Σημείωση: Κάτω από όλα τα κείμενα του Αφιερωματικού τεύχους αναγράφεται το εξής: Copyright: Magazine Litteraire. Μετάφραση: Αγγελική Πέτριτς

-Εφημερίδα Ελευθεροτυπία. Περιοδικό ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ αρ. 96/Παρασκευή 31/3/2000.

ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ. Ένα αριστούργημα που «δεν γεννήθηκε» ποτέ.

    Οι «Στοχασμοί ενός απολίτικου» είναι η τυπική περίπτωση ενός εσφαλμένου έργου; Μακάρι ωστόσο να γίνονταν και άλλα λάθη τέτοιας ποιότητας. Ένα αφιέρωμα για τον Τόμας Μάν με αφορμή την ελληνική έκδοση ενός πολυσυζητημένου έργου του.

ΕΟΥΤΖΕΝΙΟ ΣΚΑΛΦΑΡΙ, Τ. Μ. Ένα σφάλμα που παραλίγο να γίνει αριστούργημα, Μετάφραση-Επιμέλεια: Θανάσης Γιαλκέτσης, 12-13 (Δημοσιεύτηκε στην ιταλική εφημερίδα La Repubblica, στις 23.4.1997).

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΡΟΖΑΝΗΣ, Ο «αισθητής» και ο πολιτισμός, 14-15. β/κη Τ. Μ. «Στοχασμοί ενός απολιτικού» μτφ. Μαντώ Πουλή, Ίνδικτος.

ΘΑΝΑΣΗΣ  ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ, Η αυτοκριτική ενός «απολιτικού», 14-15.

-Περιοδικό ΕΠΟΧΕΣ. Τχ.32/12, 1965, σ. 3-10, 11-14, 58, 60-62, 78. Σελίδες Αφιερωμένες στον THOMAS MANN (1875-1955).

-Παύλος Αγιαννίδης, Τα Νέα, Δευτέρα 21/6/1993, σ.46, β/κη «Το έργο του Βάγκνερ». Τόμας Μάν: Πάθος και Μεγαλείο του Ρίχαρντ Βάγκνερ, Αθήνα, εκδόσεις Αιγόκερως, 1993, σ.94.

-Ελένη Αντωνίου, περ. Η Κινστέρνα τχ.5/6,2004, σ.156-163, β/κη Τ. Μ. Δόκτωρ Φάουστους (Πόλις)

-Αναστασία Αντωνοπούλου, περ. Σύγκριση τχ. 15/10,2004, σ.97-113. Η Ελληνική Αρχαιότητα στο έργο του Τόμας Μάν Θάνατος στη Βενετία.

-Ευγένιος Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία 4/7/1982, β/κη Τόμας Μαν: Ο Μάριο κι ο Μάγος

      Ο Μάριο κι ο μάγος

    Ορισμένοι πιστεύουν ότι «Ο Μάριο και ο Μάγος» που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά, είναι η ωραιότερη νουβέλα του Μαν. Ίσως να μην έχουν άδικο. Περισσότερο παράξενο, μυστηριώδες και απειλητικό απ’ ότι συνήθως, αυτό το έργο φωτίζει την ιδιοσυγκρασία του Γερμανού συγγραφέα πολύ πιο έξυπνα από ότι ο ναρκισσισμός του «Θανάτου στη Βενετία» ή η φιλοσοφία του «Μαγικού Βουνού».

     Ποιο είναι το θέμα αυτής τη ιστορίας. Ένας ταχυδακτυλουργός, ένας υπνωτιστής που τα μάτια του πείθουν τον καθένα να κάνει οτιδήποτε, δίνει σε μια μικρή τουριστική πόλη της Ιταλίας την τελευταία παράσταση. Αναγκάζει κάποιο νεαρό να αποκτήσει την ακαμψία μιας σανίδας, μια καθωσπρέπει κυρία να τον ακολουθήσει παρά τις λογικές ανησυχίες του συζύγου της, ένα πλήθος ανθρώπων να χορεύει στο ρυθμό της τηλεπαθητικής εντολής, και ένα παιδί να κάνει πράγματα που δεν θα έπρεπε να κάνει, ιδιαίτερα μπροστά σε ένα εξαγριωμένο κοινό. Το πράγμα θα ήταν ίσως λιγώτερο τραγικό αν ένας τόσο εκλεπτυσμένος συγγραφέας σαν τον Τόμας Μάν δεν είχε αναγκαστεί να δώσει σ’ αυτόν τον πεισματάρη μάγο την αποκρουστική όψη ενός ξεδοντιάρη που η καμπούρα του θα αποτελούσε σίγουρα σκάνδαλο για την ηρεμία αυτής της μεσοαστικής λουτρόπολης. Όπως και στην περίπτωση του Τειρεσία (πού ερέθιζε τις εμπνεύσεις του Αρτώ); Η τερατώδης εμφάνιση μοιάζει να έχει δοθεί σε αντάλλαγμα μερικών σπάνιων ή υπερφυσικών ταλέντων, ανάμεσα στα οποία δεν θα διστάσω να αναφέρω την ευφράδεια και, φυσικά, την ικανότητα για έλεγχο πάνω στην θέληση των άλλων. Αλλά αντίθετα από τον αρχαίο μάντη, ο μάγος του Μαν δεν μπορεί να προβλέψει  το τέλος μιας τόσο παράξενης ιστορίας που, έτσι κι αλλιώς, φανερώνεται πολύ πιο αργά απ’ ότι το μόνιμο πάθος των Γερμανών συγγραφέων για το ψυχόδραμα. Ο νεαρός πληρώνει την προσβολή που δέχτηκε από τον μάγο με την ευγένεια των μονομάχων της παλιάς καλής εποχής. Δε θάταν βέβαια σκόπιμο να αποκαλυφθούν εδώ οι λεπτομέρειες της υπόθεσης, γιατί κάτι τέτοιο  θα αφαιρούσε από την ανάγνωση του βιβλίου ένα σημαντικό μέρος της έκπληξης. Θα ήταν όμως αναπόφευκτο να σχολιαστούν  μερικοί απ’ τους υπαινιγμούς που περιέχει.

     Τι είναι κατά’ αρχάς ένας μάγος. Αν και η εποχή μας χαρακτηρίζεται από μειωμένη ικανότητα στο να συνεννοείται με το υπερπέραν, ο αριθμός των μάγων και των ταχυδακτυλουργών συνεχίζει να αυξάνεται. Ίσως γιατί τέτοιου είδους επαγγέλματα, στις μέρες μας, εκμεταλλεύονται  την επιτυχία της οφθαλμαπάτης μάλλον, παρά τη γενναιοδωρία  της θείας έμπνευσης. Επιπλέον, οι άνθρωποι αυτοί επιμένουν να επικαλούνται , κυρίως με το ντύσιμο και τις κινήσεις τους, τον κόσμο του Κακού και της μαύρης μαγείας, επιμένουν να εμφανίζονται σαν ατελή αντίγραφα  του Εωσφόρου. Αυτό δεν είναι βέβαια τυχαίο.

    Από την άλλη μεριά υπάρχει ανάμεσα στο μάγο και το θύμα του κάτι σαν ερωτική ιστορία. Ο μάγος δεν μπορεί παρά να είναι ο διάβολος, ή τουλάχιστον κοντινός συγγενής του, και ο Τόμας Μάν τον βάζει ν’ αρπάξει το θύμα του με τον τρόπο που ο Δίας άρπαξε τον Γανυμήδη.

    Απ’ αυτήν την άποψη, ο «Μάριο» δεν διαφέρει και πολύ απ’ τον «Θάνατο στη  Βενετία»: είναι και τα δύο τους παραλλαγές ενός παλιού παραμυθιού που ο Άντερσεν δεν χόρταινε να επαναλαμβάνει. Η αγάπη και η πείνα που τρέφουν η ασκήμια και τα γηρατειά για την ομορφιά και τα νιάτα, είναι ακριβώς το  θέμα αυτού του παραμυθιού.

     Όπως θα θυμόμαστε όσοι διάβαζαν κάποτε παραμύθια, οι μάγοι γοητεύονταν πάντα απ’ τα παιδιά, και έμοιαζαν να ξέρουν καλά το γιατί. Για μια ψυχή που πουλήθηκε στις προσφορές του κάτω κόσμου, δεν υπάρχει ασφαλέστερο καταφύγιο, αλλά και νοστιμότερη λεία, απ’ την ψυχή και το σώμα ενός παιδιού. Στα παραμύθια τα θύματα εκείνων που υπηρετούν το Κακό είναι πάντα παιδιά ή έφηβοι που παραβιάζουν κλειδωμένες πόρτες, προσφέρουν απαγορευμένα λόγια ή περπατάνε με απαλά βήματα πάνω σε μυστικά μονοπάτια. Τα παιδιά πεθαίνουν ή μεταμορφώνονται απλώς σε κύκνους, λουλούδια, ρυάκια και μουσικά όργανα. Μερικές μάγισσες τρέφονται σίγουρα με καρδιές παιδιών, μια σπάνια και ζωογόνα τροφή που εξοικονομείται ύστερα από πολλές θυσίες. Και μάλιστα, οι νέοι αυτοί έχουν τιμωρηθεί για αμαρτήματα που ίσως μας φανούν αστεία: ανυπακοή, περιέργεια, λαιμαργία, αφέλεια, φλυαρία, τεμπελιά…. Ωστόσο ο Μάριο τιμωρείται για κάτι πολύ χειρότερο, για ένα είδος προσωπικής γοητείας.

     Υπάρχει λοιπόν και εδώ μια επιθυμία που δεν τολμάει να πει το όνομά της όπως και στο «Θάνατο στη Βενετία». Πιθανόν. Σ’ αυτή την περίπτωση πάντως το Καλό προτιμάει να σκοτώσει το Κακό αντί να το υποτάξει ή να του δοθεί.

Σημείωση: όπως πάντα αξιοπρόσεκτες και ενδιαφέρουσες οι παρατηρήσεις του συγγραφέα και βιβλιοκριτικού Ευγένιου Αρανίτση. Διαβάζει το έργο πίσω από την πρώτη ματιά της αναγνωστικής βιτρίνας. Έχει το χάρισμα να διακρίνει το βαθύτερο και ουσιαστικότερο νόημα του θέματος, την άνεση να το συσχετίσει με άλλα έργα του Μάν, να διευρύνει τον μύθο της σύνθεσης που στηρίζεται η μυθοπλασία. Διακριτικός και επιλεκτικός ο κριτικός του λόγος, ακροβατεί πάντα μεταξύ του υψηλού και του καίριου. Σε πολλές βιβλιοκρισίες του που έχουμε διαβάσει, διακρίνεται το ξετύλιγμα μίας δικής του θεωρίας περί αισθητικής, περί του τι είναι καλό και τι κακό, δηλαδή ηθικού πλαισίου. Ένας συνβηματισμός με συγγραφείς, έργα τους και ήρωές του, που η οντολογική τους προβολή στο χρόνο, ταιριάζει και στην δική του προσωπική συγγραφική ιδιοσυγκρασία. Απομόναχος πάντα, υπήρξε ένας από τους πολυγραφότατους νεοέλληνες κριτικούς και δοκιμιογράφους. Ποτέ ή σχεδόν ποτέ δεν πέρασαν απαρατήρητα ή ασχολίαστα τα ολοσέλιδα άρθρα του στην πολιτική εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» και σε άλλα πολιτικά έντυπα. Οι κρίσεις του για έργα ελλήνων και ξένων ποιητών και πεζογράφων στάθηκαν η απαρχή για γόνιμες συζητήσεις. Παρά τις ενδεχόμενες ενστάσεις σε επιμέρους σημεία τους. Ο Ευγένιος Αρανίτσης, δεν μπορώ να γνωρίζω όσον αφορά το καθαρό μυθιστορηματικό του έργο ή τα δοκιμιακά του, αλλά η κριτική-βιβλιοκριτική του ματιά τα τελευταία πενήντα χρόνια μετά την μεταπολίτευση, υπήρξε ένας φάρος ανάγνωσης για τους αναγνώστες των κειμένων του. Είναι  η νέα κριτική αντίληψη για το τι είναι κριτική και τι συγγραφικό πεζογραφικό ή ποιητικό έργο. Η γραφή του καθαρή, το ύφος του δίχως προβλήματα γίνεται κατανοητό και από τον πλέον αμύητο στα της λογοτεχνίας. Τίποτα δεν πάει χαμένο από τα γραφόμενα και τα λεγόμενα, υποστηριζόμενα στα δημοσιεύματά τους από τις σύγχρονες αυτές ελληνικές κριτικές φωνές της μεταπολίτευσης, στην οποία ανήκει η γενιά του Ευγένιου Αρανίτση. Είναι για να δανειστώ έναν τίτλο από τα βιβλία του, η «Ιστορία των Ηδονών» της ελληνικής και ξενόγλωσσης λογοτεχνίας. Βιβλία του όπως το παραπάνω και «Το σύμπλεγμα του Κάϊν» και τα δύο κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Άκμων, τα βιβλία του «Το φετίχ» και «Το βιβλίο της Παιδικής ηλικίας» από τις εκδόσεις Ερατώ, ήσαν μικρές σημαδούρες ανά- προσανατολισμού του βλέμματός μας πάνω σε ζητήματα της αισθητικής, της κοινωνίας, της λογοτεχνίας. Στο «Βιβλίο της παιδικής ηλικίας» μεταφέρεται και το σημείωμα της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία» Ο Μάριο και ο Μάγος, καθώς και άλλα του δημοσιεύματα για έργα του Τόμας Μάν. Είναι αν μου επιτρέπεται να γράψω, η αισθητική θέαση των βιβλίων του Τόμας Μάν, διαφορετική ίσως από την άλλη πάντα- την καθαρά κοινωνιολογική- που ανήκουν ο Γκέοργκ Λούκατς και οι ομάδα των συνεργατών και κριτικών του περιοδικού «σημειώσεις» και των εκδόσεων «έρασμος». Θα ήταν ευτύχημα για εμάς τους απλούς ανώνυμους αναγνώστες της ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας η συγκέντρωση των κριτικογραφιών του Ευγένιου Αρανίτση και η έκδοσή τους.

     Η ταξινόμηση και η συγκέντρωση-έστω και σε μία υποφερτή επιλογή- των κριτικών σημειωμάτων του τελευταίου μισού αιώνα στην πατρίδα μας, από εφημερίδες και περιοδικά δύσκολα προσβάσημα ή δυσεύρετα (βλέπε Λωτός, Νέα Σύνορα, Σχολιαστής, Αντί, Πρώτη, Εβδόμη, Μεσημβρινή, Εστία κλπ.) θα βοηθήσει όχι μόνο να κατανοήσουμε το πνεύμα και τον κριτικό οραματισμό αυτών των νέων ελληνικών κριτικών φωνών αλλά θα μας δώσει και την δυνατότητα να ξεκαθαρίσουμε ανετότερα τους ορίζοντες της γραφής και σκέψης, κριτικής και θεωρίας στην Ελλάδα. Θα δούμε, αν οι νέες αυτές ελληνικές κριτικές φωνές έχουν κάτι κομίσει στον χώρο της κριτικής και της λογοτεχνίας. Αν μπορούν να συνομιλήσουν, να συνδιαλλαγούν ισότιμα με τις ευρωπαϊκές ή αμερικάνικες αντίστοιχες συγγραφικές φωνές. Ή είναι μικρές αυτόνομες νησίδες για αναγνώστες ναυαγούς της εσωτερικής κατανάλωσης και ίσως των εμπορικών εκδοτικών «σκοπιμοτήτων».

-Αναστάσης Βιστωνίτης, Το Βήμα, Κυριακή 30/1/2000, σ.8-9, Η Πολιτική και ο Πολιτισμός. β/κη Τ.Μ. Στοχασμοί ενός απολιτικού. (Ίνδικτος).

Βλέπε και Εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος, Κυριακή 9/1/2000, σ.15. «Η πνευματική διαθήκη του Τόμας Μάν».

-Γιώργος Βέλτσος, Τα Νέα 52/4-3-2000. Διάβασε… Τ. Μ. Στοχασμοί ενός απολιτικού *.

      «Περισσότερη από δηλωμένη προτίμηση, όσοι γράφουμε εδώ, θέλουμε να στηρίξουμε τον συγγραφέα. «Ο ποιητής, είναι ένας τύπος το δίχως άλλο άχρηστος σε κάθε τομέα σοβαρής δραστηριότητας, ένας τύπος που περί άλλα τυρβάζει, όχι μόνο διόλου χρήσιμος στο κράτος, παρών και έτοιμος ανά πάσα στιγμή για ανταρσία (…) εκτός αυτού δε, ένα κατά βάθος παιδί, με έφεση στην ασωτία και από πάσης απόψεως δύσφημος τσαρλατάνος, ο οποίος δεν θα έπρεπε να έχει να προσδοκά και στην ουσία δεν προσδοκά τίποτε άλλο από την κοινωνία παρά σιωπηλή περιφρόνηση»

Μοιάζει παράδοξο να πω ότι και ο ποιητής περιφρονεί σιωπηλά τους εύφημους τσαρλατάνους του κράτους (και του παρα-κράτους του) συμπεριλαμβανομένων και των εύφημων ποιητών;

*σε μετάφραση Μαντώς Πούλη, εκδόσεις Ίνδικτος».

-Klaus Betzen- Willi Benning, λήμμα Τόμας Μάν (1875-1955), σ.418-420. Στο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, τόμος 5^ος, εκδ. Εκδοτική Αθηνών- Τα Νέα, 1999.

-Harold Bloom, “How to Read and Why”. Πώς και Γιατί Διαβάζουμε. Μτφ. Κατερίνα Ταβαρτζόγλου. Εισαγωγή Ουίλλιαμ Σούλτς. Τυπογραφική επιμέλεια και διορθώσεις: Κυριάκος Αθανασιάδης. Εκδ. παραφερρνάλια-τυπωθήτω, Αθήνα, Νοέμβρης 2004, σ. 234- 240, 242…, «Τόμας Μάν: Το Μαγικό Βουνό».

     «Όταν ήμουν μικρός και πρωτοδιάβαζα μετά μανίας το Μαγικό Βουνό του Τόμας Μάν, πρίν από εξήντα χρόνια σχεδόν, το βιβλίο θεωρείτο ένα από τα κορυφαία έργα της μοντέρνας πεζογραφίας-περίπου συγκρίσιμο με τον Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόυς και το Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο του Προύστ. Ξαναδιάβασα πρόσφατα το Μαγικό Βουνό , πρώτη φορά εδώ και δεκαπέντε χρόνια, και χάρηκα που βρήκα αμείωτη την τέρψη και τη δύναμη του βιβλίου για άλλη μία φορά. Δίχως κανένα βαρίδι του χρόνου να επικάθεται στις σελίδες του, κρατούσε τη φρεσκάδα και την ένταση της αναγνωστικής εμπειρίας που πάντοτε είχε, μολονότι ο χρόνος την έχει κάπως αλλάξει.

     Ο Μάν έχει δυστυχώς επισκιαστεί στη διάρκεια του τελευταίου τρίτου του αιώνα, αφού δεν μπορεί βεβαίως να θεωρηθεί συγγραφέας της αντικουλτούρας. Το Μαγικό Βουνό δεν βολεύεται στριμωγμένο ανάμεσα σε βιβλία όπως το Στο Δρόμο (On the Road) και τα διάφορα κυβερνοπάνκ αναγνώσματα. Εκπροσωπεί την υψηλή κουλτούρα που δεινοπαθεί στις μέρες μας, καθώς το βιβλίο αυτό απαιτεί μόρφωση και σκέψη…….» Και ο Χάρολντ Μπλούμ, σημειώνει ως επιστέγασμα της ωραίας ανάλυσής του για το έργο αυτό του Μάν: «Ο Χάνς Κάστορπ έχει τη Θεία Χάρη, όπως την έχει και ο Ιωσήφ στην κατοπινή τετραλογία του Μάν, Ο Ιωσήφ και οι αδερφοί αυτού. Αποχαιρετίζοντας τον πρωταγωνιστή του, ο Μάν μας λέει πώς ο Κάστορπ ήταν σημαντικός λόγω του «ονείρου της αγάπης» που είχε.. Ο Χάνς Κάστορπ είναι σημαντικός και τώρα, το έτος 2000 κι ακόμα παραπέρα, θα αναρωτηθεί ποιο είναι το δικό του όνειρο αγάπης, τι ερωτικές ψευδαισθήσεις τρέφει, και πώς το όνειρο ή οι ψευδαισθήσεις επηρεάζουν το ξεδίπλωμα του εαυτού του, τη δική του ωρίμανση», σ.240.

-Γεράσιμος Βώκος, Το Βήμα, Κυριακή 27/8/1995, σ.5 (Νέες Εποχές). Μηνύματα στους Γερμανούς. Ο Γεράσιμος Βώκος επισημαίνει την επικαιρότητα των εκπομπών του Τόμας Μάν από το ραδιόφωνο του BBC, στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου.

-Βένα Γεωργακοπούλου: Επιμέλεια. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία Πέμπτη 18/1/1996, σ.31. (Πλανήτης ΓΗ. Ιδέες-Πρόσωπα-Γεγονότα). Η ανομολόγητη ιστορία της οικογένειας Μαν.

-Θανάσης Γιαλκετσής, Κυριακάτικη 4/9/1994, σ.24. (Σημειωματάριο ιδεών). Το κατηγορώ ενός «προδότη». Ένα ανέκδοτο κείμενο του ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ του 1950. Μια καταδίκη του ψυχρού πολέμου και του μακαρθικού αντικομμουνισμού. Μια υπεράσπιση των αξιών της ελευθερίας και της δικαιοσύνης.

-Θανάσης Γιαλκετσής, Κυριακάτικη 19/1/1997, σ.44. (ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΙΔΕΩΝ). «Η γοητεία του θανάτου».

«Το μαγικό βουνό» του Τόμας Μάν. Είναι ένα μεγάλο μυθιστόρημα, μια τοιχογραφία της κρίσης ενός πολιτισμού που ταλαντεύεται ανάμεσα σε ανθρωπιστικές αξίες και πειρασμούς καταστροφικούς..» (με την ευκαιρία της έκδοσης του έργου από τις εκδόσεις Εξάντας).

-Δημήτρης  Δασκαλόπουλος: επιμέλεια. (Ο ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΟΣ) Τα Νέα 20/2/1996, Ξένη Πεζογραφία. Β/κη Τόμας Μαν, «Το μαγικό βουνό». Μυθιστόρημα. Μετάφραση Θόδωρος Παρασκευόπουλος. Σύγχρονη Κλασική Βιβλιοθήκη, αρ.49 «Εξάντας», Αθήνα 1995 Α΄ τόμος σελ. 590. Β΄ τόμος σελ. 654.

-Θοδωρής Δασκαρόλης, περ. Αντί τχ.821/2-7-2004, σ.58-62. Γερμανοί ακροατές! Οι ραδιοφωνικές εκπομπές του Τόμας Μάν την περίοδο της εξορίας.

-Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, (επιλέγει), Ελευθεροτυπία, περ. Βιβλιοθήκη τχ.82/ Παρασκευή 24/12/1999, σ.24. Τόμας Μάν «Δόκτωρ Φάουστους. Η χρεοκοπία του Home Estheticus”.

-Άρης Δικταίος, περ. Η Λέξη τχ. 6/7,8,1981, σ.450-455. ΑΚΡΑΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ THOMAS MANN (Α΄ μέρος).  Περ. Η Λέξη τχ.7/9,1981, σ.535-541.(Β΄ μέρος).

-Willem P. Engel, Το Βήμα 9/2/1975. Τόμας Μάν και Ρίλκε. Γιορτάζονται εφέτος τα εκατό χρόνια απ’ τη γέννησή τους.

-Παναγιώτης Κ. Ενεπεκίδης, Η Καθημερινή Κυριακή 22/3/1998, σ.46. Τ. Μάν: Τυχοδιώκτης ο Χίτλερ. Βιβλίο με τα κείμενα εκπομπών από τον Οκτώβριο του 1940 μέχρι τον Μάϊο του 1945. Οι ραδιοφωνικές εκπομπές του συγγραφέα προς τους Γερμανούς κατά τη διάρκεια του Β’  Παγκοσμίου Πολέμου. –Η εκπομπή για την Ελλάδα

-Αντρέ Ζίντ, περ. Νεοελληνικά Γράμματα τχ.45/9-10-1937, σ.2. ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ. Τόμας Μάν.

-Νανά Ησαϊα, περ. Το Τέταρτο τχ.11/3,1986. Τόμας Μάν (επιστολή)

Σημείωση: Η απαντητική επιστολή της ποιήτριας, εικαστικού και μεταφράστριας Νανάς Ησαϊα, αποτελείται από 7 σημεία τα οποία αναφέρονται στην βιβλιοκριτική του ποιητή Γιώργου Κοροπούλη, για την μετάφρασή της των «Γραμμάτων του Τόμας Μάν και του Προλόγου της που προηγείται. Εκδ. Νεφέλη 1985.

-Stanley Edgar Hyman, (Ένα πρόβλημα της ψυχαναλυτικής κριτικής ή: όταν ο συγγραφέας τα καταφέρνει καλύτερα), σ.67-68. Απόδοση Α.-Μ.Κ. Περιοδικό Το Δέντρο τχ.27/4,5,1982. (αφιέρωμα: Ψυχολογική και Ψυχαναλυτική προσέγγιση στη Λογοτεχνία).

-Μαρίνα Θασίτη, περ. Ο Παρατηρητής τχ. 8/10,1988, σ.135-138. Τόμας Μάν Τόνιο Κρέγκερ: Credo περί τέχνης και ζωής.(Ι. Εισαγωγικά. ΙΙ. Περί Τέχνης και Ζωής)

-Τάκης Θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, περ. Πρόσωπα 21^ος αιώνας, τχ.20/24-7-1999. Η ελευθερία των διλημμάτων. «Τι θα έλεγε ο Τόμας Μάν, αν ζούσε στο 1999; Θα εξακολουθούσε να επικαλείται το σχέδιο της οικονομικής ειρήνης που οραματιζόταν;»

-Μάρυ Θεοδοσοπούλου, Η Εποχή Κυριακή 21/1/1996, σ.110. (EX LIBRIS 267). Γερμανικός Μεσοπόλεμος. β/κη, Τ. Μ. «Το Μαγικό Βουνό». Εκδόσεις Εξάντας.

Σημείωση: Για την πολυσυζητημένη αυτή νέα έκδοση και μετάφραση του «Μαγικού Βουνού» βλέπε ακόμα: Η Αυγή 1/11/1995, (Νέες εκδόσεις).-Το Βήμα 12/11/1995,-Ελεύθερη Ώρα 26/11/1995. (εκτενέστατη παρουσίαση).

-Γ. Ι. Ι., περ. Ελεύθερη Γενιά τχ. 16/11-11-1977 Τόμας Μάν

-Αλέξανδρος Ίσαρης, περ. Εντευκτήριο τχ.7/7,1989, σ.11-19. *Ο Κώστας Ταχτσής για τον Τόνιο Κρέγκερ.

-Λητώ Ιωακειμίδου, περ. Σύγκριση τχ.15/10, 2004, σ.132-152. Η ομορφιά μέσω του μύθου: κριτικές μεταμορφώσεις του αισθητισμού (1910-1930)

Συνεξετάζονται τα έργα των Τόμας Μάν, Θάνατος στη Βενετία και Κοσμάς Πολίτης, Λεμονοδάσος.

-Λητώ Ιωακειμίδου, περ. Σύγκριση τχ. 18/11,2007, σ.215-219. Pierre Brunel, Don Quichotte et le roman malgre lui, Cervantes, Lesage, Sterne, Thomas Mann, Calvino. Paris Klincksieck, 2006, p.405.  Βλέπε ιδιαίτερα την σελίδα 217.

-Διονύσης Καββαθάς, Το Βήμα, Κυριακή 23/2/2003. σ.5. Sympathy  for the devil. (Δόκτωρ Φάουστ).

Σημείωση: Η βιβλιοκριτική του λέκτορα Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο του κ. Διονύση Καββαθά, είναι η δεύτερη κριτική ματιά της παρουσίασης του έργου του Τ. Μ., των εκδόσεων Πόλις. Κάτω από τον γενικό τίτλο «Μουσική και τραγωδία». Βλέπε και Λίζυ Τσιριμώκου. Την κριτική αυλαία ανοίγει το απόσπασμα του Γκέοργκ Λούκατς, «Το μυθιστόρημα είναι εποποιία ενός κόσμου εγκαταλειμμένου από τον Θεό. Η ψυχολογία του ήρωα είναι το Δαιμονικό».

Μουσική και τραγωδία

Το τελευταίο κορυφαίο μυθιστόρημα του Τόμας Μάν Δόκτωρ Φάουστους κυκλοφόρησε μέσα στο Δεκέμβριο σε νέα μετάφραση και η έκδοση χαιρετίστηκε ως γεγονός. Η εξιστόρηση της ζωής του επινοημένου συνθέτη Άντριαν Λέβερκυν από τον αφηγητή, ο οποίος χωρίς αμφιβολία είναι ο Τόμας Μάν, δίνει στον μεγάλο συγγραφέα την ευκαιρία να γράψει ένα μυθιστόρημα για την κρίση του σύγχρονου πολιτισμού. Η ανάγνωση του βιβλίου μπορεί να γίνει σε πολλά επίπεδα, αφού φιλοσοφία, ιστορία, πολιτική και αισθητική συμβάλλουν στη στοιχειοθεσία αυτής της τεράστιας σύνθεσης. Από την άποψη αυτή η «διπλή» ανάγνωση του μυθιστορήματος από δύο τακτικούς μας συνεργάτες προβάλλει ως αναγκαία.

-Μπάμπης Καβροχωριανός, περ. ΚΛΠ. Και Γράμματα και Τέχνες τχ. 2/9,1993, σ.28. «Αντιφατικός και εκρηκτικός δημιουργός». β/κη «Τ. Μ., «Πάθος και μεγαλείο του Ρίχαρντ Βάγκνερ», μτφ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Αιγόκερως 1993..

Σημείωση: Βλέπε ακόμα, Π. Αγιαννίδης, Τα Νέα, 21/6/1993.-Το Βήμα 9/5/1993.- Ελεύθερη Ώρα 12/12/1993. «Ο Βάγκνερ και η εποχή μας»- «Στοχασμοί» (THOMAS MANN- GIACOMO LEOPARDI).-Έθνος της Κυριακής 22/8/1993.-Ελεύθερος Τύπος 21/11/1993 «Μια νέα σειρά με στοχασμούς». (αναφέρεται στις εκδόσεις “PRINTA”). –Η Καθημερινή 18/7/1993, «Η ζωή και το έργο του Βάγκνερ». Την επικαιρότητα του Βάγκνερ πιστοποιεί το πρόγραμμα των μουσικών σκηνών αλλά και η εκδοτική δραστηριότητα… Εκτός από το βιβλίο του Τ. Μ. παρουσιάζεται και ο τόμος «Ο Βάγκνερ και η Ελλάδα» εκδόσεις «Μέγαρο Μουσικής Αθηνών», σ.σ.245.

-Κώστας Θ. Καλφόπουλος, Η Εποχή, Κυριακή 16/12/2001,σ.20. «100 χρόνια από την έκδοση των Μπούντενμπρουκς του Τ. Μ. «Χωρίς ελπίδες, αλλά ούτε και σε μεγάλη απόγνωση». Βλέπε και περιοδικό NEMECIS τχ. 17/8, 1998.

-Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ, εκδ. Δ. Γιαλλέλης, Αθήνα 1998. Στους Τόμους (ΙΙΙ, σ.156).-(VI, σ.9,16,42).- (VII, σ.326,330,335,348,362, 374, 409, 414, 433, 444, 448-450, 453).-(IX, σ. 161,196,211, 219).-(X, σ.20).- ( Γενικό Ευρετήριο XI, σ.206).

Σημειώσεις: Αποδελτιώνω τους τόμους και τις σελίδες της τελευταίας εντεκάτομης έκδοσης «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ» των εκδόσεων Σ. Γιαλλελής, Αθήνα 1976. Συναριθμώ και τον τόμο του Ευρετηρίου. Ο χαλκέντερος, πολυμαθέστατος και πολυγραφότατος κοινωνιολόγος πολιτικός και πρώην πρωθυπουργός Παναγιώτης Κανελλόπουλος, δεν αφιερώνει ειδικό κεφάλαιο στην συγγραφική και δοκιμιακή παραγωγή του Τόμας Μάν. Η πολύτομη και εμπεριστατωμένη εργασία του-περιήγησή του στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, δεν φτάνει μέχρι την εποχή του Τόμας Μάν και των άλλων γερμανών ομοτέχνων του. Παρ’ όλα αυτά, ο Κανελλόπουλος, διαβάζει και χρησιμοποιεί τα δοκίμια που έγραψε ο Τόμας Μάν, υιοθετεί τις απόψεις και κρίσεις του για τρείς κυρίως γερμανούς συγγραφείς οι οποίοι ανήκουν στην μεγάλη και ένδοξη γερμανική ρομαντική παράδοση του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Τον Γκαίτε, τον Σίλλερ, τον Κλάιστ κ. ά. Και  φυσικά τον πατέρα της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόυντ και τον επιγόνων μαθητών του. Σημειώνει παραδείγματος χάριν στο 199 κεφάλαιο του 9^ου τόμου για τον Χάινριχ φόν Κλάϊστ (Heinrich von Kleist (1777-1811): «Ο Τόμας Μάν, μέγας θαυμαστής του Γκαίτε, και εραστής του πνεύματος του Σίλλερ, απέφυγε να συγκρίνει-ναι, οι συγκρίσεις πρέπει να αποφεύγονται-τον Κλάϊστ με τις δύο αυτές κορυφές και τον αντίκρυσε σε μιά κορυφή ολομόναχη, απόμερη, τραγικά απόμερη, κ’ έτσι απαράμιλλη στη μοναδικότητα και την εκκεντρική ερημία της. Σε μιά διάλεξη (“Heinrich von Kleist und seine Erzahlungen”), πού έκαμε, στις 30 Νοεμβρίου του 1954, στο Πολυτεχνείο (Technische Hochschule) της Ζυρίχης, και που την είχε γράψει ως Εισαγωγή σε μιάν αμερικάνικη έκδοση των αφηγηματικών έργων του Κλάϊστ, ο Τόμας Μάν   (Thomas Mann, “Gesammelte Werke”, Band 10, Aufbau-Verlag 1955, “Schriften und Reden zur Literatur, Kunst und Philosophie”, Band, 3, Fischer Bucherei 1968) συνόψισε τις κρίσεις του για τον Κλάϊστ ως εξής: «Ήταν ένας από τους πιό μεγάλους, πιο τολμηρούς… ποιητές γερμανικής λαλιάς, ένας απαράμιλλος δραματικός ποιητής (ein Dramatiker sonderglieichen),- γενικά απαράμιλλος, ακόμα και ως πεζογράφος, ως αφηγητής,-πέρα για πέρα μοναδικός, έξω από κάθε παράδοση και τάξη… βαθειά δυστυχής, με αξιώσεις απέναντι του εαυτού του, που τον τσάκισαν….», σ.196. Ενδιαφέρουσες ακόμα και σήμερα είναι οι απόψεις του Τόμας Μάν για το έργο του δραματουργού Φρήντριχ Σίλλερ, «Βίλχελμ Τέλ» τον γνωστό μας όπως αποδόθηκε στα ελληνικά «Γουλιέλμο Τέλλος» στο 166^ο κεφάλαιο του 7^ου τόμου, σ.449-50, της Ιστορίας του Κανελλόπουλου. «Ο Τόμας Μάν εκθειάζει το έργο, που χάρισε στον Σίλλερ την πιο μεγάλη επιτυχία της ζωής του- στο κατώφλι του θανάτου. «Το Ελβετικό θεατρικό κομμάτι του» γράφει ο Τόμας Μάν, «είν’ ένα θαυμάσιο έργο, απέριττο, ευγενικό και μέγα, εντυπωσιακό και συγκινητικό, λαμπρό θέατρο και ευγενέστατο (vornehmstes) δραματικό Ποίημα, και επέτυχε το έργο αυτό ό,τι είναι πιο δύσκολο πράγμα (das Allerschwerst): την άρση των μορφωτικών διαφορών μέσω της Τέχνης. Αγαπάται από τους απλούς ανθρώπους, και θαυμάζεται από τους ειδήμονες. Αυτή είναι η τέλεια δημοτικότητα…..» Η μελέτη του Τόμας Μάν για τον Σίλλερ έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά. Βλέπε προηγούμενο σημείωμά μου για τον Τόμας Μάν.      

-Γ. Καραπάνος, περ. Ο Ταχυδρόμος τχ.  (7).1396/12-2-1981. Εθνικο-σοσιαλισμοί… (επιστολή)

«Κύριοι: Λίγο πρίν απ’ την έκρηξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο Τσάμπερλαιν συμβιβαζόταν με το Χίτλερ και ο Μολότωφ με το Ρίμπεντροπ υπέγραφαν το διαμελισμό της Πολωνίας, ο Τόμας Μάν με το Δοκίμιό του «Το πρόβλημα της Ελευθερίας», χαρακτήριζε το εθνικοσοσιαλιστικό κίνημα των συμπατριωτών του «επέλαση των Ούννων, μια επανάσταση της  κενής βίας, του πνευματικού κενού, ενός πρωτοφανούς κυνισμού, γυμνή από κάθε πίστη και ευτυχής να βρωμίζει τους ανθρώπους, κι ότι ο αντισημιτισμός στόχευε να χτυπήσει το χριστιανισμό, όπου κάθε δημοκρατία έχει τις ρίζες της και είναι πολιτική του έκφραση κι όπου πηγάζουν οι θεμελιακές έννοιες της ζωής, όπως η ελευθερία, η αλήθεια, η δικαιοσύνη, η λογική, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, μιά επανάσταση που θέλει να τις αντικαταστήσει με τη βία είναι ο Αντίχριστος…» (Να ο Νίτσε που έπνευσε τον αντισημιτισμό)…………..»

-Αντρέας Καραντώνης, ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ.-ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ. Τόμος 3ος, εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, 1979. Τόμας Μάν, σ.347-351.

-Σαράντος Ι. Καργάκος, Απόφαση 2/10/2004, σ.42. ΠΕΡΙ-«ΔΙΑΒΑΣΜΑΤΑ». Ο πάντα επίκαιρος Τ. Μ. β/κη «Ο Ιωσήφ και οι αδερφοί αυτού» τόμος Α΄, «Οι ιστορίες του Ιακώβ» μτφ. Λευτέρης Αναγνώστου, εκδ. Gutenberg 2004. Σελ. 485.

    Ο ΠΑΝΤΑ ΕΠΙΚΑΙΡΟΣ  THOMAS  MANN

     Το να θελήσω να δείξω τη λογοτεχνική αξία του Thomas Mann, είναι, όπως θα έλεγε ο Ροϊδης, σαν να προσπαθώ να φωτίσω με ένα κεράκι τον ήλιο. Από πολλούς θεωρείται ως ο κορυφαίος πεζογράφος του 20^ου αιώνα. Δεν κρίνω την άποψη απλώς θα πω ότι χάρη σ’ αυτόν η λογοτεχνία του 20^ου αιώνα πήρε και πλάτος και βάθος και μπήκε σε χώρους απλησίαστους πρίν. Ενδεικτικά αναφέρω το «Θάνατο στη Βενετία» (1912), που η θαυμάσια ταινία του Βισκόντι του έδωσε περισσότερη αισθησιακή γεύση και το «Μαγικό Βουνό» (1913-1914) που μόρφωσε λογοτεχνικά τρείς γενιές Ευρωπαίων.

Κι ούτε θα ξεχαστεί. Προτού πω ό,τι έχω να πώ για την τετραλογία «Ο Ιωσήφ και οι αδελφοί αυτού» (1933-1943), αισθάνομαι την ανάγκη να αναφερθώ δι’ ολίγον στο curriculum vitae αυτού του ανθρώπου που η προσωπική του περιπέτεια αναβιώνει την πνευματική περιπέτεια του «συνόλου» ανθρώπου. Ο Τόμας Μαν ήταν Γερμανός. Αδελφός του ήταν ο επίσης διάσημος Ερρίκος Μαν. Γεννήθηκε το 1875 και πέθανε στην Καλιφόρνια το 1955. Έκανε ενωρίς την εμφάνισή του στο σατιρικό περιοδικό “simplicissimus” και απέσπασε την προσοχή των κριτικών με το έργο «Οι Μπούντεμπρουκ» (1901), έργο βαθειά κοινωνικό που αφηγείται τον ξεπεσμό μιας άλλοτε ισχυρής οικογένειας του Λύμπεκ (Λυβέκκης). Ακολουθούν πολλά έργα, όπως το ‘Τόνιο Γκραίγκερ» (1903), «Τριστάν» (1903) και «Ο Θάνατος στη Βενετία» (1913). Το 1914 σημειώνεται μια ριζική μεταστροφή στο πνεύμα και στις επιλογές του. Διαφοροποιείται από τις θέσεις του αδελφού του Ερρίκου (που κρίνει αυστηρά την φιλοπόλεμη καϊζερική πολιτική), και ασπάζεται τις ιδέες του γερμανικού εθνικισμού και του καϊζερικου – μιλιταρισμού. Ο πόλεμος διέψευσε τις προσδοκίες του, αλλάζει στα επόμενα χρόνια προσανατολισμό, συμφιλιώνεται με τον αδελφό του και τότε γράφει το «Μαγικό βουνό», ένα μυθιστόρημα-ποταμό, που εκτυλίσσεται σ’ ένα σανατόριο, όπου όμως οι ήρωες δεν εκφράζουν κάτι προσωπικό, αλλά πνευματικές κατηγορίες, σαν ο καθένας να κουβαλά μέσα του την ιστορία κάθε πνευματικής πορείας. Όσοι το διαβάσαμε παλιά, πέρα από την αισθητική τέρψη, εισπράξαμε μια καλλιέργεια που μας έδινε τη δυνατότητα να βλέπουμε τα πράγματα μακριά, όπως αυτός πού κοιτάζει τη γύρω έκταση από ένα ψηλό βουνό.

     Η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία στέλνει τον Τόμας Μαν στην εξορία. Τα βιβλία του πυρπολούνται, του αφαιρείται η γερμανική υπηκοότητα και περιπλανώμενος κινείται στη Γαλλία, στη Ζυρίχη, για να καταλήξει στην Καλλιφόρνια. Από τότε ο Τ. Μαν αρχίζει να προμαχεί υπέρ ανθρωπίνων αξιών, των πνευματικών και ηθικών ερεισμάτων μας πού απειλούνται από την εισβολή μιάς νέας βαρβαρότητας. Καρπός του πνευματικού τούτου προβληματισμού είναι η τετραλογία «Ο Ιωσήφ και οι αδελφοί αυτού», που μέσα από τους παλαιοδιαθηκικούς «μύθους» εκφράζει προβληματισμούς του σύγχρονου καιρού.

     Δεν είναι μόνο ο στοχασμός, η συγγραφική χάρη, η πλοκή το πλάσιμο των χαρακτήρων και η ανάπλαση της παλαιάς εκείνης εποχής, είναι οι γνώσεις οι άπειρες γνώσεις. Παρόλο που είμαι ιστορικός, ένοιωσα «κόμπλεξ» διαβάζοντας το βιβλίο αυτό, που είναι σπουδή ιστορίας, όχι μόνο των χωρών της Βίβλου, αλλά όλης της γης. Σ’ ένα σημείο διερωτάται: «Πού βρίσκονται οι αρχές του ανθρώπινου πολιτισμού». Και αμέσως μιλά για μας. «Όταν μιλούμε για την ‘αρχαιότητα’ εννοούμε συνήθως τον ελληνορωμαϊκό κόσμο ζωής, δηλαδή μια αστραφτερά σύγχρονη εποχή. Ανατρέχοντας στα λεγόμενα προελληνικά φύλλα, τους Πελασγούς, αντιλαμβανόμαστε ότι, προτού καταλάβουν τα νησιά, αυτά κατοικούνταν από τον πραγματικά αρχικό πληθυσμό, έναν τύπο ανθρώπου που κυριαρχούσε στη θάλασσα πρίν από τους Φοίνικες, οι οποίοι έτσι γίνονται μιά απλή κουϊντα ως ‘οι πρώτοι πειρατές’» (σελ.31)

Άριστα έπραξε ο εκδοτικός οίκος Gutenberg που ενέταξε στη σειρά “Orbis Literae” τούτο το σπουδαίο βιβλίο και έδωσε τη δυνατότητα στο κ. Λευτ. Αναγνώστου να «αναγνώσει» σε ελληνικό λόγο το γερμανικό κείμενο, προσθέτοντας μια μικρή εισαγωγή και όπου χρειαζόταν χρήσιμα σχόλια. Στον κ. Αναγνώστου οφείλεται και η μετάφραση της «Παρακμής της Δύσης» του Σπένγκλερ που παρουσιάσαμε προ καιρού.

Σημείωση: Ο σημαντικός δάσκαλος Σαράντος Ι. Καργάκος, πέρα από τις καθαρά ιστορικές του έρευνες και ενασχολήσεις, την συγγραφή αρκετών δεκάδων τίτλων ιστορικών βιβλίων από όλες τις περιόδους της ελληνικής ιστορίας, τις διαλέξεις, ομιλίες, τηλεοπτικές ή ραδιοφωνικές παρεμβάσεις του, ασχολήθηκε και με την βιβλιοκριτική. Δεκάδες βιβλιοκρισίες του έχουν δημοσιευθεί στην ημερήσια απογευματινή πολιτική εφημερίδα «Απόφαση», την εφημερίδα «Εβδόμη» και σε άλλα έντυπα. Στην παρούσα βιβλιοκριτική του με αφορμή την τετράτομη έκδοση του έργου του Τόμας Μάν, «Ο Ιωσήφ και οι αδελφοί αυτού» (ένα τετράτομο ογκώδες μυθιστόρημα που εκδόθηκε σταδιακά) μιλά γενικά για την συγγραφική παρουσία και την συμβολή του Τόμας Μάν. Αν και όπως ο ίδιος σημειώνει Ιστορικός, εκπλήσσεται από τις ιστορικές γνώσεις που έχει και μας παράσχει ο γερμανός συγγραφέας, απομονώνοντας μάλιστα, τα σημεία εκείνα που αναφέρονται στους Πελασγούς, τα λεγόμενα προελληνικά φύλα. Στο κείμενο του Σαράντου Ι. Καργάκου, υπάρχουν ορισμένες αβλεψίες, όχι τόσο ορθογραφικές «Τόνιο Γκραίγκερ», όσο πληροφοριακές. Και αναφέρομαι στο ότι ο Καργάκος γράφει ότι ο Τόμας Μάν πέθανε στην Καλλιφόρνια, την Αμερική. Είναι μία δημοσιογραφική παράβλεψη του δάσκαλου Σαράντου Ι. Καργάκου, μια και γνωρίζουμε και οι πηγές μας λένε ότι ο γερμανός συγγραφέας πέθανε στις 12 Αυγούστου 1955 στην Ζυρίχη της Ελβετίας. Όσον αφορά το σημαντικό δίτομο έργο του Oswald Spengler, «Η Παρακμή της Δύσης». Περίγραμμα μιάς μορφολογίας της παγκόσμιας ιστορίας», μετάφραση από τον μεταφραστή του έργου του Μάν, Λευτέρη Αναγνώστου ο οποίος έγραψε και τις σημειώσεις, εκδόθηκε από τις εκδόσεις Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, Δεκέμβριος 2003 σε δύο τόμους. Ένα έργο για την παρουσία δημοσίευσε ο Σαράντος Ι. Καργάκος.  Όπως και νάχει αξίζει να συγκεντρωθούν, ταξινομηθούν και να επιμεληθούν οι σκόρπιες και διάσπαρτες σε διάφορα έντυπα και εφημερίδες βιβλιοκρισίες του Σαράντου Ι. Καργάκου και να εκδοθούν σε βιβλίο. Θα είναι μία προσφορά στη μνήμη του αλλά, και στα ελληνικά γράμματα και εν γένει ελληνική παιδεία.

-Θεοδόσης Κοντάκης, Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Πατάκη 2007, σ.1322-1323, λήμμα.

Σημείωση: Ο λημματογράφος του Λ.Ν.Λ., αναφέρεται στην επιρροή που άσκησε ο Τόμας Μάν στους Έλληνες Συγγραφείς. Στις διακειμενικές συγγένειες:- Κώστας Ακριβός, «Σφαίρα στο βυζί» (2003). Την Ψυχοσύνθεση του Γερμανού Συγγραφέα αποπειράται να αναπλάσει σε διηγήματά του.-Μαρία Ευσταθιάδη, διαλέγεται στο έργο της «Ουτοπήματα» (2004) με το «Θάνατος στη Βενετία».-Αλέξης Πανσέληνος, Η πλοκή στο μυθιστόρημα «Ο Κουτσός άγγελος» (2002) βασίζεται στο Δόκτωρ Φάουστους».- Π. Μπρεδήμας, «Ο Τροφοδότης» (1940). Πρότυπο του μυθιστορήματος είναι το «Μαγικό Βουνό»

Ελισάβετ Κοτζιά, Ελληνική Πεζογραφία 1974-2010. ΤΟ ΜΕΤΡΟ ΚΑΙ ΤΑ ΣΤΑΘΜΑ, εκδ. Πόλις, Οκτώβρης 2020, σ.196, 688.

Σημείωση: Στην σελίδα 688 των Σημειώσεων, στον αριθμό 123 του τρίτου κεφαλαίου, «Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑ», η παραγωγική άνθηση, η κριτικός γράφει τα εξής: 123. J. de Croot, The historical novel, ό.π., σ. 45, 51-52. Ας μην ξεχνάμε βέβαια σημαντικά ιστορικά μυθιστορήματα της περιόδου όπως τα Εγώ ο Κλαύδιος (1934) του Robert Graves, τα Αδριανού Απομνημονεύματα (1951) της Marguerite Yourcenar, τον Ιωσήφ και τ’ αδέλφια του (1933-1943) του Thomas Mann, ή τον Αναρριχώμενο βαρόνο (1957) του Italo Calvino.

-Μένης Κουμανταρέας, «ΤΡΕΙΣ ΘΑΝΑΤΟΙ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ, και πώς ο ωραίος Πολωνός των διακοπών βρέθηκε χορευτής στο Λονδίνο σ.339-384.  Η ΜΕΡΑ για τα γραπτά ΚΙ Η ΝΥΧΤΑ για το σώμα, εκδ. Κέδρος, Μάρτιος 1999,  

-Πέγκυ Κουνενάκη, Η Καθημερινή 10/12/1995. Νέα πλήρης μετάφραση για το «Μαγικό Βουνό». Πρόκειται για το δεύτερο μεγάλο μυθιστόρημα του συγγραφέα Τόμας Μάν. β/κη «Τ. Μ., «Μαγικό Βουνό». Εκδόσεις Εξάντας

-Βασίλειος Ι. Λαζανάς,  περ. Νέα Εστία τχ.1150/1-6-1975, σ. 732-738.«Thomas Mann. Εκατό χρόνια από τη γέννησή του (1975) (6 Ιουνίου 1875-6 Ιουνίου 1975). Και στον τόμο Β. Ι. Λαζανάς, «Φιλολογικά Μελετήματα», Φιλιππότης 1987. 259-269.

-Χαρά Λουκάκου, Η Αυγή 4/12/1984. Ένα παράδειγμα για μίμηση. (Δόκτωρ Φάουστους)

«Τις τρείς βδομάδες τώρα, οι τηλεθεατές είχαν την τύχη να παρακολουθήσουν μια απ’ τις θαυμάσιες στιγμές της ευρωπαϊκής τηλεοπτικής παραγωγής, που αφορμή είχε, μια απ’ τις ωραιότερες σελίδες της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Το «Δόκτωρ Φάουστους» του Φραντζ Ζάιτς, βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του νομπελίστα Γερμανού συγγραφέα Τόμας Μάνν. Οι Έλληνες τηλεθεατές, τουλάχιστον αυτοί που δεν αρνούνται προκαταβολικά να δοκιμάσουν την εμπειρία ενός λιγότερο εύπεπτου και περισσότερο απαιτητικού προγράμματος, είχαν ίσως γνωρίσει δυο ακόμα έργα του μεγάλου Γερμανού συγγραφέα μεταφρασμένα στην τηλεόραση: Το «Φέλιξ Κρουλ», και το «Μαγικό Βουνό»………

Σημείωση: Η Χαρά Λουκάκου αναφέρεται στο άρθρο της, στην Σειρά τριών ωριαίων επεισοδίων γερμανικής παραγωγής 1983, που βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του νομπελίστα συγγραφέα Dr. FAUSTUS, η οποία προβλήθηκε στην ελληνική τηλεόραση 23.15.   Σκηνοθεσία και Σενάριο Φράντς Ζάιτς. Φωτογραφία Ρούντολφ Μπλάχατσεκ. Μουσική Μπέντζαμιν Μπρίτεν και Ρολφ Βίλελεμ. Παίζουν Τζον Φριτς, Χανς Τσίσλερ, Έλεν Μπρεγκ, Αντρέ Έλερ, Μαρί Λεμπέ. Βλέπε και περ. Ραδιοτηλεόραση 20/11/1984. 

-Γκέοργκ Λούκατς, περ. Γράμματα και Τέχνες τχ.9/9,1982, σ.18-19. «Τόμας Μάν. Ο τελευταίος μεγάλος του κριτικού ρεαλισμού», μετάφραση Σπύρος Τσακνιάς.

-Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, Η Έσχατη Στράτευση. Έξι Δοκίμια (και ένα σχόλιο στο ίδιο θέμα), εκδ. Ύψιλον, Σεπτέμβριος 1985, Τόνιο Κρέγκερ «Ο δυισμός του φασισμού και ο «φασισμός» της τέχνης», σ.65-82. (πρώτη γραφή περ. Σημειώσεις τχ.12/11,1977,σ.17-37).

-Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, Η Έσχατη Στράτευση. Έξι Δοκίμια (και ένα σχόλιο στο ίδιο θέμα), εκδ. Ύψιλον, Σεπτέμβριος 1985, «Ουμανιστική Περιπέτεια. Σημειώσεις για το «Μαγικό Βουνό» του Τόμας Μαν», σ.45-56. (πρώτη γραφή περ. Σημειώσεις τχ.3/7,1974, σ.5-24).

-VON GOLO MANN, περ. ΕΠΟΧΕΣ, τχ.32/12,1965, σ.3-10, «ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ ΜΟΥ» μτφ. Ι. Γ.

Σημείωση: μετά τις αναμνήσεις του Γκολό Μάν, στις ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ δημοσιεύται στα γερμανικά Το κείμενο της μπαλάντας. «Baron Tobias schlung zur Erde….”

-δρ. Νίκος Μακρής, Η Καθημερινή 13/9/1984. «Φάουστ, ο Ευρωπαίος». β/κη «Τ. Μ. Δόκτωρ Φάουστους». μτφ. Άρης Δικταίος, σ.388, εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος 1984 Β΄ έκδοση.

Επίσης, για την έκδοση βλέπε και εφημερίδα Το Παρόν 25/4/1993.

-Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης, Το Βήμα 3/9/1995 (Πολιτιστικά μονότονα). Συνειρμοί, σ.32. (Αναφέρεται στην επιφυλλίδα του Γεράσιμου Βώκου στο Βήμα 27/8/1995).

-Γιώργος Ματζουράνης, Η Αυγή 7/5/1989. «Έργο Πολιτικής Προσφυγιάς». β/κη «Τ’ αλλαγμένα κεφάλια», μτφ. Ν. Λίβος, εκδ. Κριτική. 

-Ελένη Μαχαίρα, Ο Κόσμος του Επενδυτή, Παρασκευή 22 Κυριακή 24/12/1995.(ΕΚΔΟΣΕΙΣ) β/κη «Το Μαγικό Βουνό», εκδόσεις Εξάντας.

-Γερτρούδη Μαυρίδου, περιοδικό ΕΠΟΧΕΣ τχ. 32/12,1965, σ.60-62. «Αστός και καλλιτέχνης». Το κείμενο είναι αφιερωμένο «Στη μνήμη του Thomas Mann». Βλέπε και προγενέστερο σημείωμά μου στην ιστοσελίδα μου για τον γερμανό συγγραφέα.

-Κωστής Λ. Μεραναίος, ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ, Αθήνα 1957. «Τόμας Μάνν. Ο Ήρωας του Αγωνιστικού Ουμανισμού», σ.111-114.

-Χάρολντ Μπλούμ (Harold Bloom), Ο Δυτικός Κανόνας. Τα Βιβλία και τα Σχολεία των Εποχών, μτφ. Κατερίνα Ταβαρτζόγλου, εισαγωγή-επιμέλεια: Δημήτρης Αρμάος, εκδ. Gutenberg 2007. [(Paul) Thomas Mann 1875-1955. Σελ. 180, 268-269,279, 385,421, 427-428. Γκέτε και Τολστόι, 268,427-428.-Δόκτωρ Φάουστους, 269.- Η Φαντασία στο Γκέτε, 268-269.- Ο Γκέτε ως Αντιπρόσωπος της Αστικής Εποχής, 268.-Οι Εξομολογήσεις του Απατεώνα Φέλιξ Κρούλ. –Ο Φρόυντ και το Μέλλον, 269.

Σημείωση: Και στο έργο του Χάρολντ Μπλούμ, «Ο Δυτικός Κανόνας», το βάρος εξέτασης του έργου του Τόμας Μάν, πέφτει στις δοκιμιακές του εργασίες και ομιλίες του για άλλους γερμανούς ομοτέχνους του. Μια και ο Μάν, από πολλούς μελετητές του, θεωρείται ο σύγχρονος κληρονόμος του μεγάλου συγγραφικού μεγέθους, του Γκαίτε. Αποφαίνεται ο Χάρολντ Μπλούμ, σ. 268-269: «Αυτή την πλευρά του Γκέτε την έχει φωτίσει καλύτερα ο κατεξοχήν κληρονόμος του στον εικοστό αιώνα, Ο Τόμας Μάν. Με στοργική ειρωνεία (η ειρωνική στοργή), ο Μάν συνέθεσε μιά σειρά έξοχων πορτραίτων του Γκέτε, αρχίζοντας από το δοκίμιο «Γκέτε και Τολστόι» (1922), περνώντας σε μιά τριάδα δοκιμίων στη δεκαετία του 1930 (για τον άνθρωπο των γραμμάτων, τον «αντιπρόσωπο της αστικής εποχής» και τον Φάουστ), κατόπιν στο μυθιστόρημα Η Λότε στη Βαϊμάρη (1939), και τέλος στο δοκίμιο «Η Φαντασία στον Γκέτε» στη δεκαετία του 1950. Αφήνοντας κατά μέρος τη Λότε στη Βαιμάρη, το πιο αξιοσημείωτο αυτών των δοκιμίων για τον Γκέτε είναι η ομιλία του Μάν για την επέτειο των εκατό χρόνων από τον θάνατο του ποιητή: «Ο Γκέτε ως Αντιπρόσωπος της Αστικής Εποχής». Για τον Μάν, ο Γκέτε είναι «αυτός ο σπουδαίος άνθρωπος με τη μορφή του ποιητή», ο προφήτης της γερμανικής κουλτούρας και του ιδεαλιστικού υποκειμενισμού, αλλά πρωτίστως είναι «αυτό το θαύμα προσωπικότητας, ο «θεόπνευστος άνθρωπος», όπως έλεγε ο Καρλάι. Ο Γκέτε σαν αντιπροσωπευτικός αστός, μιλάει για «την ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών και αισθημάτων», την οποία ο Μάν ερμηνεύει σαν «μιά χαρακτηριστική μεταφορά των οικονομικών αρχών του φιλελευθερισμού στα ζητήματα της πνευματικής ζωής». Ο Μάν υπογραμμίζει πως η γαλήνη του Γκέτε ήταν ένα αισθητικό επίτευγμα παρά ένα εγγενές χάρισμα. ……..».   και παρακάτω: «Η γοητεία αυτών των παρατηρήσεων είναι ότι ο Μάν περιγράφει τον εαυτό του όσο και τον Γκέτε, όπως πάλι στο θαυμάσιο δοκίμιο του 1936 «Ο Φρόιντ και το Μέλλον» [μετφρ. Στάθης Φερεντίνος].  

-Γιώργος Μπρουνιάς, Επιμέλεια: Η Καθημερινή 28/4/1996, «Τόμας Μάν: Η σύνθετη προσωπικότητά του».

-Σοφία Νικολαϊδου, Τα Νέα Σαββατοκύριακο 22-23/2/2003, σ.25/5. (ΒΙΒΛΙΟΔΡΟΜΙΟ). «Εδώ ο Διάβολος δεν έχει αντίπαλο». β/κη «Δόκτωρ Φάουστους από τον Τόμας Μάν» μτφ. Θόδωρος Παρασκευόπουλος, επίμετρο Θανάσης Χατζόπουλος, Ολυ Ψυχοπαίδη, εκδόσεις Πόλις 2002. Κείμενο πολλών αναγνώσεων.  Μια χώρα, δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι.

Επίσης, για την έκδοση βλέπε και περ. Η Τέχνη της Ζωής τχ.64/2-2-2003.

-Ισαάκ Ντόιτσερ, Περιοδικό Γράμματα και Τέχνες τχ. 7-8/7,8,1982, σ.23-24 (α΄ μέρος). Τχ. 9/9,1982, σ.18 (β΄ μέρος). « Ο Λούκατς κριτικός του Τόμας Μάν». Μετάφραση Αλέξης Ζήρας.

-Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής, περ. ΕΛΛΗΝΙΚΑ  τόμος 39^ος, τχ.1/1988, σ.131-154. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ: Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ ΤΟΥ THOMAS MANN ΚΑΙ Ο ΚΑΒΑΦΗΣ *

   Σημειώνει ο Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής* «Σε σύγκριση με την αρχική του μορφή, το κείμενο αυτής της μελέτης δημοσιεύεται αρκετά συντομευμένο ύστερα από χρήσιμες υποδείξεις του αν. καθηγητή Γ. Κεχαγιόγλου. Δεν συμμερίζομαι, ωστόσο, την άποψή του ότι όσα αναφέρονται στις σ.133-134 σχετικά με τη λογοτεχνική διαμάχη των αρχών του 20 αιώνα στη Γερμανία (και τη θέση του Thomas Mann πάνω στα σχετικά ζητήματα) είναι τόσο γνωστά στον αναγνώστη ώστε να του αρκεί μια απλή παραπομπή στη σχετική βιβλιογραφία. Εν ονόματι της συντόμευσης παρατίθεται μόνο η ελληνική μετάφραση των διαφόρων παραθεμάτων. Οι μεταφράσεις (με εξαίρεση το πλατωνικό Συμπόσιο, για το οποίο παραθέτω την απόδοση του Συκουτρή) είναι δικές μου, και η ανεπάρκειά τους θα είναι σαφής σε όποιον ενδιαφερθεί να τις παραβάλει με το πρωτότυπο. Οι σε παρένθεση αριθμοί που ακολουθούν τις μεταφράσεις από το Θάνατος στη Βενετία παραπέμπουν στις σελίδες του 8 τόμου του Gesammelte Werke in dreizehn Banden, S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1960 (2 1974). Οι εκδόσεις που χρησιμοποιήθηκαν για άλλους ξένους συγγραφείς αναφέρονται στις οικείες υποσημειώσεις. Τέλος, το καβαφικό κείμενο ακολουθεί την τυποποιημένη έκδοση των ποιημάτων από τον Γ. Π. Σαββίδη (Ίκαρος 1963, β΄ ανατ. Με διορθώσεις 1965).

-Κωστής Παπαγιώργης, περ. Αθηνόραμα τχ. 41/23-2-2001, σ.204. (στη σελίδα alter ΒΙΒΛΙΟ) β/κη. Η ΛΟΤΕ ΣΤΗ ΒΑΪΜΑΡΗ.

     Όταν ένας συγγραφέας μπορεί να γράφει «Η Γερμανία είναι εκεί όπου βρίσκομαι εγώ» (ρήση που θυμίζει μία ανάλογη αποστροφή του Σεφέρη. «Έφυγα κι άφησα την Ελλάδα μόνη»), το βέβαιο είναι ότι, πέρα από την αλαζονεία, κάτι βαρύ παίζεται στην προσωπική του μοίρα.

     Πράγματι ο Μαν, που γεννήθηκε το 1875 και εγκατέλειψε την πατρίδα του το 1933 για να περιπλανηθεί σε Ευρώπη και Αμερική, κράτησε ένα ρόλο πνευματικού προστάτη του εν γένει γερμανικού φρονήματος, το οποίο, επειδή είναι απροσδιόριστο, μπορεί να αποτελεί έμπνευση για έναν ατόφιο δημιουργό. Άλλωστε το μυθιστόρημα, διόλου γερμανικό είδος, με τον Τόμας Μαν αρχίζει να αποκτά την περιωπή και τη λάμψη. Ο ίδιος πίστευε ότι η μυθιστορηματική μορφή είχε μεγάλο έργο επιτελέσει μέσα στα γερμανικά ήθη. Το διαπιστώνουμε με τη «Λότε στη Βαϊμάρη». Ο μύθος του βιβλίου, η πλοκή του με άλλα λόγια, είναι σημαδιακός. Η γυναίκα από την οποία εμπνεύστηκε ο Γκαίτε την ηρωίδα του στον Βέρθερο, μετά από χρόνια-γριά πιά, αλλά εξίσου χαριτωμένη- επισκέπτεται τη Βαϊμάρη. Καταφθάνει σαν λογοτεχνικός θρύλος και όχι απλά σαν μία κοσμική κυρία. Οπότε για τον αφηγητή τα καθήκοντα είναι επείγοντα. Γύρω και πάνω από την παρουσία της μπορεί να πλέξει όλες τις ιστορίες που αφορούν τη γερμανική ενοποίηση, τη γοητεία και την απαξίωση των Γάλλων, την ηρωική προσπάθεια των ντόπιων να αποκτήσουν έθνος και ενωτική συνείδηση. Αλλά η μεγάλη παρόλα μέσα στο βιβλίο-το δώρο που κάνει ο Μάν στους αναγνώστες του-είναι ότι μιλάει ο ίδιος ο Γκαίτε.

    Σε ένα προσεκτικό-και λίαν γερμανικό-επίμετρο, ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης οδηγεί με το φακό του τον ανειδοποίητο αναγνώστη στα απότομα σκαλοπάτια του όλου σκηνικού. Απ’ όσο ξέρουμε ο Γκαίτε δεν συμπαθούσε τη «Φαινομενολογία του Πνεύματος». Μάλιστα γελούσε με το απόσπασμα για το άνθος που πέφτει και γίνεται καρπός. Εντούτοις ένα αρχιτεκτόνημα με βαθμίδες πνευματικές που ανέρχεται κλιμακωτά για να συναντήσει τη μεγαλοφυία (έβδομο κεφάλαιο) αποδίδει όντως τη βασική ιδέα αυτού του καλλιτεχνήματος, το οποίο σεβάστηκε δεόντως ο μεταφραστής Θόδωρος Παρασκευόπουλος.

Σημείωση: Το σύμπαν ζωής του στοχαστή και φιλόσοφου Κωστή Παπαγιώργη, δεν θα ήταν υπερβολή αν σημειώναμε, ότι αποτελείτο από χιλιάδες τίτλους βιβλίων που, κυρίως, διάβασε, μετέφρασε, έγραψε, σχολίασε, αναφέρθηκε, κριτίκαρε, μας μίλησε για πάνω σχεδόν από τέσσερεις δεκαετίες που αριθμεί χρονικά η πνευματική του παρουσία. Ο ζωτικός χώρος αναπνοής του-όπως και ορισμένων άλλων σύγχρονών του στοχαστών και διανοητών- ήσαν η ανθρώπινη γραφή. Τα βιβλία που διάβαζε ήταν η γέφυρα επικοινωνίας του με τον έξω κόσμο. Τους ανθρώπους. Δοκιμιογράφος από τους λίγους, βαθύνους στοχαστής, εξαιρετικός μεταφραστής και επιμελητής σειράς φιλοσοφικών δοκιμίων, (η σειρά των εκδόσεων Γνώση, των εκδόσεων Ροές, είναι κάτι το αξιοθαύμαστο για την εποχή της αλλά ακόμα και σήμερα). Από τις μεταφράσεις του επαναγνωρίσαμε ή ήρθαμε για πρώτη φορά σε επαφή με έργα φιλόσοφων-διανοητών όπως ο Ζακ Ντεριντά, ο Πώλ Ρικέρ, ο Λεβινάς, ο Κίρκεγκωρ, ο υπαρξιστής Ζαν Πώλ Σάρτρ, ο προκλητικός και αντιεξουσιαστικός  Μισέλ Φουκώ και μία σειρά άλλοι ευρωπαίοι στοχαστές που σημάδεψαν την ευρωπαϊκή σκέψη και διανόηση. Αλλά και τα βιβλία του για έλληνες λογοτέχνες δεν υπολείπονται της συγγραφικής του αξίας και κατάθεσης για πολλές δεκαετίες. Ο γεννημένος στο Νεοχώριο Υπάτης το 1947 Κωστής Παπαγιώργης, υπήρξε ένας πληθωρικός αρθρογράφος και σημαντικός κριτικογράφος, διέτρεξε από το 1975 και κατόπιν, μετά την μεταπολίτευση αν δεν κάνω λάθος, μέχρι την 21 Μαρτίου του 2014 που έφυγε από τη ζωή, (σε πλούσια και παραγωγική συγγραφικά ακόμα ηλικία) την σύνολη σχεδόν της πνευματικής παραγωγής της χώρας. Έγραψε και δημοσίευσε σε περιοδικά όπως το «Αθηνόραμα», το περιοδικό «Αντί», το λογοτεχνικό περιοδικό «Πλανόδιο», σε αρκετά τεύχη του περιοδικού « Το Δέντρο», την εφημερίδα «Απογευματινή», τον «Ο Κόσμος του Επενδυτή», την εφημερίδα  Lifo, και σε πολλά άλλα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα. Με το στοχαστικό, σοβαρό (όχι σοβαροφανές και δυσνόητο) ύφος του μας παρουσίασε από τις εβδομαδιαίες σχεδόν συνεργασίες του το έργο-τις καινούργιες εκδόσεις και κυκλοφορίες των νεότερων γενεών των ελλήνων συγγραφέων, στοχαστών, ευρωπαίων πεζογράφων και διανοητών. Στοίβες τα βιβλία που διάβαζε, εκατοντάδες τα κριτικά σημειώματα που δημοσίευε. Παραγωγικότατος μέχρι το τέλος του βίου του. Βιβλία του που συζητήθηκαν πολύ ήσαν το «Περί μέθης», «Σιαμαία και Ετεροθαλή», ο βίος του «Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι», ο βίος του κυρ «Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη», η «Ομηρική μάχη» πόλεμος και ήθη στην Ιλιάδα, ο «Κανέλλος Δεληγιάννης», τα περισσότερα κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Καστανιώτη και εκδόσεις Ροές.  Αξιοπρόσεκτο είναι και το βιβλίο του χωρισμένο σε δύο ενότητες, «ΟΡΓΗ ΘΕΟΥ» μιά πολιτική ανάγνωση της Βίβλου, - «ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ» ένας σοφιστής, από τις εκδόσεις Νεφέλη 1981. Για να μείνουμε σε ενδεικτικούς τίτλους έργων του.  Το 2020 οι εκδόσεις Καστανιώτη (που συνεργάτης υπήρξε ο Κ. Παπαγιώργης) κυκλοφόρησαν τον τόμο ΚΩΣΤΗ ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗ, ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΩΝ ΆΛΛΩΝ-1. Έλληνες συγγραφείς. Με εισαγωγή του Δημήτρη Καράμπελα και Επιλογή Κειμένων Γιάννης Αστερής- Δημήτρης Καράμπελας. Είθε να συγκεντρωθούν και οι βιβλιοκρισίες του που αφορούν τους ξένους συγγραφείς. Θα είναι μία προσφορά στα ελληνικά γράμματα.      

-Γιώργος Χ. Παπασωτηρίου, Η Βραδυνή 1/3/2003, σ.44. «Η Πολιτικοποίηση του Πνεύματος…» β/κη «Η Αλληλογραφία του Τόμας Μάν και του Έρμαν Έσσε με φόντο τη ναζιστική Γερμανία. Εκδ. Καστανιώτη.

-Κλέων Παράσχος, ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ  ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ  ΚΑΙ  ΠΟΙΗΣΗ, εκδ. Δίφρος, Ιούνιος 1956.  Τόμας Μάν, σ.196-200.

Σημείωση:  Όπως σημειώνει ο ίδιος ο παλαιός κριτικός Κλέων Παράσχος το άρθρο γράφτηκε στα 1935 και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Φιλολογικός Νέος Κόσμος», Ιούλιος 1935. Ολόκληρο το άρθρο του Παράσχου το ανήρτησα σε προηγούμενο σημείωμα για τον Τ. Μάν. Να επισημάνουμε ότι τα έργα του Τόμας Μάν στην διάρκεια του μεταφραστικού χρόνου, μεταφράζονται είτε από το πρωτότυπο, τη γερμανική γλώσσα ή από τα αγγλικά ή γαλλικά στα ελληνικά. 

-Εύη Πετροπούλου, περ. Σύγκριση τχ.10/11, 1999, σ.82-95. «Η πρόσληψη των ιδεών του Friedrich Nietzsche στο έργο του Thomas Mann και του Νίκου Καζαντζάκη»

-Μαντώ Πουλή, περ. Αντί τχ.711/14-4-2000, σ.42. «Μεταφράσεις». Επιστολή. Σχετικά με την μετάφραση

«Αγαπητό Αντί, Σε απάντηση του κριτικού σχολίου, που δημοσιεύτηκε στο τεύχος 707 του περιοδικού σας, θα ήθελα να διευκρινίσω τα εξής: Η αναφορά στη «νάφθα» του Μαγικού Βουνού έγινε συνειδητά και σκόπιμα προκειμένου να τονιστεί ο καταλυτικός ρόλος, τον οποίο διαδραμάτισε η προσωπικότητα του Lukacs για τον Τόμας Μάνν στη διαμόρφωση του ήρωα Νάφτα του Μαγικού Βουνού……» Ακολουθεί η απάντηση της συντάκτριας του περιοδικού κ. Έρης Κασίμη στην παραπάνω επιστολή της μεταφράστριας Μαντώ Πουλή.

-Λιονέρ Ρισάρ, Ναζισμός και Κουλτούρα (Lionel Richard, La nazisme et la culture). Μτφ. Λούσκα Αβαγιανού, επιμέλεια-διορθώσεις Φλώρα Κώνστα, εξώφυλλο Τατιάνα Βολανάκη, εκδ. Αστέρι, Αθήνα 1979, σ. 43,54,82,84,97, 129-130, 150,158, 261, 263-265,360.

Σημειώσεις: Η ενδιαφέρουσα για το θέμα και τα πρόσωπα που διαπραγματεύεται αυτή μελέτη, μάλλον, όταν μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε στα ελληνικά, δεν προσέχθηκε όσο θα έπρεπε. Το θέμα του βιβλίου είναι μεν «ειδικό» αλλά αρκετά ενδιαφέρον και πρωτότυπο. Μια και θήγει προβλήματα και καταστάσεις για πρόσωπα και έργα που ακόμα η σπουδή τους από τους σύγχρονους ερευνητές και μελετητές προκαλεί αλγεινή εντύπωση και διχογνωμίες. Αφορά την περίοδο του ναζισμού στην Γερμανία και την πολιτική και κυβερνητική πρακτική που εφάρμοσε το ναζιστικό καθεστώτος απέναντι στους διανοούμενους, τους προοδευτικούς και αριστερούς καλλιτέχνες, τις δημιουργίες τους, τα γραπτά και τις ιδέες τους. Δημοκράτες και αντιστασιακοί γερμανοί καταξιωμένοι συγγραφείς, την ερμηνεία που έδιναν οι θεωρητικοί του ναζισμού στην γερμανική παλαιότερη ποιητική και πεζογραφική παράδοση της χώρας τους, τις παλαιές ρομαντικές φωνές που «προετοίμασαν πνευματικά» την ιδεολογία της άριας φυλής. Την κυριαρχία δηλαδή του γερμανικού έθνους πάνω στις άλλες εθνότητες και φυλές της ευρωπαϊκής ηπείρου. Όπως πχ. η σλαβική και άλλες. Παλιότερες συγγραφικές φωνές και ομάδες διανοουμένων, λογοτεχνικά σωματεία και ακαδημαϊκοί ταγοί οι οποίοι με τις θεωρίες και τα λεγόμενά τους, εδραίωσαν την ιδεολογία του αντισημιτισμού στις συνειδήσεις των νεότερων σε ηλικία σπουδαστών και πολιτών. Για το ποιοι και με ποιες μεθόδους καλλιέργησαν το φαινόμενο του εθνικισμού με τα γνωστά επακόλουθα και αποτελέσματα. Των στρατοπέδων συγκέντρωσης, του Νταχάου και του Άουσβιτς, της λαίλαπας της καταστροφής του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Μία ευθύνη που δεν βαραίνει μόνο τους τότε πολιτικούς και άλλους επίσημους αξιωματούχους αλλά, και πολλούς διανοούμενους, συγγραφείς και καλλιτέχνες. Το βιβλίο μας μιλά και για τις περιπτώσεις εκείνων των γερμανών συγγραφέων και καλλιτεχνών (ζωγράφοι, γλύπτες, εκδότες περιοδικών, σκηνοθέτες, διευθυντές σωματείων και άλλων δημόσιων φορέων κλπ.) που με τον έναν ή άλλον τρόπο συνεργάστηκαν, ύμνησαν ανοιχτά ή κράτησαν παθητική στάση, ανοχή απέναντι στο ναζιστικό καθεστώς και τους εκπροσώπους του εκείνη την περίοδο. Και φυσικά την στάση του ίδιου του φύρερ. Επίσης, διερευνάτε και παρουσιάζεται η πολιτική του ναζιστικού καθεστώτος και η στάση των ηγετών των ναζί που κατέλαβαν κρατικά κυβερνητικά αξιώματα απέναντι στους γερμανούς συγγραφείς, καλλιτέχνες και, στο τι πρέσβευαν τα υψηλά κλιμάκια των ναζί, ο ίδιος ο φύρερ, για το τι είναι Τέχνη,  Κουλτούρα, Καλλιτεχνία, Πολιτισμός. Ποιος ο σκοπός της Τέχνης, ο προσανατολισμός της και τι οφείλει να υπηρετεί μέσα στην κοινωνία και η σχέση της με τα λαϊκά στρώματα. Η παλαιά αυτή εργασία (το βιβλίο) έχει πολλά επίπεδα ανάγνωσης και πρόσληψης. Για την εποχή που κυκλοφόρησε ήταν μία σημαντική κατάθεση-μαρτυρία-για ένα άγνωστο στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό θέμα- στηριζόμενη σε ντοκουμέντα και αφηγήσεις διανοουμένων της εποχής που επέβαλλαν την δικτατορία τους, προπαγάνδισαν τον αντισημιτισμό  τους, δολοφόνησαν, φυλάκισαν και άνοιξαν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τους τόπους εξορίας και βασανιστηρίων οι ναζί και οι συνεργάτες τους στο γερμανικό και όχι μόνο έδαφος. Η Ιστορία και τα γεγονότα της μπλέκεται με τα πολιτιστικά δρώμενα και συμβάντα, με τις θέσεις και τα έργα των δημιουργών. Κάτι ανάλογο, είχαμε με το μεταξικό καθεστώς στην ελλάδα με το περιοδικό «Το νέο κράτος» και τους υμνητές του. Το βιβλίο είναι γραμμένο στα γαλλικά από γάλλο ερευνητή και μεταφράζεται στην πατρίδα μας τέσσερα χρόνια μετά την πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα. Αν η μνήμη μου δεν λαθεύει, στην χώρα μας, είχε μεταφραστή-πριν το 1967- σε δύο δεμένους τόμους και κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Δαρεμά «ο Αγών μου» του γερμανού δικτάτορα. Ενώ στις μέρες μας νομίζω ότι οι εκδόσεις Κάκτος εξέδωσαν το θεωρητικό αυτό μανιφέστο του ναζισμού. Σχετικά με την περίπτωση του ομογάλακτου πολιτικά Μπενίτο Μουσολίνι έχουμε την δημοσιογραφική παρουσίασή του από τον Αλέκο Λιδωρίκη, τις θέσεις του συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη και ορισμένων άλλων ελλήνων συγγραφέων. Η δική του περίπτωση, έπεσε θα λέγαμε στα πιο «μαλακά». Κάτι με την αθηναϊκή σάτιρα, κάτι με τα τραγούδια και τα έργα της αθηναϊκής επιθεώρησης, ο Μπενίτο έγινε θέαμα για διακωμώδηση. Η Ελλάδα της εποχής εκείνης, ευτυχώς δεν είχε την τύχη της πάμφτωχης χώρας του αυτοκράτορα Χαιλέ Σελασιέ, Αβησσυνίας. Η γενιά μου, είδε να γκρεμίζεται η πανάρχαια αυτοκρατορική δυναστεία από τις μαρξιστικές ορδές. Όπως και νάχει, η ερευνητική αυτή εργασία( παρά του ότι έχουν περάσει αρκετές δεκαετίες από την κυκλοφορία της ,οι έρευνες και οι μελέτες εκείνης της ιστορικής περιόδους έχουν συμπληρωθεί με νέα στοιχεία και καινούργιες εκδόσεις) που χωρίζεται σε τρία μέρη διαβάζεται με ενδιαφέρον ακόμα και σήμερα.  Έχουμε το κυρίως θέμα, σ.9-69, τα Σχόλια και συμπληρωματικά ντοκουμέντα, σ. 173-313, Συμπληρωματικές Πληροφορίες (Ενδεικτικές χρονολογίες/ Βιογραφικά σημειώματα,/ Φιλμογραφία/ Διάφορα Νούμερα/ Σχετικά με ορισμένες πολιτικές δυνάμεις ανάμεσα στο 1919 και το 1933), σ.313-363. Έχουμε και την δημοσίευση χρονολογικών πινάκων. Εκτός από την περίπτωση του αστού δημοκράτη Τόμας Μάν, πληροφορίες μας παράσχονται και για τα άλλα μέλη- συγγραφείς της οικογένειας Μαν. Τον Χάινριχ Μάν, τον Κλάους Μάν και τον Γκολό Μάν. Ανάμεσα στους γερμανούς συγγραφείς και διανοούμενους, ξεχωρίζει και η αινιγματική περίπτωση του ποιητή Στέφαν Γκέοργκ. Μία ειδική περίπτωση ποιητή ο οποίος από την εποχή του δικού μας Δημητρίου Καπετανάκη, δεν έπαψε να απασχολεί την ελληνική διανόηση και όχι μόνο. Σε ποια πλευρά πρέπει να κατατάξουν τις απόψεις και το έργο του. Μια και ο Στέφαν Γκέοργκ ερωτοτρόπησε με τις ιδέες της υπεροχής της Άριας Φυλής, πρίν ακόμα καταλάβουν την εξουσία-με εκλογές- οι ναζί. Αν και, διαφώνησε με την κυβερνητική και πολιτική πρακτική και ιδεολογία των ναζιστών πολιτικών που κατέλαβαν την εξουσία, αιματοκύλησαν την ευρωπαική και όχι μόνο ήπειρο. Συναντάμε ακόμα, γνωστά μας ονόματα όπως του Χάϊνε, του Γκαίτε, του Ρόμπερτ Μούζιλ, του Χαίλντερλιν, του Μπέρτολτ Μπρέχτ, του Κλάιστ και πολλών εικαστικών καλλιτεχνών. Όταν στις 10 Μαϊου του 1933 το ναζιστικό καθεστώς ρίχνει στην πυρά βιβλία της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ιστορικά έργα δημοκρατικών και προοδευτικών συγγραφέων, ακόμα και αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων όπως ο Πλάτων, ανάμεσά τους βρίσκονται και τα έργα του γερμανού αντιναζιστή νομπελίστα συγγραφέα Τόμας Μάν. «10 Μαϊου 1933. Ολοκαύτωμα βιβλίων στα περισσότερα γερμανικά πανεπιστήμια», σ.321 και σελ. 94-96, το κεφάλαιο «Ένα ολοκαύτωμα βιβλίων και το νόημά του» και αλλού. Ο βραβευμένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας Τόμας Μάν με την επικράτηση του ναζισμού στη Γερμανία, αυτοεξορίζεται στην Ελβετία και κατόπιν μαζί με την οικογένειά του καταφεύγει στις ΗΠΑ. Από εκεί, μαζί με άλλους ομοφύλους του συγγραφείς, διανοούμενους και καλλιτέχνες, επιστήμονες, γράφει και δημοσιεύει, δίνει διαλέξεις ενάντια στον πόλεμο και το καθεστώς. Οι ναζί πολιτικοί και ηγέτες δεσμεύουν τα περιουσιακά του στοιχεία, απαγορεύουν την κυκλοφορία των έργων του στη Γερμανία και κυνηγούν μέλη της οικογένειάς του. Η προσωπική του αλληλογραφία και τα ημερολόγια είναι χρήσιμη πηγή πληροφοριών και στοιχείων για εκείνη την ταραγμένη πολιτικά περίοδο. Η διεισδυτική ματιά του μας παράσχει όχι μόνο πληροφορίες για τα καλλιτεχνικά πράγματα αλλά  και για ιστορικές στιγμές της χώρας του. Δύο παγκόσμιοι πόλεμοι με διαφορά σχεδόν μία εικοσαετία πάνω στο ευρωπαϊκό έδαφος. Το ξεκλήρισμα του ανθού της ευρωπαϊκής νεολαίας.  Αντιγράφω ενδεικτικά από το κεφάλαιο ΙΙΙ «αγώνες στην εξορία» 2. «Η διαμαρτυρία ενός συγγραφέα παγκόσμια γνωστού του Τόμας Μάν, σελ. 263-265

    « Ο Τόμας Μάν έγινε εμιγκρές εντελώς τυχαία, παρ’ όλο που αργότερα το διάλεξε με τη θέλησή του γνωρίζοντας πολύ καλά τι κάνει. Πράγματι ενώ έκαμε μιά περιοδεία με διαλέξεις στο εξωτερικό, δέχτηκε μιά βίαιη επίθεση γι’ αυτά που είπε αναφορικά με το Βάγκνερ και που τα είχε ήδη πει στο Μόναχο στις 10 Φεβρουαρίου (το κείμενο κατόπιν δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «Η οδύνη και το μεγαλείο του Ρίχαρντ Βάγκνερ»). Ύστερα από συμβουλή του γιού του Κλάους, με τον οποίο επικοινώνησε τηλεφωνικά, αποφάσισε να μείνει στην Ελβετία μαζί με τη γυναίκα του. Άλλωστε έλπιζε πως αυτή η απουσία του από τη Γερμανία θάταν εντελώς πρόσκαιρη και δεν συγκατάλεγε τον εαυτό του ανάμεσα στους εμιγκρέδες. Αντίθετα προσπαθούσε να κρατηθεί σε απόσταση από αυτούς. Η επιθυμία του ήταν, καθώς έλεγε, να μην αποκοπεί από το αναγνωστικό του κοινό. Μονάχα στις αρχές του 1936, ύστερα από ένα άρθρο του Έντουαρντ Κορρόντι στην Neue Zutcher Zeitung εγκαταλείπει την επιφυλακτικότητά του και εκδηλώνεται υπέρ των εξόριστων συγγραφέων. Από κεί και πέρα ο αγώνας του ενάντια στο ναζισμό θα προσλάβει μιά πλατιά έκταση: ομιλίες, γράμματα, συμμετοχή σε επιτροπές βοήθειας. Κατόπιν όταν μετανάστευσε στις Η.Π.Α. δεν σταμάτησε να αναλώνεται για την καταστροφή των φασισμών στην Ευρώπη εξακολουθώντας συγχρόνως και το συγγραφικό του έργο. Στις 2 Δεκεμβρίου 1936 οι ναζί του στέρησαν τη γερμανική ιθαγένεια. Και στις 19 του ίδιου μήνα, λάβαινε ένα γράμμα από τον κοσμήτορα της φιλοσοφικής σχολής του πανεπιστημίου της Βόννης, που τον πληροφορούσε πως του είχε αφαιρεθεί ο τίτλος του επίτιμου διδάκτορα που του είχε απονεμηθεί πριν μερικά χρόνια. Τότε απάντησε με μια ανοιχτή επιστολή όπου κάνει το κατηγορητήριο του ναζισμού δείχνοντας τι τον έσπρωξε σ’ αυτό. Ένα από τα ουσιαστικότερα επιχειρήματά του, ήταν πώς η βαρβαρότητα του Γ΄ Ράιχ προετοίμαζε τον πόλεμο:

Ή έννοια και ο στόχος του πολιτικού συστήματος του εθνικοσοσιαλισμού δεν αφήνουν κανένα περιθώριο για αμφιβολίες. Το μόνο που επιδιώκει αυτό το σύστημα είναι να μορφοποιήσει το γερμανικό λαό εν όψει του πολέμου, αφού πρώτα αποκλείσει, καταπνίξει ή καταστρέψει κάθε αντίδραση που θα μπορούσε να του χαλάσει τα σχέδια. Θέλει να κάνει αυτό το λαό ένα απεριόριστα πειθήνιο όργανο, μακριά από κάθε κριτική σκέψη που θεωρείται σαν αρρώστια, να τον φέρει σε μια κατάσταση τυφλής άγνοιας και φανατισμού. Καμιά άλλη έννοια, κανέναν άλλο στόχο, καμιά άλλη αιτιολογία, δεν μπορεί νάχει αυτό το σύστημα . Όλες οι επιθέσεις του ενάντια στην ελευθερία, το δίκαιο και τη ανθρώπινη ευτυχία, περιλαμβανομένων και των κρυφών του εγκλημάτων που τα παραδέχεται με απάθεια,, δεν βρίσκουν τη δικαίωσή τους παρά μονάχα στην ιδέα μιάς πολεμικής προετοιμασίας, σπρωγμένης  στις ακραίες της συνέπειες. Αφήστε κατά μέρος την ιδέα της πολεμικής προετοιμασίας και το μόνο που απομένει είναι ένα αποτρόπαιο έγκλημα κατά της ανθρωπιάς, ένα κακούργημα εντελώς στερημένο από κάθε έννοια και σκοπιμότητα.».      

-Στέφανος Ροζάνης, Η Ερμηνευτική ως Πράξη και Θεώρηση, εκδ. Ελληνικά Γράμματα 1996. «Ο Θάνατος και η Γραφή του Κόσμου (Ερμηνευτικό σχόλιο στο «Θάνατο στη Βενετία» του Thomas Mann», σ.111-125.

-Στέφανος Ροζάνης, Ελευθεροτυπία. Περ. Βιβλιοθήκη τχ.101, Παρασκευή 5/5/2000, σ.6. Η Λατρεία του Νότου (2000). Όταν η άνοιξη διαποτίζει τη γραφή του Τόμας Μάν ή του Αλμπέρτ Καμί.

-Στέφανος Ροζάνης, Μελέτες για τον Ρομαντισμό, εκδ. Πλέθρον 2001. «Ο Ρομαντισμός του Ριχάρδου Βάγκνερ», σ.155-167. Ο Τόμας Μάν αναφέρεται στην σελίδα 157.

-Στέφανος Ροζάνης, Ελευθεροτυπία. Περ. Βιβλιοθήκη τχ. 76/ 12-11-1999, σ. (16;). ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΠΟΥ ΣΗΜΑΔΕΨΑΝ ΤΟΝ ΑΙΩΝΑ. «ΤΟΜΑΣ  ΜΑΝ. Ένας από τους κληρονόμους του Νιτσεϊκού Διονύσου.

Η γραφή του Τόμας Μάν αποπλάνησε το μοντερνισμό. Και ο μοντερνισμός, χάρη στη γραφή του Τόμας Μάν, φανερώθηκε ως κληρονόμος μιας καταστροφής την οποία όφειλε να βιώσει και από την οποία όφειλε να δραπετεύσει.

Σημείωση: Το άρθρο του Στέφανου Ροζάνη στην απογευματινή πολιτική εφημερίδα Ελευθεροτυπία και το περιοδικό «ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ» δημοσιεύται στην σελίδα με μαρκίζα «ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΠΟΥ ΣΗΜΑΔΕΨΑΝ ΤΟΝ ΑΙΩΝΑ». Στην πίσω σελίδα βιβλιοκρίνονται μεταξύ άλλων βιβλίων, με τίτλο «Το νέο σκάνδαλο της Καραπάνου» με τα αρχικά Ν. Ντ-ς, το μυθιστόρημα «Ναι» εκδόσεις Ωκεανίδα. Τα κείμενα του Στέφανου Ροζάνη αποτελούν μία ιδιαίτερη και ξεχωριστή περίπτωση στην αρθρογραφία και μελετογραφία για τον Τόμας Μαν.

-Απόστολος Σαχίνης, Τετράδια Κριτικής (1945-1987). Σειρά 6^η, εκδ. Εστία 1990, σ. 206-220. 25/9/1983 Τόμας Μαν, Το Μαγικό Βουνό, μτφ. Άρης Δικταίος Α+Β τόμοι 1956 και 1957, σ.417 και 448.

-Απόστολος Σαχίνης, Τετράδια Κριτικής (1944-1991). Σειρά 8^η, έκδ. Εστία 1993, σ.253-260, 18,188. 29/7/1991 Τόμας Μάν, Μπούντεμπροκ, «Η Παρακμή μιας Οικογένειας» 1986, σ.757, μτφ. Τούλας Σιετή. Θεώρηση μετάφρασης Λαυρέντιου Γκέμερευ.

Σημείωση:  Ακόμα, στα «Τετράδια Κριτικής» Σειρά 7^η, Εστία 1991, στις σελίδες 83, 105 μνημονεύεται ο Τόμας Μάν. Και στο βιβλίο του Σαχίνη, «Προσεγγίσεις Δοκίμια Κριτικής» εκδ. Μ. Καρδαμίτσα, 1989, στις σελίδες 49-58, γράφει για το μυθιστόρημα «Ο Λύκος της Στέππας» του Έρμαν Έσσε, στην σ. 56 μνημονεύεται ο Τ. Μαν. Στους τόμους των «Τετραδίων Κριτικής» του Απόστολου Σαχίνη που κατόρθωσα να προμηθευτώ παλαιότερα στο εμπόριο, συμπληρώνω τις χρονιές που δημοσιεύονται τα κριτικά σημειώματα και οι αξιολογήσεις του Α. Σ. Δηλαδή 29/7/1991. Ο Σαχίνης αρχινά τις κρίσεις του με το ημερολογιακό στίγμα γραφής. Στα προλογικά σημειώματα των τόμων-όχι πάντα- αναφέρει την χρονική περίοδο των σημειωμάτων. Δεν αναφέρονται επίσης, το σύνολο των ελλήνων και ξένων συγγραφέων και τα βιβλία τους, για τα οποία μας εκθέτει τις κρίσεις και αξιολογήσεις του. Τα «ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗΣ» αποτελούνται από 9 Σειρές. Όταν άρχισε η κυκλοφορία των «Τετραδίων Κριτικής», δεν αναφέρονταν οι Σειρές που θα ακολουθούσαν. Οι περισσότερες από τις βιβλιοκριτικές του και κριτικές παρουσιάσεις, είναι δημοσιευμένες στο περιοδικό «Νέα Εστία» αλλά και αλλού. Η εξαιρετική αυτή Σειρά-που είναι ένα χορταστικό πανόραμα κριτικής σκέψης και παρουσίασης ελληνικών και ξένων βιβλίων είναι εξαντλημένη από τον εκδοτικό οίκο. Κατόρθωσα να προμηθευτώ ορισμένους από τους εννιά τόμους της σειράς και τους αναφέρω, Οι πηγές δηλαδή που αντλώ το αποδελτιωτικό υλικό είναι οι τόμοι που έχω διαβάσει και οι τόμοι της Σειράς: 2/1982, 3/1983, και 4/1985, που αναφέρει και χρησιμοποιεί στην εργασία του ο Λάμπρος Η. Μυγδάλης, «Ο Thomas Mann και η Νεοελληνική Κριτική», εκδ. Κυρομάνος-Θεσσαλονίκη 2002, που πρώτος έβαλε τις βάσεις της ελληνικής εργοβιογραφίας και κριτικογραφία του Γερμανού Συγγραφέα, από τις εκδόσεις της «Διαγωνίου» του ποιητή Ντίνου Χριστιανόπουλου. Το ίδιο, σε διαφορετική έκταση, έπραξε ο Λάμπρος Η. Μυγδάλης και για τον άλλο γερμανό μυθιστοριογράφο Έρμαν Έσσε. Την ίδια μέθοδο ακολούθησα και για τις άλλες μου αποδελτιώσεις της παρουσίας του Τόμας Μάν στην Ελλάδα. Όπου είχα τις πηγές χρησιμοποίησα τις δικές μου, όπου δεν τις είχα, ένα μέρος από αυτές, τις άντλησα από τα δύο βιβλία του Μυγδάλη. Συμπλήρωσα τις πληροφορίες ακόμα και για έργα του Τόμας Μάν, που δεν κατόρθωσα να προμηθευτώ, όπως «Οι στοχασμοί ενός απολιτικού» εκδόσεις Ίνδικτος, «Δόκτωρ Φαούστους» εκδόσεις Πόλις, και ένα δύο ακόμα βιβλία του με διαφορετικούς μεταφραστές. Στον δικό μου κατάλογο, προσπάθησα επίσης να ομαδοποιήσω τα στοιχεία, να μεταφέρω γνώμες, ακόμα και αρνητικές για τον Τόμας Μάν. Το σίγουρο πάντως είναι ότι, στην ελληνική εκδοτική και μεταφραστική και αναγνωστική επικράτεια, το συγγραφικό έργο του Μάν, οι ιδέες, το συγγραφικό του μοντέλο και διαχείριση των θεμάτων του, υιοθετήθηκε από αρκετούς έλληνες συγγραφείς. Βλέπε παραδείγματος χάριν την περίπτωση του πεζογράφου Μένη Κουμανταρέα ο οποίος μετέφρασε εξαιρετικά έργο του. Πολύ καλές είναι και οι μεταφράσεις της Μαρίας Παξινού των παλαιών καλαίσθητων εκδόσεων Γαλαξίας οι οποίες «μύησαν» θα γράφαμε την γενιά μας στο έργο του Τόμας Μάν, δίχως να παραγνωρίζουμε και τους υπόλοιπους μεταφραστές, όπως είναι η σημαντική περίπτωση του ποιητή και ανθολόγου Άρη Δικταίου. Ορισμένες από τις δημοσιευθείσες κρίσεις σε περιοδικά έχουν μεταφερθεί και στα εκδοθέντα βιβλία. Ιδιαίτερη προσοχή στο έργο του Τόμας Μάν, έδειξαν το περιοδικό Σημειώσεις και οι εκδόσεις Έρασμος, οι οποίες κυκλοφόρησαν και τις μελέτες του Γκέοργκ Λούκατς κλπ. Μία συγγενική κατηγορία κρίσεων και κειμένων από όπου αντλούμε στοιχεία, είναι και τα κείμενα που γράφτηκαν για την μεταφορά των μυθιστορημάτων του στην κινηματογραφική οθόνη ή την τηλεοπτική, όπως «Ο Θάνατος στη Βενετία», «Τόνιο Κρέγκερ», «Μαγικό Βουνό». Είναι μία άλλη συμπληρωματική κατηγορία πληροφοριών. Τέλος, σε αντίθεση με γαλλόφωνους ή αγγλόφωνους ευρωπαίους συγγραφείς, αν δεν λαθεύω, δεν κυκλοφορεί στα ελληνικά μία βιογραφία ή συνολική μελέτη για το έργο του από έλληνα ή ελληνίδα συγγραφέα, αν φέρουμε μάλιστα στη σκέψη μας και τα γραφόμενα από τον λημματογράφο του Λεξικού των εκδόσεων Πατάκη. Είναι ένα θέμα ανοιχτό εκδοτικά στο αναγνωστικό μέλλον.

-Απόστολος Σαχίνης, Τετράδια Κριτικής (1943-1993). Σειρά 9^η, εκδ. Εστία, Μάρτης 1996, σ.120-127. 26/3/1986 Thomas Mann, Γράμματα (1901-1955). Μετάφραση Νανά Ησαϊα,  1985, σ. 308, σ.(120-127), 230.

-Απόστολος Σαχίνης, Τετράδια Κριτικής Σειρά 2^η, εκδ. Εστία 1982, σ.159-161. «Thomas Mann, Tonio Kroger” Από Λ. Η Μυγδάλης, Ο THOMAS MANN ΚΑΙ Η  ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ  Κυρομάνος 2002, σ.76-79.

-Απόστολος Σαχίνης, Τετράδια Κριτικής Σειρά 3^η, εκδ. Εστία 1983, σ.234-247. Thomas Mann, Δόκτωρ Φαούστους. Από Λ. Η. Μυγδάλης, Ο THOMAS MANN ΚΑΙ Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ,   Κυρομάνος 2002, σ.79-84.

-Απόστολος Σαχίνης, Τετράδια Κριτικής Σειρά 4^η, εκδ. Εστία 1985, σ.83-84. Τόμας Μαν, Θάνατος στη Βενετία. Από Λ. Η. Μυγδάλης, Ο THOMAS MANN ΚΑΙ Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ Κυρομάνος 2002, σ.94-95.

-Όλγα Σέλλα, Η Καθημερινή Κυριακή 15/11/2009, σ.9. «Κομμάτι πραγματοποιημένης ουτοπίας». Η «Κ» προδημοσιεύει αποσπάσματα από τις επιστολές που αντάλλαξαν ο συγγραφέας Τόμας Μάν και ο φιλόσοφος Τεοντόρ Αντόρνο.

Σημείωση:  Δημοσιεύονται οι επιστολές του Αντόρνο προς τον Τόμας Μάν, Λος Άντζελες, 3/6/1945, «Πιστός στην ουτοπία του νεανία».-Φρανκφούρτη, 28/12/1949, «Δεν είδα μέχρι τώρα ούτε έναν ναζί». Και τρείς του Τόμας Μάν προς τον Αντόρνο. Ζυρίχη, 1/7/1950 «Το πνεύμα της χώρας μου είναι αηδιαστικό».-Badgastein (Αυστριακό θέρετρο), 31/8/1951, «Έπρεπε να σας είχα γράψει για τα Minima”.-Καλιφόρνια, 9/1/1952, «Κολλημένος στο βιβλίο σαν μαγνήτης».

-Νίκος Σπάνιας, περ. Δωδεκάτη Ώρα τχ.16/ 1,2,1976, σ.172-174. «O THOMAS MANN (εκατό χρονών).

Σημείωση: Στην σελίδα 174 που τελειώνει το κείμενο του ελληνοαμερικανού ποιητή και μεταφραστή Νίκου Σπάνια, δημοσιεύονται και τα ποιήματα των: Βασίλης Κούλης, Η ΠΕΙΡΑ. –Κατίνα Βεϊκου-Σεραμέτη, ΞΕΡΕΙ.-Μαρία Μιχαήλ-Δέδε, ΓΑΛΗΝΗ. Το ίδιο κείμενο και στο περιοδικό Νέα Σύνορα τχ.54-56/4,5,6,1976, σ.53-56. Το κείμενο του ελληνοαμερικανού ποιητή και μεταφραστή Νίκου Σπάνια, το έχω αναρτήσει στην ιστοσελίδα μου σε προηγούμενο σημείωμα για τον Τ. Μάν, όπως και ορισμένα άλλα.

-Manfred  Schmeling, περ. Σύγκριση τχ.6/6, 1995, σ.7-24. «Τόμας Μάν, Αντρέ Ζίντ και Ευρώπη. Όψεις μιας Θεώρησης της Λογοτεχνίας υπερβαίνοντας τα Σύνορα».

-John Sutherland, “A little history of literature” Μικρή ιστορία της λογοτεχνίας, μτφ. Γιώργος Λαμπράκος, επιμέλεια-διόρθωση Γιάννης Δ. Αντωνόπουλος, εκδ. Πατάκη, Νοέμβριος 2014, σ. 349.

Σημείωση: Στη μικρή αυτή σύντομη και γενική ξενάγηση στο χώρο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ο Τόμας Μάν- όπως και άλλοι οικουμενικής εμβέλειας συγγραφείς, αναφέρεται μόνο ονομαστικά. Μας λέει στο κεφάλαιο 16, «Μαγικοί ρεαλισμοί. Μπόρχες, Γκρας, Ρουσντί και Μπόρχες». «Ο Γερμανός φιλόσοφος Τέοντορ Αντόρνο είχε δηλώσει πως μετά το Άουσβιτς δεν μπορούσε πλέον να γραφτεί ποίηση. Το ίδιο ίσχυε, θα υποστήριζε κανείς και για το μυθιστόρημα-τουλάχιστον για έναν Γερμανό συγγραφέα. Ο μυθιστοριογράφος της μεταπολεμικής  Γερμανίας δε θα μπορούσε να καλέσει όλη την ορχήστρα που πρόσφερε η λογοτεχνική παράδοση. Πώς θα μπορούσε κανείς να παραπέμψει στον Γκαίτε, τον Σίλλερ και τον Τόμας Μάν με όλα όσα είχαν συμβεί μεταξύ 1933 και 1945;»…. 

-της Παρής Σπίνου, Ελευθεροτυπία, περ. Η Τέχνη της Ζωής τχ. 66/16-2-2003, σ.26-27. «ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ- ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ Επιστολές δύο μεγάλων».  β/κη για την «Αλληλογραφία Τ.Μ.-Χ. Ε.».

«Πολιτικές και προσωπικές αναζητήσεις στην αλληλογραφία των κορυφαίων συγγραφέων στο διάστημα 1910-1955 που κυκλοφορεί σύντομα».

-Τ., περ. Νέα Εστία, έτος Γ΄, τχ.71/1-12-1929, σ.1032-1033. Γερμανία. «Τόμας Μάν, ο βραβευμένος του Νόμπελ».

-Jean-Yves Tadie, “La roman au XX siècle” «Το μυθιστόρημα στον εικοστό αιώνα». μτφ. Μαρίνα Κουνεζή, εισαγωγή: Ι. Ν. Βασιλαράκης, τυπογραφική επιμέλεια και διορθώσεις Κυριάκος Αθανασιάδης, εκδ. παραφερνάλια-τυπωθήτω, Αθήνα, Οκτώβριος 2007, σ.13,32, 37, 63, 65, 99, 109, 138, 143,144, 158, 273, 277, 278, 279, 281.

Σημείωση:  Πολύ ενδιαφέρουσα η εργασία αυτή του Ταντιέ πάνω στους ορίζοντες και την συγκρότηση της δομής του μυθιστορήματος στον 20^ο αιώνα. Η αλληλεπίδραση των κληροδοτημάτων του παγκόσμιου πολιτισμού, της θρησκείας και των αρχέγονων μύθων που, διαχέονται μέσα στις σελίδες των μεγάλων μυθιστοριογράφων. Κάτι ανάλογο διαπραγματεύεται και ο Κάρλ Γιούνγκ στις δικές του μελέτες για την σχέση και την επίδραση της Ψυχανάλυσης και των αρχών του Σίγκμουντ Φρόιντ με τα παγκόσμια έργα της λογοτεχνίας. Αυτά, όταν ακόμα οι μεγάλοι πρωταρχικοί οικουμενικοί μύθοι δεν γίνουν μικρές Μπορχεσιανές ιστορίες. Στην σελίδα 13, σημείωση 14: Στον Proust πχ. υπάρχει μία τάση υπέρβασης του «χρόνου των ρολογιών», προς έναν εσωτερικό, «αχρονικό, καθαρό χρόνο» (le tempe a l’ etat pur), ενώ ο Thomas Mann συγκρίνει τα έργα του με συμφωνίες ή «βιωμένους μύθους», προς μία κυκλική, μυθικά αρχετυπική αντίληψη του χρόνου.». Στο κεφάλαιο «Η Δομή του μυθιστορήματος» στο «Ατομικό μοντέλο», σ.143- σημειώνονται τα εξής: «Ο τίτλος τους το δείχνει ήδη: πολλά είναι τα μυθιστορήματα του 20^ου αιώνα που αφηγούνται ακόμα τη διάπλαση ενός ατόμου, τη διαδρομή του, τη μεγάλη του κρίση- αρκετά μυθιστορήματα του Τόμας Μάν, από τον Τόνιο Κραίγκερ ως τον Φέλιξ Κρουλ, ο Βιργιλίου θάνατος του Μπρόχ., το Μάρφυ, Μολόι και το ο Μαλόν Πεθαίνει του Μπέκετ….» ενώ στην 158 μας μιλά για την «κατιούσα κίνηση της παρακμής στους Μπούντενμπρουκς. Ενώ στο κεφάλαιο «Το μυθιστόρημα και ο στοχασμός» έχουμε μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση, σ. 277. «Στον Mann, τον Musil, τον Hesse, τον Junger, έρχεται να καταλήξει η διπλή παράδοση του Goethe και του γερμανικού ρομαντισμού, του οποίου τα μυθιστορήματα Henri d’ Ofterdingen του Novalis  και Υπερίων του Holderlin είχαν την πρόθεση να εμπερικλείσουν το νόημα του κόσμου και να συναγωνιστούν τα μυστικιστικά γραπτά.  Η κουλτούρα που γεννά, από τον Kant ως τον Marx και τον Freud, από τον Hegel  ως τον Heidegger, τους τιτάνες της ιστορίας και της φιλοσοφίας, βαραίνει και τους μυθιστοριογράφους. Το μυθιστόρημα μαθητείας τους δίνει μορφή..». 

-Κώστας Ταχτσής *, Η γιαγιά μου η Αθήνα κι άλλα κείμενα, εκδ. Ερμής 1986, σ. 51-57. «Τόνιο Κρέγκερ: Μικρή Εισαγωγή». (Βλέπε και Αλέξανδρος Ίσαρης, περ. Εντευκτήριο τχ.7/7, 1989, σ.11-19).

-Χαρά Τόμπρα,  περ. Εποπτεία έτος 9^ο,  τχ. 89/4,1984, σ.416-421. Το μυθιστόρημα του Thomas Man  “Doktor Faustus” και η επίδραση του Adorno.

-Σπύρος Τσακνιάς, A PROPOS. ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΙ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ, εκδ. στιγμή, Φεβρουάριος 1995, σ.95. Το νούμερο 178.

««Η χώρα όμως της νοσταλγίας μας είναι το φυσικό, το όμορφο, το αξιαγάπητο, η ζωή στη μαγευτική κοινοτοπία της», λέει ο Τόμας Μάν, ένας συγγραφέας που γνωρίζει πολύ καλά πώς η νεύρωση του γραψίματος είναι αθεράπευτη»».

Σημείωση: Στο βιβλίο αυτό ο ποιητής και κριτικός Σπύρος Τσακνιάς συγκεντρώνει 200 το σύνολο, στοχασμούς ή αφορισμούς διαφορετικών συγγραφέων που αγαπά, εκτιμά και διαβάζει και, εκφράζει λακωνικά τις δικές του σκέψεις. Είναι οι σημειώσεις στο περιθώριο που συνηθίζουν να κρατούν οι προσεκτικοί αναγνώστες.

-Σπύρος Τσακνιάς, εφ. Η Πρώτη 3 Οκτωβρίου 1986, «Ύστερα από ογδόντα χρόνια». Βλέπε Λάμπρος Η. Μυγδάλης, ο THOMAS MANN ΚΑΙ Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 2002, σελ.95-96.

   «Στο άρθρο του «Ύστερα από ογδόντα χρόνια» (1986)184 ο Σπύρος Τσακνιάς αναλύει το κεντρικό φαινόμενο που απασχολεί τον Th. M., στο μυθιστόρημα Η Αυτού Βασιλική Υψηλότης [Konigliche Hoheit, 1909]: Την αδυναμία ουσιαστικού βίου μέσα στο πλαίσιο της ασφυκτικής και ανούσιας επισημότητας που καθορίζει και «εξαντλεί» τις πράξεις των ηγεμόνων ενός γενικότερα παρηκμασμένου γερμανικού κρατιδίου. Ο συγγραφέας παρακολουθεί την εσωτερική διάβρωση και κόπωση της προσωπικότητας που προκαλείται από αυτόν τον συμβατικό ρόλο στον Μέγα Δούκα Άλμπρεχτ [Albrecht] τον Β΄- που γρήγορα αποσύρεται από το προσκήνιο-και προπαντός στον περιορισμένων μάλιστα διανοητικών ικανοτήτων αδερφό του πρίγκιπα Κλάους Χάινρχ [Klaus Heinrich], στον οποίο αναθέτει την τυπική δημόσια εκπροσώπηση. Μία και μόνη πραγματική έξοδο από τον κλοιό και την ψυχική παρακμή προσφέρει στον Heinrich ο έρωτάς του για τη νεαρή Αμερικανίδα Ίμα Σπόελμαν [Imma Spoelmann], που επισκέπτεται το κρατίδιο συνοδεύοντας τον πατέρα της, πάμπλουτο αστό δεύτερης γενιάς που αναζητεί θεραπεία των νεκρών του στις ιαματικές πηγές της περιοχής, αλλά ταξιδεύει και για να καταπολεμήσει την ανία του (ο συγγρ. Υποδεικνύει την αντιστοιχία του προσώπου αυτού προς τον Albrecht και τους Buddenbrooks). Οπωσδήποτε η ευτυχισμένη σχέση του πρίγκιπα με την Αμερικανίδα θα έμοιαζε με ένα κωμικού τύπου εύρημα, για ένα μάλλον απροσδόκητο χάπι-εντ, αν ο τοπικός πρωθυπουργός δεν έβλεπε στον γάμο τους τον από μηχανής Θεό που θα σώσει την οικονομία του δουκάτου από την καταστροφή. Αυτή η εξωτερική σκοπιμότητα και παρέμβαση δίνει στο αισθηματικό χάπι-εντ μια πικρή ρεαλιστική διάσταση που, ταυτόχρονα, αποτελεί και το αποκορύφωμα της ειρωνείας του Τόμας Μάν. Μιάς αδιόρατης ειρωνείας που παράγεται από την άκρα σοβαρότητα με την οποία σκιαγραφεί ο συγγραφέας την άχρωμη καθημερινότητα της πριγκιπικής ζωής, την οποία αδυνατεί να συγκαλύψει το διάτρητο πλέον μεγαλείο της. Γενικότερα ο Th. M.  Κατορθώνει να οικοδομήσει, μέσα από έντεχνα επιλεγμένες λεπτομέρειες, με άνεση, χάρη και ειρωνεία, ένα έπος μαρασμού, αναδεικνύοντας ταυτοχρόνως με σπάνια διορατικότητα τις κοινωνικές, ηθικές και ψυχολογικές συνιστώσες του.».

-Λίζυς Τσιριμώκου, Το Βήμα, Κυριακή 23/2/2003, σ.4,5. Diabolus in musica.  β/κη «Δόκτωρ Φαούστους». Η ζωή του γερμανού μουσουργού Άντριαν Λέβερκυν εξιστορημένη από ένα φίλο. Μετάφραση Θόδωρος Παρασκευόπουλος, Επίμετρο Θανάσης Χατζόπουλος. Όλυ Ψυχοπαίδη, εκδόσεις Πόλις 2002, σελ.720, τιμή 28.85 ευρώ.

Σημείωση: Της εμβριθέστατης κριτικής της αναπληρώτριας καθηγήτριας Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Λίζυς Τσιριμώκου, προηγείται  ο στίχος από τον «Φάουστ» του Β. Γκαίτε, σε μετάφραση του Πέτρου Μάρκαρη. «Αχ, μέσα μου φωλιάζουν/ δύο ψυχές./ Η μια θέλει την άλλη να χωρίσει.».  Η βιβλιοκριτική της συστεγάζεται κάτω από τον γενικό τίτλο «Μουσική και Τραγωδία». Διπλή ανάγνωση του αριστουργήματος του Τόμας Μάν. Η δεύτερη κριτική ματιά είναι του Διονύση Καββαθά.

-Μισέλ Φάϊς, Ελεύθερος Τύπος 26/11/1995. ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ.  Ένας Παγκόσμιος συγγραφέας. β/κη Τ. Μ., «Το Μαγικό Βουνό». Εκδόσεις Εξάντας.

-Άγγελος Φουριώτης, περ. Νέα Εστία Έτος ΚΘ΄, Τόμος 58^ος, τχ. 676/1-9-1955, σ.1177-1178. «Thomas Mann 1857-12/8/1955». Στις σελίδες «Γεγονότα και τα Ζητήματα»

-Β(αγγέλης) Χατζ(ηβασιλείου), Ελευθεροτυπία 15/11/1995. (ΕΝ ΟΛΙΓΟΙΣ), β/κη «Τ. Μ. Το Μαγικό Βουνό». Εκδόσεις Εξάντας.

-Φούλα Χατζιδάκη, περ. Διαβάζω τχ.60/12-1-1983. Η διάσταση καλλιτέχνη-αστού. β/κη «Τ. Μ. Τόνιο Κρέγκερ». Γ΄ έκδοση. Μετ. Αλέξανδρος Ίσαρης, Αθήνα, Ύψιλον 1982, σ.107

-Πέτρος Χατζόπουλος, Πρίν 8/4/1990, σ.26, β/κη Μυθιστόρημα του Τόμας Μάν. «Οι εξομολογήσεις του απατεώνα Φέλιξ Κρουλ» (Οδυσσέας).

-Κοσμάς Ψυχοπαίδης, περ. Ο Πολίτης τχ.82/11,2000, σ.40-48. Η ΛΟΤΕ ΤΟΥ ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΙΡΩΝΙΚΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ *

*Επίμετρο για το μυθιστόρημα του Τόμας Μάν, η Λότε στη Βαϊμάρη, το οποίο θα κυκλοφορήσει προσεχώς από τις εκδόσεις Εξάντας.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 25-26/6/2022