Φαίδρα Ζαμπαθά Παγουλάτου, Φιλολογικές Αφιερώσεις

 

ΦΑΙΔΡΑ ΖΑΜΠΑΘΑ- ΠΑΓΟΥΛΑΤΟΥ

   (Αθήνα 10/10/1933-13/6/2021)

           Μνήμη μιάς μαχητικής γυναικείας ποιητικής φωνής

 

                   Η ΘΥΓΑΤΕΡΑ ΤΟΥ ΜΙΝΩΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΣΙΦΑΗΣ

             «Την ποίηση της Φαίδρας Ζαμπαθά- Παγουλάτου δεν μπορώ να την κρίνω. Μπορώ μόνο να την εξηγήσω. Ο λόγος είναι πώς την ποίησή της την ξέρω από τις «ρίζες» της. Πριν γίνει ποίηση. Διαβάζω στην τελευταία συλλογή της (Πλωτές συνοικίες, στο Δωρικό):

Δεν θα ξεχάσω εκείνα τα βήματα μέσα στο δωμάτιο/

μια δρασκελιά το καθένα, πάνω-κάτω/

από το ντιβάνι ως την καρέκλα κι από κει στο παράθυρο.

      Είναι μια εικόνα που την ξέρω καλά. Αυτό τον «έγκλειστο» άνθρωπο, που βημάτιζε μέσα στο δωμάτιο με τα χέρια στις τσέπες και το κεφάλι ψηλά, η Φαίδρα τον έβλεπε καθημερινά τότε που φορούσε ακόμη την ποδιά του σχολείου. Αυτά τα βιώματα έχουν σφραγίσει την ψυχή της- και την ποίησή της.

       Δεν ξέρω τί ήταν εκείνο που έκανε τον πατέρα της, τον γλυκύτατο, τον ποιητικότατο Κούλη Ζαμπαθά, να δώσει στην μοναχοθυγατέρα του το όνομα της θυγατέρας του Μίνωα και της Πασιφάης. Ξέω όμως καλά πώς η Φαίδρα Ζαμπαθά, μαθήτρια ακόμη, άκουγε το άγριο ποδοβολητό του Μινώταυρου που οσμίζονταν και περίμενε τα θύματά του. Είδε με τα ίδια της τα μάτια τους ανθρώπους που βάδισαν στην (ανθρωπο-) θυσία, γιατί άλλος τρόπος να σωθούν οι Αθηναίοι δεν υπήρχε.

Το όνομα της Φαίδρας έχει στη ρίζα του το φώς, σημαίνει όμως και την όψη του ανθρώπου που τον καίει ο πυρετός. Μέσα στον πυρετό έζησε η ποιήτρια όλη της τη ζωή κι αυτόν «μετουσιώνει» στην ποίησή της.

Ας μου συγχωρέσει η Φαίδρα Ζαμπαθά αυτήν την –τόσο ξένη στις σημερινές αντιλήψεις- σύνδεση του ονόματος με τη ζωή, με πρόσωπα και καταστάσεις. Συνήθεια πανάρχαιη των Ελλήνων ήταν να αναζητούν αυτή τη σύνδεση. Συνήθεια που διατηρήθηκε ως τον Ηράκλειτο, ακόμη κι ως τον Πλάτωνα. Αν ενέδωσα σ’ αυτήν είναι γιατί, πραγματικά, το όνομα της Φαίδρας Ζαμπαθά ζωντανεύει άθελα στο νου αυτή την ξεχασμένη και τόσο μακρινή παράδοση. Στις Πλωτές συνοικίες υπάρχουν και τα δύο στοιχεία: Η φωτεινή θυσία και ο πυρετός που αφήνει στους επιζώντες.».

                             ΕΛΛΗ  ΠΑΠΠΑ

 

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Κ Ε Σ   Α Φ Ι Ε Ρ Ω Σ Ε Ι Σ

Από τις ποιητικές της συλλογές

       ΜΝΗΜΗ ΤΗΣ ΓΑΛΑΤΕΙΑΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Ορφανοί απ’ τον ήλιο σου

Με τ’ αναφιλητά της βροχής

Αποθέσαμε την ψυχή μας

Πάνω στο μνήμα σου

Αμέτρητος ο σπαραγμός

Ζωγράφισε τους λυγμούς μας

Πάνω στ’ άσπρα χρυσάνθεμα

Έφυγες εσύ

Πού έκλεινες μέσα σου

Μια θάλασσα αγάπης

Για όλους μας

Θείο πνεύμα των ιδανικών μας

Παντιέρα άξια η πέννα σου

Στάθηκε πρωτοπόρα στους αγώνες μας

Γαλάτεια Καζαντζάκη

Δεν σταμάτησε ο σφυγμός σου εδώ

Χτυπάει σε χιλιάδες παιδικές καρδιές

Χαρούμενο σήμαντρο

Πού φέρνει τ’ όνομά σου

Κοντά στο λαό π’ αγάπησες

Αξέχαστη

 

Μεγάλη Γαλάτεια.  Σελ.14

Από την 2^η ποιητική της συλλογή: «Τ’ ΑΝΟΙΧΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ», εκδ. Μαυρίδης, Αθήνα 10, 1963, σελ. 48

ΕΓΡΑΨΑΝ:

-Δημήτρης Π. Κωσταλένος, εφ. Ακρόπολις, Πέμπτη 7/11/1963 (μαζί με τα βιβλία της Κικής Δημουλά, «Επί τα ίχνη» και του Μιχάλη Βαλκάνη, «Περ’ απ’ τα φώτα».).- Πέτρος Χάρης, εφ. Ελευθερία, Κυριακή 8/3/1964 (μαζί με την ποιητική συλλογή «Ψίθυροι» της Λένας Παππά. – Άγγελος Φουριώτης, εφ. Απογευματινή, Δευτέρα 13 Απριλίου 1964. (μαζί με το βιβλίο του Διονυσίου Αλικαρνασσέως: Περί συνθέσεως ονομάτων μτφ. Γεράσιμος Σπαταλάς, Δίφρος 1963 και Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος: Η Αφρική αφυπνίζεται, Φέξης 1963)

 --

     ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΛΕΟΝΤΑ ΚΟΥΚΟΥΛΑ

Πώς να σηκώσω τα μάτια

Και ν’ αντικρίσω

τις κάτασπρες λαμπάδες!

Πώς να σαλέψω τα χείλη,

για να προφέρω

τον τελευταίο αποχαιρετισμό!

Όχι!

Ποτέ δεν θα σ’ αποχαιρετήσουν οι φίλοι

ούτε κι εγώ

δάκρυα, δάκρυα πολλά

στα μάτια

που θα σε ξεπροβοδίσουν,

και στο κατώφλι της πόρτας,

που θα μας χωρίσει για πάντα,

θα σου ανεμίσω την ψυχή μου

άσπρο μαντήλι,

κόκκινο τριαντάφυλλο.

Αυτή η ψυχή που μαύρισε

από το σκοτάδι,

που έπεσε γύρω μας

από το σκοτάδι,

που σε πήρε κοντά του

και μας στέρησε

την πιό λαμπρή παρουσία,

την παρουσία σου.

Μα ξέχασες να πάρεις μαζί σου

εκείνο το γλυκό σου χαμόγελο

ανακατεμένο με πίκρα,

μιά πίκρα βαρειά,

που σου βάραινε το μέτωπο.

Γιατί μας τάφησες;

Αναρωτιέμαι

τώρα που τα χέρια μας

μείνανε άδεια, τεντωμένα,

αναζητώντας την παλάμη σου.

Τόξερες,

όπως το ξέραμε κι εμείς

ότι δεν θ’ άντεχες

ν’ αντικρίσεις πεθαμένους

όλους εμάς.

Νεκροί, τώρα,

ακολουθούμε για στερνή φορά

το μικρό μονοπάτι

που φτάνει στη γωνιά του σπιτιού σου,

του τελευταίου αιώνιου σπιτιού σου.

Ναι, είμαστε νεκροί,

το ξέρεις,

πιασμένοι χέρι- χέρι μέσα

στη νύχτα ψάχνοντας

για φώς,

ενώ εσύ φεύγεις

αφήνοντας

ένα μεγάλο άδειο σχεδιάγραμμα.

Άγνωστο το λένε.

Αυτό το άγνωστο

ήρθε χτες Τρίτη 17 του Οκτώβρη 1967. Σελ.9-10

     Από την 5^η ποιητική της συλλογή με τίτλο «ΚΤΕΡΙΣΜΑΤΑ», εκδόσεις Μαυρίδης, Αθήνα 1972, σ.76.

-- 

       ΠΑΜΠΛΟ  ΝΕΡΟΥΔΑ

π  όσα τραγούδια να σου πω

α  γάπης, λαέ της Χιλής

μ  όνο που τα μάτια μου

π  έλαγα δακρύων

λ  όφοι γυμνοί και κάμποι

ο  λάκεροι, θρηνούν!

 

ν  εκρός ο ποιητής σου

ε  γινε θρύλος των καιρών

ρ  υάκι αβάσταχτο ο χαμός!

ο  ρθόστητος κρατήσου λαέ της Χιλής

υ  μνους να γράψεις επικούς

δ  ίχως κραυγές και μοιρολόγια!

α  δέρφι μας Πάμπλο Νερούδα

              στα χέρια μας

                  κοιμήσου.  Σελ. 60

   Από την 7^η ποιητική της συλλογή: «ΕΠΙΤΑΦΙΑ», εκδόσεις Μαυρίδης, Αθήνα 1976, σ.60  

ΕΓΡΑΨΑΝ

-Κώστας Ανδρονίκας εφ. (;).- Τάσος Λειβαδίτης, εφ. Η Αυγή σ. 11 (μαζί με το «Να προλάβω» της ποιήτριας και τραγουδίστριας Γιοβάννας.

--

      ΑΦΙΕΡΩΜΑ  ΣΤΟ ΔΗΜΗΤΡΗ ΔΟΥΚΑΡΗ

Απόψε Δημήτρη μιλάμε για σένα

μιλάμε για τον πόνο σου

για την πίκρα σου

μα τι ξέραμε Δημήτρη εμείς

για το σταυρό σου

για τα ματωμένα σου χέρια

για τη ματωμένη καρδιά σου

για τους μικρούς κόμπους θλίψης

που στάζανε από τα μαλλιά σου!

Τα τελευταία ηλιοβασιλέματα

σβήσανε μαζί σου

και τα κίτρινα μάτια του ήλιου

έμειναν καρφωμένα

πάνω στους δρόμους που πέρασες

πάνω στους τοίχους με τα συνθήματα!

Δημήτρη απόψε είναι δική σου η βραδιά

μια βραδιά γεμάτη φλυαρία

τάχα μπορέσαμε

να σκίσουμε τα μαύρα κρέπια

της σκέψης και της ποίησης!

Δημήτρη η ψυχή σου γεμάτη φως

δε χωράει στο σκοτάδι

        Βραδιά εκδήλωσης 10/5/82, σ. 30

Από την 10^η ποιητικής συλλογή «πλωτές συνοικίες», εκδ. Δωρικός, Αθήνα 1983, σ. 64.

ΕΓΡΑΨΑΝ

-Ιόνιος Μυριάνθης, εφ. Πατρίς Πύργου 1984 (με παραποιημένο τίτλο).- Θόδωρος Αρώνης, περ. Πολιτική Οικονομική Έρευνα, Μάρτιος 1984, σ.48-49 «Μια άξια πολυσύνθετη πνευματική παρουσία».- Θεόφιλος Δ. Φραγκόπουλος, εφ. Μεσημβρινή (;), (μαζί νε βιβλία του Σπύρου Τσακνιά, Δημήτρης Ποταμίτη, Ηλία Γκρη και άλλων).- Ευγενία Ζωγράφου, εφ. Ο Ριζοσπάστης (;). – Θ. Ψαλιδόπουλου, περιοδικό (;). Έλλη Παππά, περιοδικό (;) (μαζί με τα βιβλία του Πάνου Θασίτη, της Τιτίκας Παναγιωτίδου-Γκελντή και Άρη Αλεξάνδρου.

--

      ΑΦΙΕΡΩΜΑ  ΣΤΟΝ  ΧΑΡΑΚΤΗ  ΤΑΣΣΟ

Για κείνα τα χέρια

που χαράζανε το ξύλο

και ζωντάνευαν περιστέρια

που πιάνανε το μολύβι

και γεμίζανε ελπίδα

τις καρδιές μας.

 

Για κείνα τα χέρια

που χαμογελούσαν

και σκόρπιζαν

χρυσάνθεμα και ρόδα.

 

Για κείνα τα χέρια

που ανάστησαν τη λευτεριά

μέσα από το θάνατο

μέσα από το αίμα.

 

Για κείνα τα χέρια

που σήμερα έγιναν

     σύμβολο

     έγιναν αστέρι.

 

Για κείνα τα χέρια

Θέλω να κλάψω!

Μάνα γιατί με βασανίζουνε

μια κόκκινη σημαία

κρατούσα

βαμμένη στο αίμα σου.

Μάνα

ποτέ δεν κατάλαβαν

ότι εκείνη τη στιγμή

εσένα σήκωνα ψηλά

εσένα ανέμιζα

       στους ορίζοντες.

Εσένα Μάνα

που σε φωνάζουν

στην Ελλάδα

       Ειρήνη

Πάτσε στην Ιταλία

Μιρ στη Σοβιετική Ένωση

και στους απρόσωπους δρόμους

της Νέας Υόρκης Πης!

 

Πολύχρωμα μπαλόνια

κι ανθισμένες μυγδαλιές

στο πέρασμα σου

Ειρήνη

γάργαρο νερό

τα χέρια σου

για τους διψασμένους της Γης

και το μέτωπο σου ήλιος

να ζεσταίνει τους αγώνες μας

Ειρήνη

τα παιδιά ζωγραφίζουν

τόνομα σου στους τοίχους

Ειρήνη

φωνάζουν οι Λαοί

Ειρήνη τραγουδούν τα πουλιά

κάθε στιγμή που σε σκοτώνουν!  Σελ. 45

     Από την 11^η ποιητική της συλλογή «Διψασμένο Φεγγάρι», εκδόσεις Μαυρίδης, Αθήνα, 1986, σ.48.

--

ΕΓΡΑΨΑΝ

-Δημοσθένης Ζαδές, εφ. Εξόρμηση 12/2/1993, «Φωτεινές λυρικές ψηφίδες».

--        

      ΣΤΗ  ΛΙΛΗ  ΙΑΚΩΒΙΔΗ

Φεγγάρι στο σκοτάδι μας

κι ήλιος στη μοναξιά μας

αστείρευτη πηγή

ξεδίψασες  γενιές

χέρι ζεστό

καρδιά που πάλλεται

μέσα στο καλοκαίρι

κι ανάσα

κι αγριόμελο

στης πίκρας μας τα χείλη

σταυρός κι ευχή

πάνω στα βήματά μας

ιέρεια της Ποίησης

Λιλή Ιακωβίδη σ. 51

          ΑΦΙΕΡΩΜΑ

      Στη Μάγια Μαρία Ρούσου

Πώς να σ’ αποχαιρετήσω

φίλη των λυγμών

και του πόνου,

αγγίζω δειλά

το πάλευκο φέρετρό σου

φορτωμένο λευκά

χρυσάνθεμα

κι ακούω τους ήχους

από το πέρασμά σου,

βλέπω το φώς

ξετρυπώνει μέσα

από το λευκό

και στην καρδιά μου

γίνεται κατακόκκινο.

Πώς να σ’ αποχαιρετήσω

φίλη καλή

των αναστεναγμών

και των δακρύων.

 

Σε κουβαλάω μαζί μου

στην ανάσα μου

στα όνειρά μου

στις αναζητήσεις μου

είσαι η γενιά μου

είσαι το είναι μου

είσαι ένα ζευγάρι μάτια

στο σκοτάδι μου

Μάγια Μαρία μη φοβάσαι

δεν θα σ’ αποχαιρετήσω

θα σε κρύψω στις σελίδες

των βιβλίων μας

να ξαποστάσεις

και να κοιμηθείς!

              Ημέρα κηδείας 19-9-89, σελ. 52

       ΜΝΗΜΗ

        Του Ζήση Σκάρου

Ζωούλα μου ξαπόστασες

Ηδονικά σ’ αγκάλιασαν

Σμάρια τα περιστέρια

Ηρωικά αλάργεψες

Σε πρόσμεναν τ’ αστέρια   σελ.56

Από την 15^η ποιητική της συλλογή «Ο ΝΟΕΜΒΡΗΣ ΤΗΣ ΣΙΩΠΗΣ», εκδ. Ιωλκός, Αθήνα 9, 1999, σ. 64

--

Μνήμες προσωπικές μνήμες αφιερωμένες

          Αναρτώ το δεύτερο σημείωμα για την ποιήτρια και μεταφράστρια, διηγηματογράφο Φαίδρα Ζαμπαθά Παγουλάτου (Κυψέλη 10/10/1933-13/6/2021), μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών από το 1964 και μετά την μεταπολίτευση έως το 1982 Γενική Γραμματέας της, δυναμική συνδικαλίστρια για πάγια αιτήματα των Ελλήνων Λογοτεχνών. Δραστήριο μέλος φιλειρηνικών οργανώσεων, μετείχε σε Συνέδρια στην Ελλάδα και το Εξωτερικό με αντιπολεμικές ομιλίες και δράσεις, ενάντια στους πολεμικούς εξοπλισμούς και την κατάργηση των πυρηνικών όπλων. Συμμετείχε σε Λογοτεχνικά Συνέδρια στην χώρα μας και σε Ευρωπαϊκές πόλεις. Έδωσε ομιλίες σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, μιλώντας μεταξύ άλλων για το έργο του Γιάννη Ρίτσου, του πειραιώτη Νίκου Καββαδία και άλλων. Εκτός από το αμιγώς ποιητικό και πεζογραφικό της έργο δημοσίευσε μελέτες της για την «Μεξικάνικη Ποίηση», μιά «Εισαγωγή στην Αρμένικη Ποίηση», τον πεζογράφο και τεχνοκριτικό «Στρατή Δούκα», την ποιήτρια «Λιλή Ιακωβίδη» κ.ά. Μεταφράσεις  της ξένων ευρωπαίων και νοτιαμερικανών ποιητών βρίσκονται διάσπαρτες σε πολλά λογοτεχνικά περιοδικά. Το 1984 ο Δήμος Αθηναίων εορτάζοντας τα 150 χρόνια από την ίδρυση της πρωτεύουσας της απονέμει το Μετάλλιο της Πόλης, ενώ το 2003 της απονεμήθηκε τιμητική πλακέτα από το 7^ο Συμπόσιο γραμμάτων και τεχνών της Αθήνας για το έργο της. Τιμητική πλακέτα για το σύνολο της συγγραφικής της παραγωγής και των συνδικαλιστικών της δράσεων ως ενεργό μέλος και γενική γραμματέας της λαμβάνει από την Ε.Ε.Λ. το 2009. Ποίησή της έχει μεταφραστεί στα αγγλικά, τα ιταλικά, τα γαλλικά, τα μεξικάνικα και σε άλλες γλώσσες. Η Φαίδρα Ζαμπαθά- Παγουλάτου ήταν κόρη του Εαμίτη, αντιστασιακού λογοτέχνη Κούλη Ζαμπαθά (Αθήνα 1905-29/3/1975) ο οποίος από πολύ νωρίς της εμφύσησε την αγάπη της για το διάβασμα και την λογοτεχνία. Κάτι που δεν λησμόνησε ποτέ η ποιήτρια κόρη του αφιερώνοντάς του πολλά δικά της ποιήματα και ποιητικές της συλλογές.

    Το δεύτερο αυτό σημείωμα στην μνήμη της, δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί- όσον αφορά αρκετές βιβλιογραφικές πληροφορίες για συλλογές της- δίχως την βοήθειά της και την εμπιστοσύνη της προς το άτομό μου. Στο πρώτο σημείωμα, της 7^ης Μαρτίου 2025, αντιγράψαμε την ποιητική της σύνθεση «Μοιρολόϊ» μαζί μ’ ένα προσωπικό της βιοεργογραφικό σημείωμα που μας είχε δώσει στις συναντήσεις μας στην πατρική της οικία στην οδό Κερκύρας στην περιοχή της Κυψέλης στην Αθήνα. Η Φαίδρα πηγαινοέρχονταν μεταξύ Αθήνας και Βάρκιζας όπου διέθετε εξοχικό, σε μία από τις επαφές μας μου φωτοτύπησε αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών, δημοσιεύματα με βιβλιοκριτικές και αναγγελίες εκδόσεων συλλογών, πληροφορίες που είχε διαφυλάξει στο προσωπικό της αρχείο. Από την μεριά μου τις πρόσφερα ό,τι δημοσίευμα είχα αποδελτιώσει για τις συλλογές της στις έρευνές μου. Είχε την καλοσύνη ακόμα, η αγωνίστρια ελληνίδα, μαχητική και πολιτικοποιημένη- κομματικοποιημένη γυναίκα, να μου φωτοτυπήσει ορισμένες από τις πρώτες της των προδικτατορικών χρόνων ποιητικές της συλλογές που δεν είχα κατορθώσει να βρω στο εμπόριο σε παλαιοπωλεία ή να συναντήσω σε Βιβλιοθήκες. Εκτός από την 4^η συλλογή της, «Πριν το Τέλος», εκδ. Μαυρίδης 1966, σ. 32. Μου έδωσε επίσης και μία ανέκδοτη δισέλιδη κριτική της ομοϊδεάτισσας  ποιήτριας Σοφίας Μαυροειδή- Παπαδάκη και, όπως μου ανέφερε, δεν είχε δημοσιευθεί σε έντυπο μέχρι τον χρόνο της γνωριμίας μας, παρ’ ότι καλογραμμένη. Το σύνολο σώμα των εκδοθέντων ποιητικών της βιβλίων, οι αυτοτελείς ποιητικές της συλλογές που κυκλοφόρησαν από το 1962 που εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με την συλλογή «Σταγόνες από Φώς» ένα ολιγοσέλιδο βιβλίο 28 σελίδων εκδόσεις Μαυρίδης αφιερωμένο στον δημοκράτη μαχητή πατέρα της, έως το «Ταξιδεύοντας στο Φώς», εκδόσεις Λεξίτυπον, Αθήνα 2014, κυκλοφόρησε λίγα χρόνια πριν τον θάνατό της, πλησιάζει τους 20 τίτλους. Να σημειώσουμε εδώ ότι ενδέχεται να μην είναι τυχαία η επιλογή του τίτλου που φέρουν τα δύο αυτά βιβλία. Τίτλοι οι οποίοι περιλαμβάνουν την σημαδιακή, καθοριστική για την θεματογραφία της λέξη «Φώς», ισχυρής νοηματικής και πνευματικής σημασίας και συμβολισμού. Στην άθροιση της ποιητικής της παραγωγής δεν προσμετράμε τα δύο βιβλία με πεζά της, τις δύο μελέτες της,-για τον Ιταλό ποιητή και φιλόσοφο (Giacomo Leopardi) «Τζιάκομο Λεοπάρντι (1798-1837)» Μαυρίδης 1977 και τις «Ιστορικές Μνήμες Ε.Ε.Λ. 1934-1984», Μαυρίδης 1987, και φυσικά τις μεταφράσεις της. Έχει αποδώσει στα ελληνικά το μυθιστόρημα του γάλλου Ντενίς Ντιντερό (Diderot), «Η Καλόγρια», Ι. Σιδέρης 1967-σε συνεργασία με τον πεζογράφο Γιάννη Μαγκλή-, το ιστορικό μελέτημα του Χόμπσμπάουν (Hobsbown), «Οι Ληστές», Βέργος 1975 και το πεζό του Ζέλλερ (Zaller), «Το Έτος Ένα» κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ιωλκός 1970. Παραμένουν ασυγκέντρωτες αρκετές ακόμα σκόρπιες μεταφράσεις της, μικρά της μελετήματα και πεζά της σε λογοτεχνικά περιοδικά όπως η ετήσια «Φιλολογική Πρωτοχρονιά» του Μαυρίδη τον εκδοτικό οίκο και τυπογραφείο που εξέδωσε τις περισσότερες συλλογές της.

      Μαχητική, και πολιτικοποιημένη η Φαίδρα Ζαμπαθά- Παγουλάτου για πάνω από μισόν αιώνα αγωνίστηκε για τα λαϊκά δικαιώματα, κοινωνική δικαιοσύνη και πολιτική ελευθερία, την εξάλειψη της οικονομικής εκμετάλλευσης και αδικίας των ανθρώπων από τους ισχυρούς της γης. Αγωνίστηκε όχι μόνο για τα δίκαια του Ελληνικού λαού αλλά και άλλων αγωνιζόμενων και εξαθλιωμένων λαών της υφηλίου. Ένθερμος συμπαραστάτης στους διαρκείς αγώνες των Λαών για παγκόσμια ειρήνη και αδερφοσύνη, κατάργηση των εξοπλισμών, τερματισμό των πολεμικών συγκρούσεων, εξάλειψη της φτώχειας και άλλων κοινωνικών ανισοτήτων. Τερματισμού της οικονομικής αποικιοκρατίας, την πάλη για ανατροπή και πτώση των εναπομεινάντων δικτατορικών καθεστώτων στην ευρωπαϊκή και αμερικάνικη ήπειρο. Συνέθεσε ποιήματα για τους αγώνες των Παλαιστινίων, την καταδίκη σε θάνατο από το ισπανικό Φραγκικό καθεστώς Βάσκων πολιτικών κρατουμένων, τον πόλεμο των Ιρλανδών ενάντια στην βρετανική κυριαρχία, τον διαμελισμό και τις ξένες επεμβάσεις της Γιουγκοσλαβίας. Υπήρξε δυναμική και δραστήρια πάντα μπροστάρης στους κοινωνικούς στίβους ποιήτρια, αγωνίστρια γυναίκα, μία πνευματική φωνή διαμαρτυρίας με ανθρωπιστικό πάντα πρόσημο. Μια σύγχρονη χειραφετημένη ελληνίδα ενεργός πολίτης με άποψη, θέσεις, πολιτικό κριτήριο, κατασταλαγμένες ιδέες. Μια θηλυκή γραφή διαμαρτυρίας με δεκάδες συμμετοχές της στους δημοκρατικούς αγώνες του Λαού μας στην σύγχρονη πολιτική Ιστορία του. Καλλιέργησε για πολλές δεκαετίες τα ελληνικά γράμματα, από την εφηβική της ακόμα ηλικία, με προτίμηση στον έμμετρο και πεζό ποιητικό λόγο, αφήνοντας το χαρακτηριστικό στίγμα της ανάμεσα στις άλλες θηλυκές ποιητικές φωνές και γραφίδες της πατρίδας μας και της γενιάς της.

     Η ποίηση της Φαίδρας Ζαμπαθά- Παγουλάτου ανήκει στην κατηγορία που οι έλληνες γραμματολόγοι ονομάζουν Κοινωνική Ποίηση. Είναι ο ποιητικός λόγος εκείνος που θεματογραφεί και διαλέγεται με την σύγχρονή του ιστορική και πολιτική πραγματικότητα και τα προβλήματά της, τα αδιέξοδά της, τις αντιστάσεις της όχι μόνο της δικής της παράδοσης αλλά και των άλλων αγωνιζομένων λαών, παραδόσεων της παγκόσμιας πολιτικής πραγματικότητας και σκηνής, δίνοντας τις δικές του απαντήσεις. Αν και κατά βάση ερωτική η ποίησή της, αυτή η κύρια, ουσιαστική πλευρά του χαρακτήρα της, δεν αναιρεί το κοινωνικό των ποιημάτων της δυναμικό και ακηδεμόνευτο πρόσωπο. Διάσπαρτα σε όλες της τις συλλογές, τα πυρηνικά, κομβικά στοιχεία του κοινωνικού προβληματισμού, της πολιτικής της προβληματικής και ρητορικής, της αγωνιστικής της αγανακτισμένης φωνής, διαρκή φωνή διαμαρτυρίας για αυτά που συμβαίνουν γύρω της, με καταναγκασμό επιβάλλουν οι ισχυροί της γης στον απλό φτωχό ανώνυμο πολίτη, ποδηγετώντας και εξαθλιώνοντας τις ζωές τους. Τα ποιήματά της κινούνται μέσα σε ένα κλίμα προσωπικής της αντίστασης-όχι ξεκομμένης από τις δυναμικές αντιστάσεις των ανώνυμων συμπατριωτών της,  ενάντια στο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό κατεστημένο των δεκαετιών των μεταπολεμικών χρόνων της. Τα πολιτικά και κοινωνικά συμβαίνοντα στην Ελλάδα και το Εξωτερικό υπερβαίνουν την χρονική επικαιρότητά τους την ποιητική αναφορά τους και μνημόνευση της γραφής της, και αποκτούν ευρύτερο πνευματικό λειτουργικό σκοπό, σημαίνοντα σήματα της ποίησής της που την απασχολούν και μετατρέπονται σε πηγή έμπνευσης των συλλήψεών της. Είναι τα γεγονότα και οι δράσεις εκείνες που κεντρίζουν το ενδιαφέρον της ως γυναίκα πολίτης, πνευματική δημιουργός, ενοχλούν την αριστερή συνείδησή της, δεν τις επιτρέπουν να παραμείνει σιωπηλή, αδιάφορη, ξένη από τα κοινωνικά συμβαίνοντα στην πατρίδα της και παγκοσμίως. Οι πολιτικές αυτές δράσεις και αντιστάσεις γίνονται πρώτη ύλη, η μαγιά του έργου της, σκιαγραφούν το ηχόχρωμα της φωνής της. Κρατούν ξάγρυπνες τις αντένες της συνείδησής της, σε επαγρύπνηση τις ευαισθησίες του ψυχικού της κόσμου, ορίζουν ένα μεγάλο μέρος και πεδίο της γραφής της, διαμορφώνουν-κατά το ήμισυ- την εκφραστική της. Θα προσθέταμε ακόμα, δίχως υπερβολή, ότι το κοινωνικό πρόσωπο της ποίησή της νοτίζεται, μουσκεύεται από τα αρώματα του έρωτα και της αγωνιστικής αγάπης, της συναδέλφωσης με ειρηνικό τρόπο των λαών, της πολιτικής διαμαρτυρίας για το γενικό καλό. Ας μην λησμονούμε ότι η ποιήτρια προέρχεται από την γενιά του Πολέμου και της Κατοχής, των Αντιστασιακών αγώνων Απελευθέρωσης από την σκλαβιά του Ελληνικού Λαού ενάντια στον ξένο εισβολέα και κατακτητή, της επακολουθήσασας εμφύλιας διαμάχης και αδελφοκτόνου αλληλοσπαραγμού. Είναι οι μεταπολεμικές γενιές των ποιητών και ποιητριών, οι οποίες βίωσαν δραματικές καταστάσεις και έχει σταθεροποιηθεί ο χρόνος των προσωπικών τους μνημών και εμπειριών στις περιόδους αυτές. Είναι οι νέοι και οι νέες της Ελλάδας που «εκβιάστηκαν» από τα τραγικά γεγονότα να μεγαλώσουν, να ωριμάσουν βίαια, να μετάσχουν σε αντιστασιακές πράξεις και ενέργειες κοινωνικής διαμαρτυρίας που δεν αναλογούσαν στην ηλικία τους. Οι νέοι και οι νέες του πολέμου και της κατοχής, της αντίστασης δεν έπαιξαν σαν παιδιά, σαν έφηβοι, πολέμησαν με ότι μέσον και τρόπο διέθεταν, έκαναν το παιχνίδι της νιότης τους αντιστασιακή πράξη για την ελευθερία της πατρίδας τους, την σωτηρία των συντρόφων τους, των συνομηλίκων τους, της γενιάς τους. Έγραψαν το μερίδιο της μοίρας που τους αναλογούσε σε αυτήν τη ζωή με το αίμα των θυσιών τους, θυσίες, πληγωμένες ψυχές, τραυματισμένα σώματα, κατεστραμμένες συνειδήσεις, υπάρξεις που αλέσθηκαν στις μυλόπετρες του θανάτου τους.

     Η Φαίδρα Ζαμπαθά- Παγουλάτου μεγάλωσε σε ένα δημοκρατικό οικογενειακό περιβάλλον με εαμίτη πατέρα, και στο ηρωικό αυτό ιστορικό της οικογενείας της παρελθόν επανέρχεται, μνημονεύει με τον ποιητικό της λόγο, ιδιαίτερα στην αγωνιστική μορφή του πατέρα της συγγραφέα Κούλη Ζαμπαθά που πάντα εικονογραφεί με νοσταλγικής διάθεσης και αναπόλησης ζωντανά χρώματα. Μιλά για αυτόν, ανοίγει συνομιλία μαζί του ακόμα και μετά την φυσική απώλειά του, του αφιερώνει ποιητικές της συλλογές και ποιήματα. Την ίδια ποιητική μέριμνα και της μνήμης φροντίδα δείχνει και για τον χαμένο άντρα της. Η παρουσία του και η εκδήλωση της αγάπης και του έρωτάς της για κείνον είναι έντονα παρούσα στα ποιήματά της. Η Φαίδρα Ζαμπαθά έζησε, μεγάλωσε και βίωσε άμεσα την πολιτική ατμόσφαιρα των σκληρών και σκοτεινών μετεμφυλιακών δεκαετιών και καταστάσεων που επεκράτησαν στην Ελλάδα μετά το 1950. Μεγάλωσε σε καταστάσεις και κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν από τις μεταπολεμικές κυβερνήσεις των πολιτικών που εφάρμοσαν οι συντηρητικές νικητήριες δυνάμεις εξουσίας. Σκληρών και απάνθρωπων καταστάσεων που έζησαν οι προηγούμενες γενιές των αριστερών Ελλήνων στην πατρίδα μας. Των διωγμών, των εξοριών, των στρατοδικείων, του κυνηγητού των ηττημένων αντιπάλων δημοκρατικών δυνάμεων από  τις νικητήριες δυνάμεις μετά το πέρας της εμφύλιας διαμάχης. Μνήμες φρικτές, αρνητικά βιώματα νωπά, παραστάσεις απάνθρωπες ενός Κόσμου που άλλαζε, μεταφέροντας στα σπλάχνα και τις δομές των αρμών της εξουσίας του κάθε μορφή κοινωνικής αδικίας και ανελευθερίας, έλλειψη πρόνοιας και φροντίδας, δικαιοσύνης για το σύνολο σώμα του ελληνικού πληγωμένου Λαού. Αυτά τα ιστορικά γεγονότα και πολιτικά πεπραγμένα οφείλουμε να τα αναγνωρίζουμε και να τα τιμούμε, ανεξάρτητα αν δεν ακολουθούμε την πολιτική ιδεολογία την οποία υποστήριζε και πρέσβευε η ποιήτρια. Δεν είναι κάθε μη κομμουνιστής φασίστας, ούτε κάθε συντηρητικός αστός συνεργάτης των ξένων δυνάμεων. Η αστική τάξη της εποχής είχε και αυτή τις απώλειές της όπως και η προλεταριακή. Τα πράγματα στη ζωή δεν είναι άσπρα ή μαύρα, ο μανιχαϊσμός της πολιτικής σκέψης μας έχει οδηγήσει σε φρικτά αποτελέσματα για όλους μας, το  σύνολο  του ελληνικού λαού. Αυτό θυμάμαι πάνω κάτω της είπα, από την πρώτη μας συνάντηση όταν θέλησε να ανιχνεύσει τι πολιτικό καπνό «φουμάρω» και να με θεωρήσει δειλό και άβουλο. Της είπα αυτοσαρκαζόμενος ότι είμαι ένας ανένταχτος «πρασινοφρουρός» και ότι ήρθα να συναντήσω μία ελληνίδα ερωτική και κοινωνική ποιήτρια και όχι μία ελληνίδα «πασιονάρα» που θα μου «προπαγάνδιζε» το δογματικό κατά το πολιτικό μας κριτήριο πολιτικό χώρο που υποστήριζε και μου μιλούσε. Η περισσότερο πολιτικοποιημένη από εμένα Φαίδρα μου εξέφρασε τις αντιρρήσεις της, προσπάθησα στις συναντήσεις μας να φέρνω την συζήτηση στα ποιητικά και καλλιτεχνικά δρώμενα της εποχής μας και όχι να πολώνω τις συζητήσεις των επαφών μας, ήθελα να εκμαιεύσω πληροφορίες της για τον κόκκινο αγωνιστή ποιητή της Ρωμιοσύνης Γιάννη Ρίτσο που αγαπούσα και εξακολουθώ να αγαπώ την ποίησή του. Την παρότρυνα να μου μιλήσει για άλλες γυναίκες ποιήτριες που γνώριζε και εκτιμούσε το έργο της. Η Φαίδρα με έφερε σε επαφή με την ποιήτρια Λιλή Ιακωβίδη και ένα δύο άλλες ομοτέχνους της. Επιστρέφοντας στο σπίτι μου στον Πειραιά, συλλογιζόμουν τις συναντήσεις και συζητήσεις μας με μια άλλη γυναικεία ποιητική φωνή η οποία και εκείνη διέμενε στην περιοχή της Κυψέλης, την γυναίκα του ποιητή και μεταφραστή Άρη Αλεξάνδρου, την Καίτη Δρόσου. Όταν όμως γνωρίζεις ιστορικά ότι στην οικογενειακή εστία των γονιών της, των Ζαμπαθά, που ανθοφόρησε σαν γυναίκα και ποιήτρια φιλοξενήθηκε από τον πατέρα της ο αγωνιστής ήρωας που καταδικάστηκε σε θάνατο ο «Άνθρωπος με το γαρύφαλλο» ο Νίκος Μπελογιάννης, και ότι μας εξιστορεί ο συγγραφέας πατέρας της στο βιβλίο του «Στο σπίτι των Ηρώων», τότε παραβλέπεις την μονομέρεια της πολιτικής του λόγου της, αφήνεις πίσω τις κομματικές της απόψεις και στέκεσαι στην μαχητική της κοινωνική παρουσία και όποια προσφορά, και στο τι έχει να σου πει ή και ίσως σε «νουθετήσει» (;) η κοινωνικών και ανθρωπιστικών διαστάσεων ποίησή της, τι μας υποδηλώνει το δημόσιο πρόσωπό της στις δικές μας αναγνωστικές αξιολογήσεις. Εξάλλου, η ποιητική της διαπραγμάτευση και θεματολογία της ανοίγεται και σε άλλα πεδία, δεν περιορίζεται στον χώρο της πολιτικής και εφήμερων γεγονότων καταγραφής  μόνο. Ο ρόλος του ποιητή μέσα στην κοινωνία, η πολιτική της φωνής του, η τέχνη και η τεχνική της ποίησης, η γλώσσα εκφοράς της, η φόρμα της, οι ενδοκειμενικές της συγγένειες και συνομιλίες, η αξία και δυναμική των λέξεων, η χρήση και η κατάχρησή τους, το ποιητικό ύφος, τι απασχολεί τον σύγχρονο ποιητικό λόγο και ελεύθερο στίχο, η ρητορική και ο λυρισμός της φωνής του δημιουργού είναι ζητήματα που απασχόλησαν την ποιήτρια, επεξεργάστηκε στην σταδιακή εξέλιξη της φωνής της, ωρίμανσης από συλλογή σε συλλογή, από χρόνο σε χρόνο. Άλλοτε πέρα από το στοχαστικό κλίμα που καλλιεργεί ο λόγος της, επαναμεταφέρει στο ποιητικό προσκήνιο θέματα και προβληματισμούς που την απασχολούν στους οποίους δεν μας δίνει τελικές της απαντήσεις, θέτει ερωτήματα και διλήμματα της σκέψης της που αφήνει αναπάντητα, ανοιχτά στον χρόνο. Η ελπίδα για ένα καλύτερο και δικαιότερο αύριο συμβαδίζει με την απαισιοδοξία της, το λύγισμα των αντοχών της. Νιώθει μόνη, αντικρίζει την σύγχρονη αδιαφορία των ανθρώπων και απελπίζεται, αναπολεί περασμένες εποχές και ομαδικούς συντροφικούς αγώνες των ανθρώπων. Πέρα όμως από το κοινωνικό – πολιτικό πλαίσιο και περιβάλλον που κινείται και τα ζητήματα που εξετάζει και διαπραγματεύεται ο λόγος και ο στοχασμός της, υπάρχει και ο στέρεος και βαθύς ανθρωπισμός της, η πλέρια ατμόσφαιρα έρωτα και φορτίων αγάπης που αναβλύζει η γραφή της. Ο γυναικείος έρωτας, η γυναικεία της αισθαντικότητα, τα τρυφερά συναίσθημα είναι η συμπληρωματική πλευρά του κόσμου της ποίησής της. Ισότιμη, ισότονη λυρική η ερωτική διάθεσή της με την κοινωνική όψη της. Είναι η ερωτική της ατμόσφαιρα και στοχασμοί της αγάπης και ανθρωπιάς της που εξομαλύνει την πολεμική της φωνής και της γραφής της. Η ερωτική της πνοή, το άρωμα της ερωτικής νοσταλγίας προς τον χαμένο σύντροφό της είναι δεξαμενή από όπου μαζεύει τα νούφαρα της δημιουργίας της. Το φρέαρ του ερωτικού της λόγου όπου ξεδιψά και ξεκουράζεται από τους ατομικούς της κοινωνικούς αγώνες, από τον αβάσταχτο και σκληρό χαρακτήρα του ιδεολογικού της καθήκοντος. Η ειλικρίνεια και αυθεντικότητα της φωνής της είναι πηγαία, ευτυχώς η ποιήτρια δεν καταφεύγει στην φτηνή και πρόχειρη αισθηματολογία, τον σιροπιαστό ερωτισμό της εύκολης συγκίνησης, το δάκρυ για το δάκρυ των ξεραμένων φύλων μέσα στο κοριτσίστικο ημερολόγιό της, το κρυφό «ποθοπλάνταγμα», ο λόγος της κρατά τα ηνία της σοβαρότητάς του, η φωνή της μαλακώνει γίνεται πιο απαλή όταν νοσταλγεί εκείνον που έζησαν μαζί τόσα και τόσα και βιάστηκε να φύγει πρώτος, τον σύντροφό της, ενώ εκείνη έμεινε πίσω να παλεύει με την παρούσα οπτασία του, δίπλα της, παρηγοριά της, αποκούμπι της, σαν την στιβαρή παρουσία του αγωνιστή πατέρα της. Έχουμε μία γυναικεία γραφή που αργά και σταθερά με την πάροδο του χρόνου ωριμάζει, γίνεται περισσότερο εσωστρεφής,  αποκτά λιτότητα εκφραστική, λιτή, χαρακτηριστικά αυτοαναφορκότητας, να στηρίζεται πλέον στις δικές της δυνάμεις στην εξέλιξή της, τις εσωτερικές της εκδιπλώσεις, η φωνή της στις τελευταίες της συλλογές έχει κατακτήσει τη δική της να επαναλάβουμε αυτάρκεια, αλλάζει η δυναμική των ερωτηματικών προβολών της, σε ορισμένες περιπτώσεις και συγκινητικές στιγμές γίνεται οντολογική, υπάρχουν πλευρές θρησκευτικότητας στα ποιήματά της, ιδιαίτερα εσωτερικοί παραλληλισμοί της γίνονται με το σύμβολο της Μάνας- Παναγίας, του Χριστού, ως ιερά σημεία παρηγοριάς του ανθρώπινου στεναγμού, δίχως μεταφυσικές προεκτάσεις και άλλες θεολογικές αγκυλώσεις. Είναι οι στιγμές που ο λόγος της γίνεται πιο καταφατικός απέναντι στις επιλογές και αποφάσεις, διαψεύσεις των ανθρώπων, εκεί που η Ιστορία δικαιολογεί τις εσωτερικές παραχαράξεις των ιδεολογικών οραμάτων, που η ανθρώπινη φύση γειώνεται με την αλήθεια της ζωής, του ταραγμένου και θρυμματισμένου κόσμου που καμία ερμηνεία της πολιτικής και της ιδεολογίας μπορεί να εξηγήσει. Όταν οι αντοχές μειώνονται και η αλήθεια των γεγονότων δεν επιτρέπουν στην ελπιδοφόρα διάθεση να φτερουγίσει. Οι αναβαθμοί της συναισθηματικής της συγκίνησης τροποποιούν τους ρυθμούς τους, χαλαρώνουν την απολυτότητα των επιταγών της σκέψης της. Οι σημαδούρες του αγωνιστικού της φρονήματος μειώνονται, την καταλαμβάνει απογοήτευση αλλά κάπου στο βάθος της ψυχής της κάτι τις λέει να επιμένει να αγωνίζεται, να μην τα παρατήσει και αυτό πράττει, μόνο που τώρα ξέρει, ότι ο Κόσμος και οι άνθρωποι που τον κατοικούν ακολουθούν την προσωπική τους πάντα μοίρα που, δεν έχει πάντα αίσιο τέλος. Ο Κόσμος χτίζεται και γκρεμίζεται αενάως δίχως αρχή και τέλος, όπως ο αγώνας του ανθρώπου. Ο καθένας υπηρετεί το μερίδιο του καλού αγώνα που του αναλογεί, δίχως δικαίωση, χωρίς ανταμοιβή ή μάλλον μόνη ανταμοιβή είναι το πέταγμα του περιστεριού της Ειρήνης της παγκόσμιας Ειρήνης και συναδέλφωσης των Λαών. Ένα περιστέρι που κρατά στο ράμφος του το δικό της κοριτσίστικο μήνυμα αυτό που της άφησε παρακαταθήκη ο αγωνιστής πατέρας της, η αγωνίστρια μάνα της, ο επίσης αγωνιστής σύντροφός της. Εκείνων την κληρονομιά συνεχίζει η Φαίδρα Ζαμπαθά- Παγουλάτου, η ποιήτρια.

      Από τις ποιητικές συλλογές της που έχω συγκεντρώσει και έχω μελετήσει, αντιγράφω τις φιλολογικές και καλλιτεχνικές της Αφιερώσεις που αφορούν έλληνες και ελληνίδες δημιουργούς και έναν έλληνα ζωγράφο εις μνήμη της. Δίνοντας συμπληρωματικές πληροφορίες. Σε επόμενο σημείωμά μας θα καταθέσουμε αναρτώντας τα και τα υπόλοιπα βιβλιογραφικά στοιχεία που είχαμε συλλέξει ή μας βοήθησε να βρούμε η ποιήτρια και μεταφράστρια Φαίδρα Ζαμπαθά- Παγουλάτου.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1., Το ποίημα «Μνήμη της Γαλάτειας Καζαντζάκη» σελίδες 14-15, προέρχεται από την δεύτερη κατά σειρά ποιητική της συλλογή με τίτλο ‘Τ’ ΑΝΟΙΧΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ», εκδόσεις Μαυρίδης, Αθήνα 10,1963, σελίδες 48. Η συλλογή κοσμείται με ένθετα σχέδια του Γεράσιμου Γρηγόρη και την επιμέλεια της έκδοσης είχε ο Κούλης Ζαμπαθάς ο πατέρας της. Στα εσωτερικά «αυτιά» του βιβλίου δημοσιεύονται συνοπτικές κρίσεις και σχόλια, αποσπάσματα από γράμματα προς την ποιήτρια. Αναγνωρίζουμε τα ονόματα των: Νικηφόρου Βρεττάκου, Μανώλη Γιαλουράκη, Τάκη Δόξα, Πέτρου Χάρη, Άγγελου Φουριώτη, Δημήτρη Χαμπουλίδη, Φώτου Γιοφύλλη, Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου, Πέτρου Μαρκάκη, Γιάννη Μπεράτη, Μελή Νικολαϊδη, Αλεξάνδρα Πλακωτάρη, Κώστα Τσιρόπουλου, Δημήτρη Φωτιάδη. Ονόματα από διάφορους τομείς της τέχνης από διάφορα έντυπα. Να σημειώσουμε ότι ο Πέτρος Χάρης γράφει για τα ποιήματά της δύο φορές στην ημερήσια εφημερίδα «Ελευθερία» και η θέση του είναι αρνητική. Η συλλογή περιλαμβάνει 25 έντιτλα ποιήματα. Το ποίημα «Αμαλιάδα» της σελίδας 10 είναι αφιερωμένο «Του ΔΙΟΝΥΣΗ». Η ποιήτρια και πεζογράφος Γαλάτεια Καζαντζάκη ήταν η πρώτη γυναίκα του συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη. Ασχολήθηκε με την ποίηση, την συγγραφή αναγνωστικών για το Σχολείο, μεταφράσεις, αν και περισσότερο μας είναι γνωστή από τα πεζογραφήματά της. Αδερφή της ήταν η Έλλη Αλεξίου. Η Γαλάτεια Καζαντζάκη μετά τον χωρισμό της από τον Νίκο Καζαντζάκη παντρεύτηκε τον κριτικό Μάρκο Αυγέρη, κρατώντας όμως το επίθετο του πρώτου της άντρα στις συγγραφικές της εργασίες. Η συλλογή αποτελείται από 25 έντιτλα ποιήματα. Το ποίημα «Αμαλιάδα» της σελ. 10 είναι αφιερωμένο «Του ΔΙΟΝΥΣΗ». Ωραία η «Ελεγεία του 40» σελ. 39. Αντιγράφουμε το «Γι’ απόψε μόνο»

Γι’ απόψε μου φτάνει

Να κοιτάζω

Τα παιδικά μου βιβλία

Μου φτάνει

Να νιώθω το βλέμμα σου

Να σκεπάζει

Τα μάτια μου

Γι’ απόψε μου φτάνει

Το κουρασμένο τρέμισμα

Της λάμπας

Φοβάμαι τόσο τη νύχτα

Είναι σαν να πεθαίνει

Ο ήλιος.

2., Το ποίημα «ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΛΕΟΝΤΑ ΚΟΥΚΟΥΛΑ» ανοίγει την αυλαία των ποιημάτων της 5^ης  συλλογής «ΚΤΕΡΙΣΜΑΤΑ», εκδόσεις Μαυρίδης, Αθήνα 1972, σ.76, όπως μας φανερώνει η φωτοτυπία που έχουμε δίπλα μας. Είναι ο τελευταίος αποχαιρετισμός σε ένα μεταφραστή και θεατράνθρωπο όπως είχαμε γράψει σε προηγούμενο σημείωμά μας, αναφερόμενοι στον ποιητή και τις μεταφράσεις του. Είναι το τελευταίο ποιητικό δάκρυ από μία συνεργάτιδά του, ο τελευταίος ασπασμός τιμής και εκτίμησης προς το πρόσωπό του. Να θυμίσουμε ότι ο Λέων Κουκούλας ήταν πρόεδρος της Ε.Ε.Λ. όταν η ποιήτρια ήταν μέλος της. Η ερωτηματική αυτή θρηνωδία που γράφτηκε μία μέρα μετά την απώλειά του, ολοκληρώνεται δίνοντάς μας την ακριβή ημερομηνία του θανάτου του. Η συλλογή αποτελείται από 24(;) ολιγόστιχα ή μακρόστιχα ποιήματα. Είναι όλα έντιτλα, η ποιητική σύνθεση των σελίδων 53-62 αριθμείται με λατινικούς αριθμούς Ι-VII. 

«Γράψε μου,/

γιατί σκοτώνουν τους ποιητές,/

γιατί σφραγίζουν/

τα ονειροπόλα τους μάτια.

 

Απάντησέ μου

γιατί υπάρχουν ντουφέκια

και μαυροφορεμένες μανάδες.

 

Γράψε μου,

γιατί πέθανε ο Μαγιακόφσκυ,

γιατί σκότωσαν τον Λόρκα.

…………………………………………».

    «ΣΤΟΝ ENRIQUE GARCIA CARPY» είναι αφιερωμένο το ποίημα της σελίδας 63. Στην ίδια συλλογή υπάρχουν και το ποίημά της που με γλαφυρότητα μας δίνει την εικόνα του δολοφονημένου πάστορα ηγέτη των μαύρων στην Αμερική «ΜΑΡΤΙΝΟΣ ΛΟΥΘΗΡΟΣ ΚΙΝΓΚ», το ποίημα φέρει το όνομά του. Το ποίημα της σελίδας 12 είναι αφιερωμένο σε ένα μικρό Βιετναμόπουλο, σε ένα μικρό κοριτσάκι από το Βιετνάμ που σκοτώθηκε από «τα σιδερένια πουλιά/που σκεπάσανε/ τον ουρανό του Μεκόνγκ,/ σου κρύψανε/για πάντα το φώς…………..».  Άλλα ποιήματά της εικονογραφούν ταξίδια της στο «ΠΑΡΙΣΙ» και την «ΡΩΜΗ». Το ποίημα με τίτλο «ΠΑΡΑΘΥΡΑ» της σ.17 φέρνει στο νου συνθέσεις του Γιάννη Ρίτσου παρά ανακαλεί την ποίηση του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη. Η συλλογή ρίχνει την αυλαία της με το μακρόστιχο ποίημά της «ΜΟΙΡΟΛΟΪ» που αναρτήσαμε στο προηγούμενο σημείωμά μας για την Φ.Ζ.Π.    

3., Το ποίημα για τον Χιλιανό ποιητή «ΠΑΜΠΛΟ ΝΕΡΟΥΔΑ», το διαβάζουμε στην τελευταία σελίδα 60 της φωτοτυπίας που έχουμε μπροστά μας της 7^ης κατά σειρά συλλογής της με τίτλο «ΕΠΙΤΑΦΙΑ», εκδόσεις Μαυρίδης, Αθήνα 1976, σελ. 60. Η Συλλογή είναι αφιερωμένη «ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΜΟΥ», όπως και η 1^η της συλλογή που εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με τίτλο «ΣΤΑΓΟΝΕΣ ΑΠΟ ΦΩΣ», εκδόσεις Μαυρίδης, 1, 1962, σελ. 28. Η πρώτη της συλλογή περιλαμβάνει 16 έντιτλα ποιήματα. Ο ποιητής Πάμπλο Νερούδα μας είναι γνωστός στην Ελλάδα από το Χιλιανό ποιητικό Έπος του «ΚΑΝΤΟ ΧΕΝΕΡΑΛΕ» που μετέφρασε η στιχουργός και τραγουδίστρια Δανάη Στρατηγοπούλου και μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης. Ο Χιλιανός ποιητής μας είναι γνωστός και από άλλες του ποιητικές συλλογές και από θεατρικό του έργο που έχει παρασταθεί από ελληνική θεατρική σκηνή. Ο Πάμπλο Νερούδα, ο κομμουνιστής ποιητής του οποίου η ζωή έχει γυριστεί κινηματογραφική ταινία ήταν φίλος και υποστηρικτής του δολοφονημένου προέδρου της Χιλής Σαλβαντόρ Αλλιέντε κατά το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1973. Η Συλλογή «ΕΠΙΤΑΦΙΑ» χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο είναι «Ο θρήνος» για τον θάνατο του πατέρα της, σελίδες 9-22, μια σύνθεση 8 ποιημάτων που φέρουν ως τίτλο λατινικούς αριθμούς. Ακολουθούν τα υπόλοιπα έντιτλα 16 συνολικά ποιήματα τα οποία σπουδάζουν τα ιστορικά γεγονότα και τις πολιτικές εξελίξεις μετά το 1974 στην σειρά ποιημάτων «Αίθουσα Εκθέσεων». Ο «Πίνακας ΙΙ» αναφέρεται στο Πολυτεχνείο, όπως και τα 12 ποιήματα της σύνθεσης «ΣΤΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ», Σ.29-40. Στα παιδιά της εξέγερσης είναι αφιερωμένο και το ποίημα «Τελευταία Κραυγή» της σελίδας 48. Ο «ΘΡΉΝΟΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΕΝΤΕ ΒΑΣΚΟΥΣ», σελ. 49 αναφέρεται στην καταδίκη τους από το Φραγκικό τότε καθεστώς. Η Ποιήτρια μνημονεύει τον γνωστό ισπανό δολοφονημένο ποιητή και θεατρικό συγγραφέα Φεντερίκο Γκαρσία Λόρκα.

«Σάβανο από σταχτιά σύννεφα

στους ουρανούς

της Μαδρίτης

της Βαρκελώνης

του Μπουργκός.

Τη γη που τραγούδησες

Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα

το χώμα που πότισες με αίμα

το βεβήλωσαν και πάλι

Ποιός θα κλάψη

Οι μανάδες της Ισπανίας

θρηνούν χρόνια και χρόνια

τ’ αδικοχαμένα παιδιά τους

ξεσκίστηκαν οι μαντήλες

πάνω στους τάφους

Πού είσαι ποιητή

να στενάξεις

κι’ ο αναστεναγμός σου

να γίνει ηλιοβασίλεμα

να γίνει σημαία

για να σκεπάσει τ’ αδέρφια σου

τ’ αδέρφια μας.

Πέντε ξύλινοι σταυροί στήθηκαν

στη Μαδρίτη

στη Βαρκελώνη

στο Μπουργκός

πέντε τάφοι υγροί φωνάζουν

για τα ματωμένα περιστέρια

που έπεσαν νεκρά

πάνω στην καρδιά μας

Πού είσαι Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα

η φωνή σου μέσ’ από τις σκοτεινές

χαράδρες του Άδη δεν φτάνει

στ’ αυτιά του φασιστικού θεριού

Τ’ Ανάκτορα της Αλάμπρας

σκοτείνιασαν

στους πίνακες του Γκρέκο, του Γκόγια

κύλησαν χοντρά δάκρυα

όταν η Γκουάρντια Σιβίλ

τράβηξε τη σκανδάλη.

Πέντε παπαρούνες

μάτωσαν τη γη

της Μαδρίτης

της Βαρκελώνης

του Μπουργκός.

Κι’ ήταν αυγή

κι’ ήταν ακόμα καλοκαίρι!   

Το ποίημα της σελίδας 28 είναι αφιερωμένο «ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ». Τα δύο ποιήματα των σελίδων 51-52 είναι «Αφιέρωμα στο Μιχάλη», τον νεαρό με τα σγουρά μαλλιά που χάθηκε πρόωρα. Το 11^ο ποίημα της σελίδας 53 είναι «ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΑΛΕΚΟ ΠΑΝΑΓΟΥΛΗ», τον αντιχουντικό βουλευτή που έγραφε ποιήματα με το αίμα του τα χρόνια των βασανισμών και της φυλάκισής του. Ενώ της σελίδας 54 που  ακολουθεί στην «ΓΙΑ ΣΕΝΑ ΓΥΝΑΙΚΑ».

4., Το ποίημα «ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΔΗΜΗΤΡΗ ΔΟΥΚΑΡΗ» της σελίδα 30 είναι από την 10^η συλλογή της με τίτλο «ΠΛΩΤΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ», εκδόσεις Δωρικός, Αθήνα 1983, σελ. 64. Ο Δημήτρης Δούκαρης είναι ο γνωστός αριστερός ποιητής που εξορίστηκε για τα πολιτικά του φρονήματα και ο διευθυντής και εκδότης του λογοτεχνικού περιοδικού «ΤΟΜΕΣ» που κυκλοφόρησε μετά την μεταπολίτευση, πρώτα από τις εκδόσεις Μπουκουμάνη, σε τρείς περιόδους μέχρι τον θάνατό του και συνεχίστηκε η έκδοση, τευχών με τίτλο «Νέες Τομές». Οι «ΠΛΩΤΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ» χωρίζονται σε τρία μέρη.- «Εικόνες ζωής», 14 ποιητικές μονάδες, σελ. 7-25. – «Επιτύμβια» 4 ποιητικές μονάδες, σ.29-41 και «Επίμετρο» 17 ποιητικές μονάδες σελ. 45-61. Στην σελίδα 29 έχουμε την «ΩΔΗ ΣΤΟΝ «ΑΓΝΩΣΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ». Ενώ τα τρία ποιήματα των σελίδων 31-34 είναι «ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ». Ακολουθεί η καλογραμμένη ποιητική σύνθεση των σελίδων 35-41 «ΩΔΗ ΣΤΟ ΝΙΚΟ ΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗ». Όλα τα ποιήματα της συλλογής είναι εξαιρετικά. Επιλέγουμε το 1^ο από τις «Εικόνες Ζωής»

Δεν θα ξεχάσω εκείνα τα βήματα μέσα στο δωμάτιο

μιά δρασκελιά το καθένα, πάνω-κάτω

από το ντιβάνι ως την καρέκλα κι από κει στο παράθυρο

τα χέρια στις τσέπες, το κεφάλι ψηλά

και τα μάτια άδεια.

Έψαχνες βαθιά τους τοίχους, τα έπιπλα, τους πίνακες

σα να ήθελες να κρύψεις όλα σου τα μυστικά

στο μέτωπό σου σταυρός τα περασμένα

κι ένας ήλιος σταχτής στα μαλλιά σου με μια πίκρα

να χαμογελάει αμήχανα δέσμιος της σιωπής!

Έσκυψα και κοίταξα το πάτωμα

μετρούσα τα κρόσσια του χαλιού

κι όμως ήθελα τόσο να σε σφίξω κοντά μου!

5., Το ποίημα των σελίδων 43-45 είναι «ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΧΑΡΑΚΤΗ ΤΑΣΣΟ» το οποίο και κλείνει τις σελίδες της 11^ης συλλογής της με τίτλο «Διψασμένο Φεγγάρι», εκδόσεις Μαυρίδης, Αθήνα 1986, σελ. 48. Η συλλογή «Διψασμένο Φεγγάρι» είναι η ποιητική σύνθεση που καταλαμβάνει τις σελίδες 5 έως 42, το τελευταίο ποίημα αφιέρωμα για τον γνωστό έλληνα χαράκτη Τάσσο κλείνει τις σελίδες. Μετά την μεταπολίτευση πραγματοποιήθηκαν αρκετές Εκθέσεις με έργα του διάσημου χαράκτη Αναστάσιου Αλεβίζου (25/3/1914- 13/10/1985) πού έμεινε στην ιστορία της ελληνικής χαρακτικής με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο ΤΑΣΣΟΣ, τόσο στην Εθνική Πινακοθήκη όσο και σε άλλους Εκθεσιακούς χώρους του δημοκράτη χαράκτη πού είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε. Οι αναδρομικές του Εκθέσεις συνοδεύονταν συνήθως με ωραίους και χρήσιμους καταλόγους έργων του. Ο Τάσσος μεταξύ άλλων έχει κοσμήσει με την χαρακτική του τέχνη λογοτεχνικά περιοδικά, το παιδικό μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη, ποιητική συλλογή του πειραιώτη ποιητή Νίκου Καββαδία. Στην σειρά της εφημερίδας «Τα Νέα» κυκλοφόρησε παλαιότερα τόμος με την ζωή και την καλλιτεχνική του παρουσία. Από την σύνθεση

«Κοίταζα το φεγγάρι

γελούσε

με τις ερωτικές

     εσπερινές

       προσευχές μου!,»….. σ.17

 

«Η κηλίδα στη μέση του δωματίου

θύμιζε τη μοναξιά μου.

Η κηλίδα στο πουκάμισο σου

θύμιζε την καρδιά του κόσμου»…. Σ.37  

6., Τα τρία ποιήματα που ακολουθούν και είναι Αφιερωμένα σε τρία γνωστά μας ονόματα ελλήνων, ελληνίδων λογοτεχνών, της ποιήτριας «ΛΙΛΗΣ ΙΑΚΩΒΙΔΗ», της ποιήτριας «ΜΑΓΙΑΣ ΜΑΡΙΑΣ ΡΟΥΣΣΟΥ» και του πεζογράφου «Του ΖΗΣΗ ΣΚΑΡΟΥ» αντλούνται από την 15^η ποιητική της συλλογή με τίτλο «Ο ΝΟΕΜΒΡΗΣ ΤΗΣ ΣΙΩΠΗΣ», εκδόσεις Ιωλκός, Αθήνα, 6, 1999, σελ.64. Το βιβλίο αφιερώνεται «Σε εσάς πού φύγατε». Περιλαμβάνει τον κεντρικό κορμό έντιτλων ποιημάτων της συλλογής σελ.9-43, 34 ποιήματα και τις «Αφιερώσεις», σελ, 47-58, με Επτά ποιήματα. Το καλαίσθητο εξώφυλλο είναι της Νίκης Σταματοπούλου. Ξεχωρίζει η ποιητική σύνθεσή της «ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗ ΜΑΝΑ ΜΟΥ», δύο ποιήματα των σελίδων 47-48. Το διμερές ποίημα «Πικρό Αύριο» είναι αφιερωμένο «Στο Διονύση», ενώ η πάντα επίκαιρη φωνή της στο ποίημα «Θάνατος στο Σεράγεβο» σ. 54 μετά την επέμβαση των Νατοϊκών και των ΗΠΑ στρατιωτικών δυνάμεων και της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας όπως μας λέει και στα σχόλια «Επί του Πιεστηρίου», σ. 57, το αφιερώνει «Στη μικρή Άννα από το Σεράγεβο». Διαβάζουμε:

 ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΟ

Το κίτρινο φεγγάρι

φωτίζει

τη μοναξιά μου

και το φθινόπωρο

που έχω στην ψυχή

γεμίζει ρίγη

τις άδειες ώρες.

 

Ποιός θ’ απαντήσει

στο μεγάλο ερωτηματικό

 

Τάχα υπάρχω;, σ.37

  

 ΡΑΚΟΣΥΛΛΕΚΤΗΣ

Καληνύχτα Κόσμε

εγώ ο ρακοσυλλέκτης

νανούρισα τον ήλιο

με μια τρύπια φυσαρμόνικα

κι ένα σπασμένο καμπανάκι

τα βρήκα

κάτω από πολύχρωμα σκουπίδια.

Καληνύχτα Κόσμε

το ραγισμένο καθρεφτάκι

το φύλαξα

για τη μικρή Μαρία

με το ξεφτισμένο καπέλο

μάζεψα

τις χρωματιστές κορδέλες

και τα ζωγραφισμένα κουτάκια.

Καληνύχτα Κόσμε

μόνο την ελπίδα δε βρήκα

για να την χαρίσω στα παιδιά!, σ. 20

     Συνοψίζοντας τις αναφορές μου στις Αφιερώσεις της ποιήτριας Φαίδρας Ζαμπαθά- Παγουλάτου και σχολιάζοντάς την ποίησή της.  Η 3^η ποιητική συλλογή της με τίτλο ‘ΚΙ’ ΕΣΥ» εκδόσεις Μαυρίδης, Αθήνα, 10, 1965, σ. 32 κοσμείται με τρία σχέδια του  Γεράσιμου Γρηγόρη. Η κοινωνική της κριτική και ποιητικός της σχολιασμός πάνω στα πολιτικά συμβαίνοντα των χρόνων της φαίνεται και στο ποίημά της «ΣΤΟ ΜΗΧΑΝΟΥΡΓΕΙΟ ΛΑΡΚΟ 1979» της 9ης συλλογής της «Η Πολιτεία πεθαίνει κι απόψε», εκδόσεις Μαυρίδης, Αθήνα 1981, σ.62, με 13 ποιήματα. Από τα 64 συνολικά ποιήματα της 12^ης συλλογής της «ΣΤΙΣ ΑΠΟΧΡΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΥΡΙΟ», εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 11, 1988, σ.80, το «ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ» σ. 67 είναι αφιερωμένο «Στη Νίκη Σταματοπούλου», το επόμενο «ΑΛΛΗΛΕΝΔΕΤΑ ΚΙ ΕΤΕΡΟΚΛΗΤΑ», Σ.68 «Στο Γιώργο Φωκά». Της σελίδα 70 αναφέρεται και φέρνει τον τίτλο «ΣΤΗ ΝΕΣΙΕ ΓΙΑΣΙΝ». Το ποίημα της σελίδα 74-75 είναι ένας «ΘΡΗΝΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟ», από επίσκεψή της στην Κύπρο το 1987. Η συλλογή ολοκληρώνει τον κύκλο ποιημάτων της με την «ΣΠΟΝΔΗ ΣΤΗ ΜΑΡΙΑ ΔΗΜΑΔΗ», σ.76. Τα συγκινητικά και θρηνητικά ερωτικά ποιήματα, 46 συνολικά της απώλειας του συντρόφου της, της 14^ης συλλογής, «ΚΛΕΙΣΤΗ ΠΟΡΤΑ», ο τίτλος είναι μέσα σε εισαγωγικά, εκδόσεις Λωτός, Αθήνα 12, 1994, σ.64, είναι αφιερωμένη «Σε Σένα που έμεινες κλειστή πόρτα!». Η 18η συλλογή της «ΠΙΚΡΟ ΜΕΛΙ» περιλαμβάνει δύο ενότητες ποιημάτων. «Της Σιωπής και της αγάπης» σ.11-71 και «Από –ΚΡΙΣΕΙΣ», σ. 75-88, εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ιωλκός, Αθήνα 12, 2002, σελ. 96. Η συλλογή αρχίζει με το μότο του ιστορικού συγγραφέα Δ.Α., «Για το Χρόνο που δεν τελειώνει για το ΝΑΙ και για το ΟΧΙ». Το ποίημα «ΤΑ ΧΕΡΙΑ ΣΟΥ» αφιερώνεται «Στον Η. Ν. Μ.», σ. 65. Το καταφύγιο της ποιήτριας και μεταφράστριας Φαίδρας Ζαμπαθά Παγουλάτου στην Ποίηση, το δηλώνει και το ποίημά της σελίδα 43 «Ο ΣΤΙΧΟΣ».

Πνιγόμουν μέσα στο τίποτα/

και φωνάζοντας βοήθεια/

συνάντησα την Ποίηση/

να μου πετάει ένα στίχο/

για να κρατηθώ.

     Στην καταγραφή και αντιγραφή πληροφοριακών στοιχείων για την ποιήτρια Φαίδρα Ζαμπαθά Παγουλάτου, και στην συνεργασία μας στην συγκέντρωση του υλικού αυτού που είχαμε ο καθένας από την μεριά του συγκεντρώσει προτίμησα να αναφέρω τίτλους εντύπων και ας μην είχα τα ακριβή στοιχεία. Εξάλλου τα ονόματα που έγραψαν για τις συλλογές της μας είναι γνωστά και καταξιωμένα. Όπως και νάχει η συλλογή της για τον «Γιάννη Ρίτσο» συγκεντρώνει τα βλέμματα των περισσοτέρων. Οι όποιες παραλήψεις βαρύνουν φυσικά τον γράφοντα.

Σε επόμενο σημείωμα θα αντιγράψω και τις υπόλοιπες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις που γνωρίζω, καθώς και την ανέκδοτη της Σοφίας Μαυροειδή- Παπαδάκη.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς 14 Μαρτίου 2025

Εξόριστε ποιητή τι βλέπεις:

Ενδέχεται η πιο ακριβολόγα πολιτική κριτική και ουσιαστικός σχολιασμός του ελληνικού πολιτικού συστήματος, των επαγγελματιών πολιτικών μας την τελευταία πεντηκονταετία διαπαραταξιακά, να γίνεται από την σατιρική βραδινή εκπομπή των 3 παιδιών του «Ράδιο Αρβύλα» στο ιδιωτικό κανάλι.

Και, πολύ κακό για το τίποτα η φασαρία για ένα όχι καλαίσθητο έργο στην Εθνική Πινακοθήκη. Θα περιμέναμε μία άλλου είδους διαμαρτυρία, λιγότερο θορυβώδη, για τα ασημένια μαλάματα που σκεπάζουν το ιερό πρόσωπό της, το σύμβολο Μητέρας Βρεφοκρατούσας της Παναγίας, κάτι που κρύβει την αγιογραφική ομορφιά του βυζαντινού αγιογράφου.

Αλήθεια, περίμενε ο κύριος Μάνος Στεφανίδης, ο εκλεκτός και έμπειρος τεχνοκριτικός ομότιμος καθηγητής από τον Πειραιά, με την εμφάνισή του στην δημόσια τηλεόραση ότι θα ακουστεί ο λόγος του μέσα στον δημοσιογραφικό αυτό τζερτζελέ;

Κάνουμε λάθος!