Συνέντευξη του Ντίνου Χριστιανόπουλου στο περιοδικό ΤΟ ΚΡΑΞΙΜΟ

ΝΤΙΝΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ

«Τα χαστούκια μιας ζωής έγιναν δύναμη»

Μου δίδαξαν πως τίποτα δεν πάει χαμένο»

Συνέντευξη στο περιοδικό ΤΟ ΚΡΑΞΙΜΟ, τεύχος 9/11,12,1989, σελίδα 8-15. Φωτό ΠΑΟΛΑ δραχμές 400

«Εάν η ποίησή μου ήταν συνειδητά ομοφυλόφιλη, θα απευθύνονταν σε μερικούς ανόητους ομοφυλόφιλους, που νομίζουν ότι πρέπει να γράφουμε αποκλειστικά για τις ιδιαιτερότητές μας, μ’ έναν τρόπο που να αρέσει μόνο σε μας».

     Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος ανήκει στις μορφές και στα «είδη» των πνευματικών ανθρώπων που κι αν ακόμα διαφωνείς ή και δυσφορείς με τα τσουχτερά λεγόμενά τους, ή αμφισβητείς ένα μέρος του έργου τους, σου υποβάλλουν την εκτίμηση και το σεβασμό.

(Χρησιμοποιούμε τον πληθυντικό, γιατί η περίπτωση του Χριστιανόπουλου πιστεύουμε πως είναι μοναδική).

Ο Χριστιανόπουλος ό,τι έχει να πει το λέει στα ίσα, «ντεκλαρέ» (προσφιλής του έκφραση). Κι αυτή η ευθύτητά του έχει καταπολεμηθεί λυσσωδώς από δεκάδες μικρόψυχους και ανεγκέφαλους.

Ο Χριστιανόπουλος δεν αποζητάει τα εγκώμια κι ούτε τα χαρίζει εύκολα στους άλλους ο ίδιος. Είναι πρωτ’ απ’ όλα σκληρός με τον εαυτό του. Χρόνια τώρα, με το περιοδικό του, τη «Διαγώνιο», και τις εκδόσεις της, με την ομώνυμη γκαλερί του, με τις συμβουλές και τις υποδείξεις του σε νέους λογοτέχνες, με τα σύντομα- συνήθως-ποιήματά του που κυκλοφορούν και θα κυκλοφορούν σαν εκρηκτικοί μηχανισμοί από στόμα σε στόμα,  με τη γραφική του παρουσία στις «πιάτσες», με την καυστική του γλώσσα της προσωπικής του Αλήθειας, με την στωικότητά του, ο Χριστιανόπουλος έγινε σύμβολο της Θεσσαλονίκης, «εξωτικό πτηνό» για τους Αθηναίους, ήθος και ύφος που δεν έχει αντίστοιχό του.

Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε στο γραφειάκι του, που είναι συγχρόνως και γκαλερί-ένα μικρό πνευματικό τέμενος ηλικίας δεκαπέντε χρόνων, παράδοξα «στημένο» σ’ ένα απρόσωπο κέντρο δικηγορικών και άλλων γραφείων στο εμπορικό κέντρο της πόλης΄ παρόντες η Πάολα, ο Γιάννης Παλαμιώτης, μαζί και δυο νεαρότεροι φίλοι και συνεργάτες, ο Χρίστος Κυριαννάς και ο Βασίλης Λυμέρης.

Η κουβέντα ξεκίνησε φιλικά, εγκάρδια, χωρίς τρακ και παγωμένες ατμόσφαιρες. Ο Χριστιανόπουλος, πάντα χειμαρρώδης και λαλίστατος, απαντάει σ’ όλους με κέφι. Σιγά σιγά το ενδιαφέρων φούντωσε τόσο πολύ, που το δημοσιογραφικό μαγνητοφωνάκι της Πάολα ξεχάστηκε κλειστό. Όταν πια το θυμόμαστε έχουμε χάσει πολλά. Το ανοίγουμε-και ακούγεται ο ποιητής να απαντάει στο Γιάννη Παλαμιώτη για το αν και κατά πόσο είναι ηθικολόγος…

Ντίνος Χριστιανόπουλος: Ναι, βλέπω ότι ελαφρώς ηθικολογώ πότε πότε. Πάντως αυτό δεν είναι εμφανές στα ποιήματά μου. Τα ποιήματά μου έχουν ένα αμφίδρομο πλέγμα ηθικολογίας και ανηθικολογίας.

Γιάννης Παλαμιώτης: Δηλαδή, τα ποιήματά σας είναι ανοικτά σε αναγνώσεις πολλαπλές και πολύτροπες;

Ντ. Χ.: Βέβαια! Δεν απευθύνομαι σ’ ένα μικρό κοινό. Μάλιστα μπορώ να σα πω, ότι, κατά τη γνώμη μου, οι άνθρωποι είναι τεσσάρων ειδών: οι «κανονικοί» άντρες, οι «κανονικές» γυναίκες, οι «μη κανονικοί» άντρες, και οι «μη κανονικές» γυναίκες. Τα ποιήματά μου απευθύνονται τουλάχιστον σε τρείς από τις τέσσερεις αυτές ομάδες.

Γιάννης: Με το ίδιο πάθος;

Ντ. Χρ.: Με το ίδιο πάθος, ναι. Βγάζω μόνο την πρώτη περίπτωση, αλλά για τις υπόλοιπες τρείς, είμαι σίγουρος. Αυτό σας το λέω για αστείο. Γιατί αν μιλούσαμε σοβαρά, θα έλεγα ότι όλοι οι άνθρωποι είμαστε σαν τα κλάσματα΄ διαφέρουμε ως προς τον αριθμητή, αλλά μοιάζουμε όλοι ως προς τον παρανομαστή. Επομένως, εάν εγώ υποφέρω επειδή δε βρίσκω ερωτικό ταίρι κι εσύ πάσχεις από το στομάχι σου, το θέμα είναι ότι υποφέρουμε κι οι δύο, έστω και από διαφορετική αιτία. Μας ενώνει και τους δύο ο κοινός πόνος. Δύο τόσο διαφορετικοί πόνοι μας φέρνουν στο ίδιο σημείο επαφής, δηλαδή στο κοινό παρανομαστή.

Γιάννης: Παρ’ όλα αυτά, έχω διαπιστώσει ότι κυρίως οι ομοφυλόφιλοι είναι αυτοί που τα ποιήματά σας τους πυροδοτούν ένα πάθος μεγαλύτερο. Δεν ξέρω τι γίνεται με τις άλλες κατηγορίες

Πάολα: Κι όμως. Έχω δει στα μηνύματα του ΣΧΟΛΙΑΣΤΗ πολλά κορίτσια να γράφουν στ’ αγόρια τους ή στους χαμένους εραστές τους, χρησιμοποιώντας στίχους όπως «όταν σε περιμένω και δεν έρχεσαι» ή «τις νύχτες που γυρνώ στη μοναξιά μου». Πολλές φορές. Πάντως κοπέλες τα γράφανε.

Ντ. Χ.: Πολλοί ομοφυλόφιλοι είναι οι χειρότεροι αναγνώστες μου. Κατ’ επανάληψη έχω πει ότι δεν κάνω ομοφυλόφιλη ποίηση, και μερικοί νομίζουν ότι μασώ τα λόγια μου, ή υπαναχωρώ. Εγώ όμως ξέρω πολύ καλά τι λέω. Εάν η ποίησή μου ήταν συνειδητά ομοφυλόφιλη, θα απευθύνονταν σε μερικούς ανόητους ομοφυλόφιλους που νομίζουν ότι πρέπει να γράφουμε αποκλειστικά για τις ιδιαιτερότητές μας, μ’ έναν τρόπο που να αρέσει μόνο σε μας. Αυτό είναι άστοχο. Πάρτε σαν παράδειγμα τη διαφορά ανάμεσα στους χριστιανούς ποιητές και τους ποιητές των κατηχητικών σχολείων. Τα κατηχητικά έχουν ποιητές δικούς τους, που οι κατηχητικοί τους διαβάζουν και ευχαριστιούνται. Οι ίδιοι οι κατηχητικοί που ευχαριστιούνται με το Βερίτη είναι ανίκανοι να ευχαριστηθούν με τον Παπατσώνη, που είναι χριστιανός αλλά όχι του κατηχητικού. Με τον ίδιο τρόπο διαφέρουν και οι ομοφυλόφιλοι ποιητές από τους ποιητές που γράφουν για τους ομοφυλόφιλους. Εγώ παρουσιάζω την ποίησή μου μ’ ένα ποτάμι που, καθώς κυλάει ανάμεσα από διάφορα κοιτάσματα, παίρνει από το καθένα τα συστατικά του. Όταν αυτό το ποτάμι κυλάει κι από το ομοφυλόφιλο κοίτασμα, παίρνει κι από εκεί μερικά συστατικά. Λοιπόν, ένα μέρος της ποίησής μου είναι ομοφυλόφιλο, γιατί περνάει από το κοίτασμα αυτό΄ πολλά όμως μέρη της ποίησής μου περνούν και από άλλα κοιτάσματα. Να γιατί δεν κάνω ομοφυλόφιλη ποίηση, αλλά απλώς εκφράζω, θέλοντας και μη, ορισμένα ομοφυλόφιλα αισθήματα. Γι’ αυτό και δεν είναι δυνατό να είμαι αγαπητός στους ομοφυλόφιλους που θέλουν να έχουν τους δικούς τους ποιητές. Έτσι λ.χ. κάποιο φυλλάδιο, το ΡΕΜΑΛΙ, μου έκανε κάποτε ένα πρόστυχο λίβελλο για το ποιηματάκι μου «ξέρω πενήντα αδελφές στο Βαρδάρι». Τότε κατάλαβα ότι το ποίημα αυτό ενοχλούσε μερικούς ομοφυλόφιλους, όπως ενδεχομένως τους ενοχλούσαν και ορισμένα άλλα. Με τον ίδιο τρόπο,  μερικά ποιήματά μου ενοχλούν τους χριστιανούς, τους κομμουνιστές, τους εθνικιστές και διάφορους άλλους. Πάντως, ο στόχος μου δεν είναι να καλλιεργήσω ένα συγκεκριμένο είδος έκφρασης για μια συγκεκριμένη ομάδα, ούτε και το να αρέσω σε κάποιους, αλλά να εκφράσω τα βαθύτερα αισθήματά μου που θα αγγίξουν τα βαθύτερα αισθήματα των άλλων. Να γιατί σας είπα ότι οι χειρότεροι αναγνώστες μου είναι μερικοί ομοφυλόφιλοι, και μάλιστα οι συνειδητοποιημένοι, οι ιδεολόγοι, οι ενταγμένοι σε ομάδες. Αυτοί που ξεχνούν ότι η ανθρώπινη μοίρα στηρίζεται κυρίως στον πόνο και στη μοναξιά και ότι όλα αυτά τα πάθη και οι αποκλίσεις είναι μια έκφραση του κοινού πόνου και της κοινής μοναξιάς.

      Επιμένω με την θεωρία του παρανομαστή. Θα με ρωτήσετε, βέβαια; Μα, αν επιδιώκεις τον παρανομαστή, τότε γιατί μιλάς για τα εντελώς ιδιαίτερα. Μιλώ γιατί, αν δε μιλήσουμε για τα πολύ ιδιαίτερα, θα πέσουμε στη λούμπα της γενίκευσης. Είναι εύκολο να πεις «αγάπη μου» αλλά θέλει κότσια να πεις «αγόρι μου». Το φύλο πρέπει να φανεί από την πρώτη στιγμή. Να παίζουμε με ανοιχτά χαρτιά. Αυτές οι ευκολίες του να αποκαλέσεις τον άλλον «αγάπη μου» και μέσα σ’ αυτήν την άχρωμη αγάπη να χωρούν αρσενικά και θηλυκά δεν κάνουν για μένα.

Γιάννης: Το έκανε όμως ο Προύστ…

Ντ. Χ.: Ο Προύστ ήταν μεγάλος. Έχω την εντύπωση όμως, ότι αν ο Προύστ έχει πέσει λίγο μεταπολεμικά, είναι κι αυτό μια αιτία. Να μάθουμε λοιπόν να λέμε τα σύκα σύκα και την σκάφη σκάφη.

Πάολα: Μόλις είχα διαβάσει τη συνέντευξή σας στον ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗ και πέτυχα το ίδιο βράδι τον Ταχτσή. Γυρνάω λοιπόν και του λέω: «Ο Χριστιανόπουλος, Κώστα μου, λέει ότι η ομοφυλοφιλία είναι καημός. Εσύ τι λές;» Με κοίταξε μ’ εκείνο το πικραμένο του βλέμμα και είπε: «Εμ, δεν είναι βρε Πάολα, δεν είναι;» Ήταν η τελευταία φορά που τον είδα. Μετά από λίγες μέρες τον σκότωσαν! Εσείς πως αντιμετωπίσατε αυτή σας την ανορθοδοξία;

Ντ. Χ.: Το 1950 δημοσίευσα την ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΙΣΧΝΩΝ ΑΓΕΛΑΔΩΝ, σε ηλικία  δεκαεννέα χρονώ. Ξέρετε τι ήταν αυτό; Δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσο τολμηρή πράξη ήταν. Προϋπήρξε μόνο ο Λαπαθιώτης το 1910 από πλευράς τόλμης. Έκτοτε επικράτησαν διάφοροι καθωσπρεπισμοί.

Χρίστος Κυριαννάς: Προϋπήρξε και ο Καβάφης.

Ντ. Χ.: Ο Καβάφης τα είπε μασημένα, και τα ξέρουμε τώρα εκ των υστέρων. Τα ποιήματά του κυκλοφόρησαν σε πολύ λίγους. Ο Λαπαθιώτης τα δημοσίευσε κανονικά. Το 1950 λοιπόν, τόλμησα να τα πω ντεκλαρέ. Δεν το ‘κανα για να φανώ έξυπνος ή για να κερδίσω ένα κοινό που λαχταρούσε κάποιες αποκαλύψεις. Το ‘κανα για έναν άλλο, βασικό λόγο: διότι η εξομολόγηση λυτρώνει. Τα ξέρασα: όλα και αισθάνθηκα ανακουφισμένος.

Πάολα: Κι αυτό είναι πολύ πιο επαναστατικό από τα ομοφυλόφιλα κινήματα…

Ντ. Χ.: Βεβαίως, γιατί το έκανα μόνος μου και δεν στηριζόμουνα πουθενά. Και ήξερα τι είχα να αντιμετωπίσω: γονείς, θείους, θείες που μου ‘κλειναν πόρτες, που με βρίζαν,

Γιάννης: Δεν είμαι κι εγώ καθόλου υπέρ αυτών των κινημάτων. Αλλά ξέρω πως ανακουφίζουν κι αυτά με τον τρόπο τους τον πολύ κόσμο, που δεν έχει επιχειρήματα και συμπαράσταση ν’ αντιμετωπίσει τις λοιδωρίες.

Ντ. Χ.: Εγώ θα χρησιμοποιήσω άλλη λέξη. Όχι «ανακουφίζουν» αλλά «ντοπάρουν». Κι αλίμονο σε κάποιους, όταν λείψουν τα ντοπαρίσματα. Είναι οι πιο θλιβερές υπάρξεις.

Γιάννης: Τα λέτε ίσως αυτά γιατί εσείς είστε ποιητής. Τα ομοφυλόφιλα κινήματα όμως δίνουν δύναμη σε πολλούς για ν’ αντικρούσουν με σθένος τους γονείς, τους θείους, τις θείες που αναφέρατε κι εσείς πριν. Τον κόσμο που επιτίθεται. Ακόμα, συντελούν σε μια ζωή κάπως πιο τακτοποιημένη, από-ενοχοποιημένη και ασφαλή.

Ντ. Χ.: Δεν ξέρω. Νομίζω όμως ότι το επόμενο βήμα μετά την τακτοποίηση είναι το ξεσάλωμα. Και πάρα πολύ σοβαρά φοβάμαι τα παιδιά που εν ονόματι του πάθους τους ξεσαλώνονται. Αν ξεσαλώνονται στα δεκατέσσερά τους, τι θα γίνει μετά: Τι στηρίγματα θα βρούν αργότερα, όταν θα έχει περάσει η μπογιά τους; Είναι μεγάλο πρόβλημα αυτό. Ένα νέο παιδί πρέπει να περάσει από μεγάλες αγωνίες ολομόναχο, ανυπεράσπιστο, για να μπορέσει να βρει κάποιες δυνάμεις από μέσα του και να στηριχτεί στα πόδια του. Μετά, ας κάνει ό,τι θέλει.

Χρίστος: Όταν όμως έρχεται μια ανώτερη δύναμη, όπως το κράτος, να τους φράξει, μόνοι θα το αντιμετωπίσουν;

Ντ. Χ. Εγώ έζησα μια ολόκληρη ζωή δίχως να υποστώ ούτε καν τη σκιά του κράτους

Πάολα: Εμένα με λιανίσανε.

Ντ. Χ.: Τα θέλατε. Είμαι σίγουρος ότι υπάρχει στην περίπτωσή σας κρυφός μαζοχισμός. Έχω κάνει παρέα με πολλές τραβεστί στη Θεσσαλονίκη. Αυτές ήταν δύο ειδών: αυτές που προκαλούσαν κι αυτές που ήταν συμμαζεμένες. Οι συμμαζεμένες δεν έπαθαν ποτέ τίποτα. Οι άλλες μόλις δουν μπασκίνα να περνάει, αρχίζουν να τον βρίζουν. Κι αυτός, στην αρχή θα κάνει ότι δεν τους ακούει, αλλά στο τέλος θα τους γραπώσει. Πιστεύω δηλαδή ότι είναι θέμα μιας προσωπικής αντιμετώπισης. Μπορείς να ζήσεις χωρίς να χωθεί το κράτος στη ζωή σου. Ο νόμος στην Ελλάδα είναι πιά ελαστικός απ’ ό,τι σ’ άλλα μέρη. Μην προκαλείς τη δημόσια αιδώ και κανείς δεν πρόκειται να σε πειράξει. Αυτό το λέω γιατί κι εγώ όλη μου τη ζωή την έφαγα στο πεζοδρόμιο. Μα και στο πεζοδρόμιο κατάφερα να μην προκαλέσω ποτέ αυτό που λέγεται δημόσια αιδώ.

Χρίστος: Ναι, αλλά κάτω από το σκοτάδι.

Ντ. Χ.: Εμένα μου λές! Όταν η άλλη ξεβρακώνεται στη μέση της οδού Πολυτεχνείου και πέφτουν όλα τα φώτα των αυτοκινήτων πάνω της…

Πάολα: Είναι ακραίες περιπτώσεις. Είναι τραβεστί που έχουν ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας και νομίζουν ότι, άμα τα κάνουν αυτά, θα τους προσέξουν. Δεν είναι όλα τα τραβεστί έτσι. Πάντως, μια και το έφερε η κουβέντα, θα ήθελα να σας ρωτήσω τα γνώμη έχετε για τον Ταχτσή;

Ντ. Χ.: Ο Ταχτσής δεν είναι σπουδαίος λογοτέχνης. Γιατί, δηλαδή, επειδή πέθανε τόσο τραγικά και επειδή ήταν ένας συμπαθής άνθρωπος, πρέπει να του δώσουμε τεράστιες διαστάσεις;        Καταρχήν, είμαι ο πρώτος, νομίζω, που είχα γράψει επαινετική κριτική για το ΤΡΙΤΟ ΣΤΕΦΑΝΙ-αμέσως μόλις βγήκε. Παρόλο που ήμασταν τσακωμένοι. Ήμασταν μαλωμένοι από το ’56 και έκτοτε δεν φιλιωθήκαμε ποτέ. Ο Ταχτσής έγραψε ένα ωραίο βιβλίο ένα πολύ ωραίο βιβλίο. Ζωντανός λαϊκός λόγος, ζουμερή λαϊκή ζωή. Βέβαια, για όσους ξέρουν τα μυστικά της τέχνης, είναι ωραίο μόνο ως προς τα τρία τέταρτα, στην αρχή. Προς το τέλος πέφτει. Δεν ξέρω αν τον βοήθησε το μαγνητόφωνο για να καταγράψει αυτές τις λαϊκές αφηγήσεις της κυρά-Εκάβης. Ξέρω όμως ότι όλα τα υπόλοιπα βιβλία του είναι μέτρια. Μου θυμίζει Χάκκα. Κι ο Χάκκας έγραψε ένα ωραίο πεζό, το ΚΟΙΝΟΒΙΟ, δηλαδή ούτε πενήντα σελιδίτσες καλά καλά.

Βασίλης Λυμέρης: Μά κι ο Καβάφης έγραψε επίσης λίγα.

Ντ. Χ.: Δεν μιλάμε για ποσότητα μόνο. Είναι και η ποιότητα στη μέση. Ο Καβάφης είναι τεράστιος ποιητής. Οι διάφοροι Ταχτσήδες τι είναι; Πάντως, είναι προς τιμήν του ότι θα μείνει με ένα καλό βιβλίο. Οι πιο πολλοί λογοτέχνες μας δεν έχουν ούτε ένα καλό βιβλίο. Το ΤΡΙΤΟ ΣΤΕΦΑΝΙ είναι καλό αλλά αυτό δεν μετράει-δεν μπορείς να διαβάζεις μια ζωή τα κουτσομπολιά της κυρά-Εκάβης…

Χρίστος: Είναι όμως και η Ελλάδα μέσα στο βιβλίο του…

Ντ. Χ.: Η Ελλάδα σε μια νέα έκδοση ηθογραφίας, Ο Ταχτσής βλέπει πολύ επιδερμικά τα πράγματα και σκαλώνει στις λαϊκές γραφικότητες.

Πάολα: Ξέρω την αγάπη σας για το Λαπαθιώτη. Τα ΣΑΤΥΡΙΚΑ του τα έχετε διαβάσει;

Ντ. Χ.:  Τα έχω διαβάσει, και μάλιστα αρνήθηκα να τα εκδώσω όταν κάποιοι μου το πρότειναν. Είναι ποιήματα κάτω του μετρίου, ανάξια ενός Λαπαθιώτη. Αν είσαι αδελφή και ειρωνεύεσαι τις άλλες αδελφές, φτου σου! Πάντως, και διότι τα ποιήματα ήταν μέτρια, και διότι ήταν αχρεία, εγώ αρνήθηκα να τα εκδώσω. Έχει άλλα ποιήματα εξαιρετικά.

Πάολα: Την ταινία για τη ζωή του την είδατε;

Γιάννης: Ο Χριστιανόπουλος δεν πάει σινεμά…

Ντ. Χ.: Δεν την είδα, διότι φοβήθηκα πως θα ήταν παρωδία. Δηλαδή δεν θα παρουσιάζει τον Λαπαθιώτη, αλλά κάποιον «τοιούτο», που έγραφε και ποιήματα. Αυτά τα πράγματα με εξοργίζουν πολύ.

Γιάννης: Θέλω να σας ρωτήσω κάτι άλλο. Βλέπω στα βιβλία που βγαίνουν από τη «Διαγώνιο» μια εμφανέστατη επίδραση των ποιημάτων σας στους φίλους σας.

Ντ. Χ.:  Δυστυχώς, αυτό είναι πραγματικότητα. Πρέπει όμως να σου πω ότι εκείνοι που με μιμήθηκαν ήταν πολύ περισσότεροι. Στη «Διαγώνιο» μπήκε ένα μικρό μέρος΄ αυτό, στο οποίο δεν μπορούσα πια να πω όχι. Κλασική περίπτωση είναι ο Θεοδωρακόπουλος. Ο Θεοδωρακόπουλος είναι ένας ποιητής που εκτιμώ πολύ. Γι’ αυτό το λόγο, αν και με αντιγράφει, αναγκάστηκα να του δημοσιεύσω μερικά ωραία ποιήματά του, παρά τις ξένες επιδράσεις. Υπάρχουν όντως καμιά ντουζίνα ποιητές, οι οποίοι ξεκινούν από μένα, και που, παρά τις υποδείξεις μου, δεν θέλησαν ν’ αλλάξουν. Τυπική περίπτωση είναι η φίλη μου Θεοδώρα Ντάκου.

Γιάννης: Εννοείτε τη γνωστή αστρολόγο;

Ντ. Χ.: Καλά, μόνο τις αστρολογικές της ξέρετε; (γέλια) Είναι καλό ταλέντο. Κι αν δεν της πέταξα ποιήματα! Κράτησα μόνο τα λιγότερα χριστιανοπουλικά. Δεν ήταν δυνατό να αντιδράσω σε όλους αυτούς. Ήταν δυνατό να αντιδράσω μόνο συμβουλευτικά. Έτσι, νομίζω ότι είμαι εντάξει με τον εαυτό μου. Δεν ζήτησα ούτε οπαδούς, ούτε ακολούθους. Τους βοήθησα στα πρώτα και βασικά τους βήματα. Μετά τους άφησα να δρουν ότι με τη μίμηση θα φαν τα μούτρα τους.

Γιάννης: Κάποιοι θα μπορούσαν πάντως να πουν ότι ευθύνεστε. Ότι αφήσατε να δημοσιευτούν αυτά επίτηδες, για να φανεί η καλύτερη ποιότητα των δικών σας…

Ντ. Χ.: Όποιος δεν ξέρει…

Πάολα: Αγαπήσατε γυναίκες στη ζωή σας;

Ντ. Χ.: Γιατί χρειάζεται ν’ αγαπούμε και γυναίκες; Αστεία ερώτηση.

Πάολα: Σαν ινδάλματα…

Ντ. Χ.: Εγώ λάτρεψα πάρα πολύ τη Σαπφώ. Είναι η μεγαλύτερη ερωτική ποιήτρια του κόσμου. Αγάπησα επίσης τις ερωτικές ποιήτριες Έντνα Σαιντ-Βίνσεντ Μιλλαίυ και Αχμάτοβα. Επίσης στα νιάτα μου είχα εντυπωσιαστεί για ένα διάστημα από την ηθοποιό Συλβάνα Μάγκανο, που έπαιξε το 1948 στο ΠΙΚΡΟ ΡΥΖΙ και που είχε ελληνικό τίτλο ΠΟΘΟΙ ΣΤΟΥΣ ΒΑΛΤΟΥΣ. Αυτό το έργο με συγκλόνισε το είδα έντεκα φορές, Σημαντική πνευματική σχέση στη ζωή μου, που βάσταξε περίπου πέντε χρόνια και η εφηβική φιλία μου με την ποιήτρια Ζωή Καρέλλη. Από τις συνεργάτριές μου στη «Διαγώνιο», οπωσδήποτε η Θεοδώρα Ντάκου υπήρξε η σπουδαιότερη και θεωρώ θλιβερό το γεγονός ότι εγκατέλειψε πρώτα τη Θεσσαλονίκη και μετά την ποίηση. Αν προσθέσουμε βέβαια και τη μητέρα μου, που θα ‘πρεπε να την αναφέρω πρώτη πρώτη και μου επηρέασε πάρα πολύ, βγαίνουν έξ-επτά γυναίκες στη ζωή μου;

Πάολα: Αν ζούσατε στην Αθήνα, που θα θέλατε νε μένατε; Που θα περνούσατε τις ώρες σας τα βράδια;

Ντ. Χ.: Πρώτα πρώτα δοξάζω τον Πανάγαθο που με φώτισε ώστε να μη θελήσω να κατέβω ποτέ στην Αθήνα. Προτίμησα να θαφτώ εδώ. Φυσικά, ακόμα και πεθαμένος δεν θα πήγαινα. Οι έξι φορές που κατέβηκα ήταν για μία ή δύο μέρες. Ένας μήνας, που έζησε ως φαντάρος μέσα στην Αθήνα, υπήρξε ο χειρότερος μήνας της ζωής μου-άλλωστε το πλήρωσα με μια φοβερή αδενοπάθεια.

Χρίστος: Ο χαρακτηρισμός «ερωτική πόλη» για τη Θεσσαλονίκη είναι δικός σας;

Ντ. Χ.: Ενώ ανέκαθεν αντέδρασα γι’ αυτόν τον χαρακτηρισμό. Είναι νομίζω του Κωστή Μοσκώφ.

Πάολα: Είναι ερωτική μάλλον για τους Αθηναίους που έρχονται εδώ…

Ντ. Χρ.:  Όλοι οι Αθηναίοι είναι ερωτευμένοι με τη Θεσσαλονίκη, όπως και όλοι όσοι κάθονται στα μέγαρα τους αρέσει να φωτογραφίζουν τις γραφικές παράγκες. Εσείς μάλιστα γράψατε και δύο ποιήματα για τη Θεσσαλονίκη, μόνο που αυτά που λέτε μέσα στα ποιήματα σας θα μπορούσαν να είχαν συμβεί οπουδήποτε.  Θα μπορούσατε να την είχατε βρει και άσχημη, όπως και είναι. Εγώ δεν της βρίσκω καμιά ομορφιά. Άλλωστε για ομορφιά θα μιλήσουμε ή για χώρο ζωής; Διανοηθήκατε να ρωτήσετε ποτέ ένα δέντρο αν του αρέσει το περιβάλλον όπου φύτρωσε; Το μόνο που μπορεί να κάνει ένα δέντρο είναι να ομορφαίνει το περιβάλλον του: να λουλουδίζει και να χαρίζει πλούσια σκιά. Η Θεσσαλονίκη δεν είναι ωραία πόλη και λυπούμαι γι’ αυτές τις σαχλές μυθολογίες. Είναι άσχημη πόλη από πλευράς στοιχειώδους ομορφιάς, και κακή πόλη από πλευράς χαρακτήρων. Έχει όλα τα κόμπλεξ της επαρχίας και της συνοικίας. Τι να κάνουμε; Εγώ πάντως αισθάνομαι σαν το δέντρο. Δεν μιλάω για το χώρο, αλλά για το πόσο εγώ μπορώ να τον ομορφαίνω.

Πάολα: Τα τελευταία δύο χρόνια η ζωή στα πάρκα έχει αλλάξει. Πριν τέσσερα-πέντε χρόνια τα πάρκα ήταν φίσκα από αγόρια.

Ντ. Χ.: Από χρόνο σε χρόνο η ποιότητα της ζωής χειροτερεύει. Αυτό είναι το θέμα της ποιητικής μου συλλογής ΝΕΚΡΗ ΠΙΑΤΣΑ, που είναι ολόκληρη γραμμένη σ’ αυτό το μοτίβο. Αλλά προσέξτε γι’ αυτή τη «νεκρή πιάτσα» δεν φταίει η ίδια η πόλη. Φταίει το σύνολο πολλών κοινωνικών παραγόντων, κι αυτό ισχύει και για άλλες πόλεις. Καταρχήν υπάρχει μια ευμάρεια, που ερημώνει τις ερωτικές πιάτσες. Υπάρχει μια μετατόπιση του στρατού στα νησιά. Και οι έξυπνοι, βέβαια, μπορούν να κάνουν εκδρομές στη Λήμνο. Εμείς οι φουκαράδες όμως που δεν μπορούμε, καθόμαστε εδώ και κλαίμε τη μοίρα μας. Κατόπιν υπάρχει ένα ερωτικό άνοιγμα από τις γυναίκες. Οι γυναίκες πριν είκοσι χρόνια ήταν πιο συμμαζεμένες-τώρα πια έχουν ξεσαλωθεί.

Οποιοσδήποτε μπορεί οπουδήποτε να βρει θηλυκό, ενώ κάποτε έπρεπε να ψάχνει με πολλή αγωνία σε σινεμάδες και σε στέκια. Υπάρχουν λοιπόν πολλοί λόγοι, κοινωνικοί, για τους οποίους δε φταίει η Θεσσαλονίκη. Πάντως το θέμα είναι ότι ερήμωσε ο τόπος. Και έρχονται και κάτι κουτορνίθια από την Αθήνα, που νομίζουν ότι εδώ είναι το μέλι και το γάλα, και τους λέω «είστε με τα σωστά σας; Τρέξτε και εσείς στη Λήμνο κι αφήστε μας ήσυχους στη στεναχώρια μας».

Χρίστος: Απ’ όλα αυτά που λέτε, καταλαβαίνω ότι για σας ομοφυλοφιλία είναι η «παραδοσιακή» παθητική σεξουαλική δραστηριότητα.

Ντ. Χ.: Δεν υπάρχει ενεργητική ομοφυλοφιλία στους άντρες. Αυτό είναι μύθος. Ούτε με ενδιαφέρει η διαβάθμιση. Από τον καθαρό άντρα μέχρι τα ψευτοαντράκια. Εγώ μόλις μυριστώ ότι κάποιο αντράκι πάσχει από έλλειψη ανδρισμού, στρίβω. Και, τέλος πάντων, τι σας ενδιαφέρουν οι θεωρίες; Εμένα δε μ’ ενδιαφέρουν αυτά τα προβλήματα.

Χρίστος: Μα, μ’ ενδιαφέρει γιατί δεν είναι δυνατό μια ζωή οι ομοφυλόφιλοι να ζουν δαχτυλοδειχτούμενοι με το καρναβάλι της «αδελφής» από τη μια μεριά, και τη χυδαιολογία περί, «πούστηδων» από την άλλη.

Ντ. Χ.: Δεν συμφωνώ καθόλου. Εγώ μια ολόκληρη ζωή είμαι στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής της Θεσσαλονίκης, και ταυτόχρονα κάνω και τη ζωούλα μου.

Πάολα: Είναι, νομίζω, θέμα βαθμού προσωπικότητας η περιθωριοποίηση.

Ντ. Χ.: Είναι πολλά πράγματα. Πάντως, νομίζω πώς όποιος μπορεί να παλεύει με τα πάθη του, αυτός δεν θα καταντήσει ποτέ στο περιθώριο.

Χρίστος: Οπότε, τι γνώμη έχετε για τους ομοφυλόφιλους δεσμούς κατά τα δυτικά πρότυπα;

Ντ. Χ.: Αυτοί οι δεσμοί πολύ μου τη δίνουν. Και δυστυχώς αυτό είναι το μέλλον. Άμα και οι δύο έχουν μέσα τους το μικρόβιο, τι σόϊ έρωτας θα γίνει; Όταν ο ένας παίζει το ρόλο κλειδιού, κι ο άλλος παίζει το ρόλο της κλειδαριάς, πώς θα γίνει η σχέση με δύο κλειδιά ή με δύο κλειδαριές; Δέν μπορώ να καταλάβω. Εγώ είμαι παλιός και δεν αλλάζω με τίποτα. Εσάς σας χαρίζω σε όλους τους πιθανούς κι απίθανους συνδυασμούς και σε όλα τα φρούτα, που μας έρχονται από την Αμερική. Μαζί με τις μερέντες και τις κοκακόλες μας ήρθαν τώρα και τα φλωράκια που το κάνουν μεταξύ τους. Αυτά τα λέω στη ΝΕΚΡΗ ΠΙΑΤΣΑ. Τι θλιβερό! Αυτό θα είναι, δυστυχώς, το μέλλον της ανωμαλίας.

Πάολα: Γιατί χρησιμοποιείτε τον όρο «ανωμαλία»;

Ντ. Χ.: Εσείς χρησιμοποιείστε όποιον όρο θέλετε. Για μένα ο σοβαρότερος όρος είναι η «σεξουαλική διαστροφή». Κι άς μην το θέλουν οι μοντέρνοι, κι ας ενοχλούνται τρομερά. Είναι μια διαστροφή.

Χρίστος: Βαριά κουβέντα….

Ντ. Χ.: Όλοι οι νέοι θεωρείτε βαριά κουβέντα. Κι όμως, αυτή είναι η κυριολεξία. Επειδή δεν το αντέχεις το μουρουνόλαδο, παίρνεις και μια κουταλιά ζάχαρη από πάνω και βολεύεσαι. Αλλά το μουρουνόλαδο δεν παύει να βρωμάει. Εγώ δεν προσπαθώ να εκφράσω τα νέα παιδιά, αλλά τον εαυτό μου. Αν ο εαυτός μου προσφέρει κάποιες δυνατότητες κατανόησης για τους νέους, καλά. Διαφορετικά, προτιμώ το αντίθετο να βρεθεί κάποια κατανόηση απ’ τους νέους. Δυστυχώς, οι πιο πολλοί νέοι θέλουν χαϊδέματα. Με χαϊδέματα όμως δεν χτίζεται ζωή και κανένας δεν έχει αντιληφθεί ότι η ζωή είναι αγώνας. Ιδίως οι νέοι ούτε κατά διάνοια φαντάζονται  ότι θα χρειαστεί να αγωνιστούν. Νομίζουν ότι όλα θα ‘ρθουν εύκολα, θέλουν χαϊδάκια, γλυκά λογάκια, και γιαυτό στο τέλος λυγίζουν οι πιο πολλοί από τις κατραπακιές της ζωής.

Πάολα: Τι σας θλίβει περισσότερο σήμερα; Η Ελλάδα σας θλίβει;

Ντ. Χ.: Αν όλα παν κατά διαόλου σήμερα, ας μην ξεχνάμε ότι μπορεί να υπάρχουν και μερικά πράγματα που εξακολουθούν να μας συγκινούν, λ.χ. ένα ποιηματάκι ή αυτή η δεκαοχτούρα που έρχεται κάθε μέρα στο παράθυρό μου και μου κάνει παρέα. Η ζωή είναι τόσο ανεξάντλητη στο να μας δίνει λογιώ λογιώ συγκινήσεις. Πολλές φορές, συγκινήσεις υπό μορφή υποκατάστατου δεν έχεις ερωτική συγκίνηση; Θα σου δώσω μια άλλη συγκίνηση. Μονάχα στις εφημερίδες και το ραδιόφωνο δεν βρίσκω καμιά συγκίνηση.

Πάολα: Κι όμως αναπτύξατε μεγάλη δημοσιότητα από τις εφημερίδες…

Ντ. Χ.: Ναι, είναι πολύ θλιβερό. Κάθε δυο και τρείς, συνέντευξη. Οι καμιά δεκαριά συνεντεύξεις που είδατε πέρυσι ήταν κατά κανόνα σε πρόσωπα φιλικά, στα οποία δεν μπορούσα να αρνηθώ. Οι συνεντεύξεις είναι μάστιγα, και κάνουν κακό. Μας αναγκάζουν πιο πολύ να μιλούμε και λιγότερο να δημιουργούμε, και συνηθίζουν τους αναγνώστες να διαβάζουν πιο πολύ τα κους-κους και λιγότερο τα γραφτά μας.

Πάολα: Την επίθεση του Γεωργουσόπουλου πώς την εξηγείτε;

Ντ. Χ.: Ο κύριος αυτός παριστάνει και τον ποιητή με το ψευδώνυμο Μύρης. Κάποτε μου έστειλε μια ποιητική συλλογή που ήταν εντελώς απαράδεκτη. Του το ‘γραψα, και φαίνεται ότι μου το κράτησε. Κατάλαβα όμως περί τίνος πρόκειται, όταν είδα μια τραγωδία που είχε κατασκευάσει με συρραφές αποσπασμάτων από τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη. Λεγόταν, νομίζω, Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΩΝ ΑΤΡΕΙΔΩΝ. Ο Γεωργουσόπουλος έκανε το κολλάζ αυτό, που ήτανε όχι μόνο εξάμβλωμα, αλλά κάτι χειρότερο: ανοσιούργημα. Τότε κατάλαβα ότι αυτός που τόλμησε να κάνει κάτι τέτοιο, πρέπει να είναι ακαταλόγιστος. Όταν έγραψε αυτά που έγραψε για μένα, δεν παραξενεύτηκα. Γνώριζα πια. ΟΙ ΑΤΡΕΙΔΕΣ που ήταν μεγαλύτερη αχρειότητα από αυτή που έδειξε απέναντί μου. Δεν έβριζε ουσιαστικά εμένα αλλά μια ομάδα ανθρώπων και αναρωτιέμαι για πιο λόγο; Τι του φταίξανε; Γιατί αναζωπύρωσε τις κοινωνικές προκαταλήψεις; Στο κάτω-κάτω αν έσφαλα, το σφάλμα ήταν δικό μου και κανενός άλλου. Πρόκειται πάντως, για ένα μηδενικό, και τα μηδενικά, όταν καταλαβαίνουν ότι έχασαν το παιχνίδι, κάνουν πολλά τέτοια.

Πάολα: Τα πιο αγαπημένα σας ποιήματα ποια είναι;

Ντ. Χ: Εγώ αγαπώ πολλά ποιήματα θα σας αναφέρω όμως μόνο ένα. Λέγεται «Στο Φάληρο» και είναι της Σοφίας Μαυροειδή- Παπαδάκη. Η Παπαδάκη ήταν μία ποιήτρια του μεσοπολέμου, όχι τίποτα το σπουδαίο. Στο ποίημά της λοιπόν αυτό, που είναι μάλιστα σονέτο, η Παπαδάκη μιλάει για ένα ζευγάρι που πηγαίνει κάποιο σούρουπο στο Φάληρο να κάνει έρωτα-το Φάληρο, βέβαια, του 1930, πού ήταν ακόμα μια ερημιά κατάλληλη για ερωτικές τσαϊράδες. Είχε βγει εν τω μεταξύ και λίγη ψύχρα. Εκεί ήταν κι ένα άλλο ζευγάρι. Φαίνεται όμως το ζευγάρι δεν τα πήγαινε καλά. Και λέει ο νεαρός «Αισθάνομαι λίγη ψύχρα, δεν πάμε να φύγουμε;». Και φύγανε. Το άλλο όμως ζευγάρι έμεινε. Γιατί το άλλο ζευγάρι αισθανόταν μόνο τον έρωτα και διόλου την ψύχρα. Είχα πει κάποτε, ότι αν ήταν να μετρήσουμε τους μεγάλους μας ή τους καλούς μας ποιητές, δεν θα τους βγάζαμε ούτε σαράντα. Κι όμως, ας μη βιαστούμε να απογοητευτούμε: μπορεί να υπάρχουν λίγοι ποιητές, αλλά υπάρχουν πολλά ωραία ποιήματα-αρκεί να είμαστε σε θέση να τα ανακαλύψουμε.

 Γιάννης: Το σωστό ένστικτο ή η διαίσθησή σας, που έχω ακούσει κάποτε να επικαλείστε, σας βοηθάει στις επιλογές σας;

Ντ. Χ.: Έχω μεγάλη διαίσθηση όχι μόνο για τα γραφτά αλλά και για τους ανθρώπους. Δεν έπεσα σχεδόν ποτέ έξω στο να επισημαίνω τα ταλέντα ή τις κάλπικες δεκάρες.

Πάολα: Σας κατηγορούν για στριφνό. Έχετε πολλές αντιπάθειες….

Ντ. Χ.: Είμαι ευτυχής γι’ αυτό! Αν είχα μόνο συμπάθειες, δεν θα ένιωθα καλά, γιατί οι άνθρωποι που μας συμπαθούν, μπορεί και να μας πουλούν αγάπη. Οι άνθρωποι όμως που μας βρίζουν είναι πιο ειλικρινείς απέναντί μας. Πάντως ξεκίνησε με πάρα πολλές αντιπάθειες και τερματίζω με πάρα πολλές συμπάθειες. Μη μου πείτε ότι αυτό δεν είναι συγκινητικό.

Πάολα: Στα αγάλματα, ξέρετε, μπορεί να δει κανείς γκράφιτι με στίχους σας όπως «τα πρόβατα απήργησαν, ζητούν καλύτερες συνθήκες σφαγής».

Ντ. Χ.: Αυτό έχει γραφτεί σ’ όλα τα ντουβάρια (γέλια). Έχει γίνει σλόγκαν. Το χρησιμοποίησαν σε πανό και στη Θεσσαλονίκη. Είναι παράξενο το πόσο αγαπήθηκε αυτό το δίστιχο. Και λέω παράξενο, γιατί αν συνειδητοποιήσει κανείς το νόημα αυτού του ποιήματος, θα πάψει να είναι επαναστάτης, θα πάψει να πηγαίνει σε διαδηλώσεις, θα πάψει να κρατάει πανό.

Πάολα: Πώς περνάτε τώρα τη ζωή σας;

Ντ. Χ.: Ξεκίνησα πάρα πολύ άσχημα, με πολλές δυσκολίες, και σιγά-σιγά όλα μου ‘ρχονται καλά. Ιδίως μετά το θάνατο της μητέρας μου, το ’81, μπορώ να πω πως είμαι πιο ήσυχος. Ζω ολομόναχος σε μια λαϊκή γειτονιά, σ’ ένα σπίτι χωρίς τηλέφωνο. Εκεί δεν με επισκέπτεται σχεδόν κανείς, γιατί όλοι με επισκέπτονται  εδώ στο γραφείο. Έτσι ζω σε μια γαλήνη και γι’ αυτό μπορώ και δουλεύω. Δουλεύω από τις εφτά το πρωί μέχρι τις εφτά το βράδι, οπότε, έρχομαι εδώ. Εδώ με επισκέπτονται πολλοί φίλοι λογοτέχνες, καλλιτέχνες, επιστήμονες. Αυτοί μου δίνουν πολλή χαρά, όσο κι αν καμιά φορά με κουράζουν. Υπάρχει και κάποιο αίσθημα που με αποζημιώνει κάπως, ύστερα από εννέα αποτυχημένους και δραματικούς έρωτες. Παράλληλα, εξακολουθώ να είμαι ακόμη αρκετά δημιουργικός. Εκεί όπου νόμιζα ότι στέρεψε η πηγή, βλέπω ότι ευτυχώς εξακολουθεί να αναβλύζει.

Χρίστος: Επαγγελματικά, τι ακριβώς κάνετε;

Ντ. Χ.: Αναλαμβάνω συγγράμματα διαφόρων επιστημόνων και τα διορθώνω ως χειρόγραφα και ως τυπογραφικά δοκίμια. Είμαι δηλαδή διορθωτής τυπογραφικών δοκιμίων. Δόξα τω Θεώ, βγάζω τόσα λεφτά όσα για να ζω μετρημένα και να μένουν και λίγα στην πάντα για την έκδοση των βιβλίων μου. Γιατί, όπως θα ξέρετε, τα βιβλία μου τα τυπώνω με δικά μου έξοδα κι έχω τυπώσει ως τώρα καμιά εξηνταριά βιβλία, και ετοιμάζω άλλα δέκα. Θέλω να πω ότι αυτή την ισορροπία που ζω τώρα και που είναι τόσο δημιουργική, δεν την έζησα ποτέ άλλοτε. Είμαι πολύ ικανοποιημένος, γιατί αυτή η ηρεμία και αυτή η τάξη δεν είναι αποτέλεσμα συμβιβασμών. Είναι η προσπάθεια να χτίσω τη ζωή μου όπως τη θέλω, και ύστερα από απερίγραπτες δυσκολίες τα κατάφερα.   

Χρίστος: Δεν είναι λυπηρό που χρειάστηκαν τόσα χρόνια;

Ντ. Χ. Καθόλου. Κάθε τι που αναλώνεται, γίνεται δύναμη και ενέργεια ζωής. Αυτό το λέει πολύ ωραία το ευαγγέλιο. Το σιτάρι, αν δεν το θάψεις μέσα στη γη για να σαπίσει, δε δίνει καρπό. Μια ολόκληρη ζωή το σιτάρι μου σάπισε, και τώρα βγάζει καρπό εκατονταπλάσιο. Όλες οι αγωνίες, οι αποτυχίες, οι διαψεύσεις, όλα τα χαστούκια μιας ζωής, έγιναν τελικά δύναμη. Μου δίδαξαν πως τίποτα δεν πάει χαμένο.

Πάολα: Δε δίνετε, λέτε, εύκολα συνεντεύξεις. Στο ΚΡΑΞΙΜΟ, που είναι και ομοφυλόφιλο περιοδικό, πώς δεχτήκατε;

Ντ. Χ.: Εκτιμώ το ΚΡΑΞΙΜΟ επειδή είναι προσπάθεια ενός ατόμου και όχι ενός σωματείου. Επιμένω σ’ αυτό.  Όταν ένας άνθρωπος παλεύει ολομόναχος για κάτι, είναι το πιστεύω του, είτε είναι το πάθος του, αυτό μου αρέσει πολύ. Βέβαια, άλλα κείμενα στο ΚΡΑΞΙΜΟ μ’ αρέσουν κι άλλα όχι. Με ενοχλούν μερικά σχόλια, και μερικές γυμνές φωτογραφίες. Το περιοδικό δεν πρέπει να γίνει υποκατάστατο ενός πορνοφυλλαδίου. Πρέπει να κρατάει τη σοβαρότητά του. Πάντως, παρ’ όλες τις ατέλειές του, εύχομαι να εξακολουθήσει να βγαίνει και να είναι πάντα το περιοδικό της Πάολα και όχι κανενός αδελφάτου.

 Χρίστος: Η μοναξιά του ηλικιωμένου ομοφυλόφιλου δε μοιάζει να έχει αντίκρισμα σε σας.

Ντ. Χρ.: Έβλεπα παλαιότερα στο πάρκο κάτι γριές αδελφές. Τί θλιβερό θέαμα! Θυμούμαι τον Μπωντλαίρ που μιλάει για δυο ξοφλημένες γριές πουτάνες, που κάθονται έξω από την πόρτα του σπιτιού τους και προσπαθούν να θυμηθούν τα νιάτα τους και μέσα από αυτές τις αναμνήσεις να μπορέσουν να κρατηθούν στη ζωή. Την ίδια θλιβερή εντύπωση μου ‘καναν και κάτι αδελφές εβδομήντα χρονών που γυρνούσαν στο πάρκο. Αντίθετα, άμα έχεις μέσα σου τσαγανό, η ηλικία δεν επηρεάζει. Εγώ νιώθω τόσο ζωντανός, που και να γεράσω θα εξακολουθώ να είμαι όπως τώρα. Βέβαια, είχα ανέκαθεν πολύ καλή υγεία. Αλλά δεν είναι μόνο θέμα σωματικής υγείας. Είναι και το πόση δύναμη, κουράγιο και ψυχικά εφόδια έχει κανείς στη ζωή του. Αποδείχτηκε με πολλούς αυτό που σας είπα στην αρχή. Στα νιάτα τους είχαν ντοπαριστεί με διάφορα συνθήματα και ιδέες και μετά, όταν ξόφλησαν, έγιναν αυτές οι περιφερόμενες κατάρες. Σημασία έχει κατά πόσο μπόρεσες στα νιάτα σου να βάλεις γερά θεμέλια. Και κατά πόσο κρατάς ρεζέρβα την αντοχή σου. Αν κουτουρντίσεις απ’ τα δεκατέσσερά σου, στα εικοσιτέσσερα σου θα έχεις βγει μπιελάρ. Εγώ έβαλα βάσεις. Το ότι δεν έγινα, ας πούμε, καθηγητής, δεν είναι τυχαίο. Το ότι δεν παντρεύτηκα, δεν είναι τυχαίο. Πόσους δεν ξέρω κρυπτοομοφυλόφιλους, που παντρεύτηκαν για να ρίξουν στάχτη στα μάτια της κοινωνίας.

Πάολα: Συμφωνώ μαζί σας, αλλά ας πούμε ότι ήταν δικαίωμα επιλογής σας…

Ντ. Χ. : Σίγουρα ο καθένας έχει δικαίωμα να κάνει την επιλογή του, μα όταν η επιλογή του είναι σκάρτη, τότε τι γίνεται; Όταν μιλούμε για επιλογές, είναι σαν να αναζητούμε συγχωροχάρτια. Όμως, τι καθόμαστε και συζητούμε για επιλογές, όταν υπάρχουν πολύ σπουδαιότερα πράγματα να συζητήσουμε….

Πάολα: Σαν τι;

Ντ. Χ.: Μα, εγώ περίμενα να με ρωτήσετε για το AIDS

Πάολα: Μάλλον έχετε δίκιο-μας διέφυγε. Δε το σκεφτήκαμε.

Ντ. Χ.: Θέλω να σας πώ τη γνώμη μου για το Aids που το θεωρώ ένα μεγάλο ψέμα. Έχω συζητήσει το θέμα με πολλούς γιατρούς. Είναι και αυτοί, οι πιο πολλοί, χεσμένοι΄ τρομοκρατημένοι μέχρι τα μπούνια. Κανείς όμως απ’ όσους συζήτησα, πλην ενός ειδικού, δεν έτυχε να δει ποτέ έστω και μια περίπτωση Aids. Ό,τι ξέρουν το διάβασαν από δω κι από εκεί τίποτα δεν είδαν. Ο ειδικός που συζήτησα, και ήταν ο μόνος που είδε, είχε δύο περιπτώσεις όλες κι όλες στη ζωή του. Εγώ όμως, πριν ακόμα συζητήσω, ήμουν σίγουρος πως δεν υπάρχει Aids. Κι ας με πουν παλαβό. Ξέρετε ότι η αμερικάνικη κυβέρνηση, στην προσπάθειά της να μπορέσει να αντιμετωπίσει όλες τις ομάδες των πάρκων που δεν αντιμετωπίζονται ούτε με μπασκίνες, ούτε με επιχειρήσεις αρετής, ούτε με κουάκερους, ούτε με πάστορες κι εκκλησίες, ούτε με τίποτα, κατάλαβε ότι το μόνο όπλο είναι η τρομοκρατία. Και μέσω του αμερικάνικου υπουργείου δημοσίας υγιεινής εξαπέλυσε μια άνευ προηγουμένου εκστρατεία τρομοκράτησης των πάντων, προβάλλοντας σαν μπαμπούλα μια από τις πιο σπάνιες αρρώστιες σ’ όλο τον κόσμο. Αυτή λοιπόν την πολύ σπάνια αρρώστια την εμφάνισε ως πολύ συνηθισμένη, ως πολύ διαδεδομένη και ότι από αυτήν κινδυνεύουν οι πάντες ανά πάσα στιγμή. Φυσικά, οι πάντες είναι ανήθικοι και οι ανεξέλεγκτοι, γιατί όσοι πηγαίνουν μόνο με τη γυναικούλα τους δεν έχουν να φοβηθούν τίποτε. Μ’ αυτό τον τρόπο τρομοκράτησε όλο τον κόσμο, γιατί όλοι τρέμουν για τη ζωούλα τους. Σίγουρα σκέφτηκαν ότι μέχρι να αντιδράσει το ένστικτο του τρομοκρατημένου, θα περάσουν τέσσερα-πέντε χρόνια με ησυχία. Θυμούμαι τι τρομοκρατία είχε επικρατήσει και παλαιότερα με το φιλί. Κάποιοι επιστήμονες είχαν ανακαλύψει τότε ότι με το φιλί μεταδίδονται πέντε εκατομμύρια μικρόβια. Διαδόθηκε έτσι μια λαϊκή υποχονδρία: «Φιλιά δε θέλω!». Δεν υπάρχει αηδιαστικότερο πράγμα από το να χώσεις ανάμεσα σε δύο κορμιά το φόβο. Έχω μια σκηνή στο βιβλίο μου ΟΙ ΡΕΜΠΕΤΕΣ ΤΟΥ ΝΤΟΥΝΙΑ, όπου στο Βαρδάρι, μόλις πέσει λίγο χιόνι, τα τεκνά εξαφανίζονται. Αυτά είναι τα σπουδαία αντράκια! Ενώ οι αδελφές, εκεί! Σούζα! Αυτοί που την κλάνουν για λίγο χιονάκι, δεν θα την κλάσουν με το πρώτο Aids για τη ζωούλα τους; Κι έτσι οι Ενωμένες Πολιτείες, αφού μας πάσαραν τα μπλουτζήν, την κόκα κόλα, τη μερέντα, το μπέιμπυ-λίνο, μας πασάρουν και το φόβο. Τρομερό πράμα! Και είναι τρομερό γιατί κραδαίνουν μια ασθένεια σπανιότατη και την ανάγουν ψευδώς σε ασθένεια η οποία έχει χιλιάδες θύματα κι εκατομμύρια φορείς. Λοιπόν, σας το λέω καθαρά: Κάντε έρωτα και μη φοβάστε τίποτα. Κάτω τα προφυλακτικά.! Και μόνο η ύπαρξη αυτού του αηδιαστικού πράγματος καταστρέφει τις αισθήσεις και τη γλύκα της σωστής επαφής. Το πόσο ο κόσμος φοβάται με το παραμικρό, το διαπίστωσα και το 1978 με τους σεισμούς. Είδα τότε τους ανθρώπους μιας ολόκληρης πόλης κατουρημένους απ’ το φόβο τους. Πώς είναι δυνατό να νεκρωθεί μια πόλη εξαιτίας ενός φόβου; Ε, λοιπόν, τη νέκρωσε που κυριάρχησε για τέσσερεις μήνες στη Θεσσαλονίκη με το σεισμό, την ίδια νέκρωση τη βλέπω και τώρα με το aids. Και είναι τραγικό αν σκεφτεί κανείς ότι υπάρχουν άνθρωποι που είναι έτοιμοι να θυσιάσουν τον έρωτα στο φόβο.     

Χρίστος: Τον έρωτα όχι, αλλά και τη ζωή;

Ντ. Χ.: Σκεφτήκατε ποτέ τι είναι ηρωισμός; Όταν ένας στρατιώτης στον ελληνοιταλικό πόλεμο σκοτώνει θεληματικά, για να υπερασπιστεί την ελευθερία και την πατρίδα, έχει ένα ιδανικό μέσα του: την ελευθερία και την πατρίδα. Αλλά μήπως και ο έρωτας δεν είναι ένα μεγάλο ιδανικό; Για έναν σωστό έρωτα, δεν αξίζει να πεθάνουμε; Και τι θα γίνει αν κατουριόμαστε για μια ζωή γεμάτη συμβιβασμό και φόβο; Είναι ζωή αυτή; Μα θα μου πείτε: αυτά τα λες γιατί πρόλαβες και έζησες. Κι όμως, τα ίδια θα έλεγα και νέος, γιατί εγώ έχω ιδανικά μέσα μου, την ποίηση και τον έρωτα, και τα ιδανικά αυτά δεν εννοώ να τα προδώσω με τίποτα. Ακόμη κι αν η άποψή μου για το aids δεν είναι απόλυτα σωστή, η αντιμετώπισή μου γι’ αυτό το θέμα, νομίζω ότι είναι Χαρά σ’ όποιον θέλει να μ’ ακούσει.

        Εάν το aids είναι ικανό να πεθάνει τον έρωτα, προτιμώ να πεθάνω από aids για τον έρωτα!

Ντίνος Χριστιανόπουλος, συνέντευξη στο περιοδικό ΤΟ ΚΡΑΞΙΜΟ νούμερο 9/11,12,1989, σ. 8-15.

--

Σημείωση:

Η προκλητική αυτή συνέντευξη του ποιητή Ντίνου Χριστιανόπουλου που δημοσιεύτηκε σε ένα καθαρά ομοφυλόφιλο περιοδικό της εποχής πριν τριάντα περίπου χρόνια, που το εξέδιδε η εκδιδόμενη τραβεστί Πάολα, με τίτλο ΤΟ ΚΡΑΞΙΜΟ, περιοδικό ομοφυλόφιλης έκφρασης, με πάνω τίτλο το παλαιό τσιτάτο «Κάθε εργασία με σκοπό το κέρδος είναι πορνεία», γεννά κατά την δική μου άποψη ορισμένα ερωτήματα. Ο ποιητής από τη Θεσσαλονίκη δεν έπαψε καθ’ όλη την διάρκεια του δημόσιου βίου του να μας εκπλήσσει. Θετικά και αρνητικά, πέρα από την αμιγώς πνευματική του δημιουργία. Οι συχνές παρεμβάσεις του στα δημόσια καλλιτεχνικά και «κοινωνικά» πράγματα, οι θέσεις και οι απόψεις που εξέφραζε κατά καιρούς, πάντοτε προκαλούσαν τον «έπαινο» ή τον «ψόγο», είτε το ακροατήριό του κατάγονταν από την συμπρωτεύουσα είτε από την πρωτεύουσα. Ασφαλώς ο Ντίνος Χριστιανόπουλος σαν άτομο διαθέτει μεγάλη εμπειρία βίου και θα μπορούσαμε να σημειώσουμε, βίου βασανιστικού και μοναχικού, σύμφωνα με τις κατά καιρούς εξομολογητικές του καταθέσεις. Είναι κάτι, που ο όπως και ο ίδιος υποστηρίζει, συνέβει στις μετά πολεμικές και μετά κατοχικές γενιές. Γενιές που βγήκαν τραυματισμένοι από την λαίλαπα του πολέμου, την κατοχή, τον εμφύλιο που ακολούθησε και τα μετέπειτα δυστοτόκα μετεμφυλιακά χρόνια στην χώρα μας, που οι διώξεις, οι φυλακίσεις, οι εξορίες, τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων πρυτάνευαν στην πολιτική σκηνή, κοινωνικές καταστάσεις και πολιτικά συμβάντα τα οποία κράτησαν ανοιχτές τις πληγές του εμφύλιου σπαραγμού σχεδόν μέχρι την δεκαετία του 1980. Οι συντηρητικές κυβερνήσεις που είχαν την εξουσία, αλλά, και το μικρό διάστημα  που κυβέρνησε η κεντρώα παράταξη, καθήλωσαν την ελληνική κοινωνία σε μια κατάσταση κάπως βαλτώδη. Συνεπικουρούμενη επίσης, της επτάχρονης δικτατορίας, η χώρα μας έμεινε καθυστερημένη και κάπως υπανάπτυκτη σε αρκετούς τομείς της δημόσιας κοινωνικής ζωής παρά τις προσπάθειες που κατέλαβαν οι διάφορες κυβερνήσεις να ανορθώσουν και να στηρίζουν την ελληνική οικονομία και να θέσουν τις βάσεις για μια ομαλή ένταξη της ελλάδος στον ισχυρό πυρήνα των οικονομικά ανεπτυγμένων δυτικών κρατών. Η χώρα μας, όπως όλοι μας γνωρίζουμε, έμεινε υπανάπτυκτη και μεταπρατική όπως οι περισσότεροι έλληνες ιστορικοί ομογνωμούν. Αυτή η γενική κατάσταση όμως, δεν εμπόδισε να αναδυθούν μέσα από το βαλτώδες αυτό ελληνικό έδαφος της μετά πολεμικής εποχής πνευματικές και καλλιτεχνικές αξίες, και κοινωνικές και επιχειρηματικές δυνάμεις, που δόξασαν την ελλάδα ανά την υφήλιο, και έδωσαν την δυνατότητα να ακουστεί η φωνή της στα πέρατα της οικουμένης. Όχι η ιστορία της ή η αρχαιολογία της κλασικής περιόδου ή της βυζαντινής μόνο, αλλά, η σύγχρονη φωνή της, το σύγχρονο πρόσωπό της. Και μόνο τα δύο ποιητικά μας Νόμπελ να αναφέρουμε-τον Γιώργο Σεφέρη και τον Οδυσσέα Ελύτη- θα αρκούσε για να υποστηρίζαμε ότι ο ελληνικός πολιτισμός στην διαχρονία του παρέμεινε και παραμένει ακόμα ανθηρός και στο μέτρο του δυνατού ισχυρός. Το ίδιο θα υποστηρίζαμε και στον χώρο της μουσικής, του κινηματογράφου, του χορού του θεάτρου κλπ. Το αιώνιο και συνεχώς επανερχόμενο δίλημμα στο που ανήκουμε, αν ανήκουμε δηλαδή στην δύση ή στην ανατολή, που δεν έπαψε να απασχολεί τους συγγραφείς μας και τους λογοτέχνες μας, τους πνευματικούς μας δημιουργούς και στοχαστές, είναι διαρκώς παρόν είτε σαν απροκάλυπτο και εμφανές ζήτημα είτε σαν ένα υπόγειο ρεύμα που τροφοδοτεί κατά καιρούς την ελληνική πνευματική και ιδεολογική επικράτεια, και κατ’ επέκταση και την πολιτική και θεολογική, και αναλόγως της οπτικής που κάθε δημιουργός το εξετάζει, μας δίνει και τις ανάλογες προσωπικές του απαντήσεις. Γιατί αναφέρομαι σε αυτό το πρόβλημα; Γιατί θεωρώ ότι, και οι ντόμπρες και ξεκάθαρες απόψεις του ποιητή Ντίνου Χριστιανόπουλου, μάλλον μέσα σε αυτό το πλαίσιο οφείλουμε να τις εξετάσουμε. Ο Χριστιανόπουλος, όπως και οι πλείστοι έλληνες της εποχής του, είναι παιδιά των κατηχητικών. Ακόμα και η δική μου γενιά-του 1980- έζησε έστω και για μερικά χρόνια μέσα στην ατμόσφαιρα των συντηρητικών αυτών περιβαλλόντων. Το ψευδώνυμο που υιοθέτησε και με το οποίο καθιερώθηκε στα γράμματα,-μην χρησιμοποιώντας το πραγματικό του επίθετο- νομίζω ότι μας δηλώνει με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο αυτό που υποστηρίζω αν δεν τον παρερμηνεύω. Τα θρησκευτικά αυτά περιβάλλοντα-τα κλειστά και απόλυτα-παρά την φιλανθρωπία που εφάρμοσαν, μετέφεραν στον ελλαδικό χώρο μια ερμηνεία του χριστιανισμού καθαρά «προτεσταντικής» υφής και κλίματος. Πολλοί σύγχρονοι ορθόδοξοι θεολόγοι, καθηγητές και ιερείς έχουν μιλήσει για αυτά, ξεκάθαρα και τα έχουν κάνει γνωστά. Η ηθική ήταν το κύριο μέλημά τους, τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Κάθε παρέκκλιση από τις αρχές των σωματείων αυτών σε προσωπικό επίπεδο, θεωρούνταν καταδικαστέα. Η επίδρασή τους ήταν μεγάλη στις συνειδήσεις και στις αποφάσεις των ανθρώπων που στηρίζονταν από τις οργανώσεις αυτές. Και όπως είναι φυσικό, κάθε άλλος ερωτικός ή σεξουαλικός προσανατολισμός από τους θρησκευτικούς κανόνες ήταν απαγορευμένος και καταδικάζονταν με κολασμό. Η άρνηση της σωματικής ηδονής και ευχαρίστησης ήταν διάχυτη στα μέλη και τα άτομα που θήτευσαν σε αυτά τα σωματεία, εντός ή εκτός της επίσημης εκκλησίας. Η παρθενία ζωής ήταν το ευκταίο της προσπάθειας κάθε χριστιανού. Η πάλη μεταξύ σώματος και εσωτερικής συνείδησης φαίνεται μέσα στο έργο του ποιητή Ντίνου Χριστιανόπουλου, όπως επίσης, και η ηθική καθηκοντολογία των λόγων του και των διαφόρων εξομολογήσεών του. Αν σαν υπόθεση εργασίας αποφασίσουμε να λησμονήσουμε για λίγο τα αναφερόμενά του σε θέματα λογοτεχνικά ή πνευματικά, έχουμε την εντύπωση, ότι ακούμε να μας μιλά ένας ειλικρινής ασφαλώς, λαϊκός ομοφυλόφιλος άγνωστός μας ή γνωστός μας άνθρωπος. Ένα άτομο, που ηθικολογεί αφάνταστα, χωρίς να σημαίνει ότι δεν εκφράζει αλήθειες και βιώματα που φέρουν μέσα τους το σπέρμα της προσωπικής του αγωνίας ή και ενδεχομένως και της δικής μας εξιλέωσης μέσω των εξομολογήσεων. Ο Χριστιανόπουλος, ντόμπρα και σταράτα καταδικάζει ή και περιπαίζει ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονής του ομοφυλόφιλης και μη κοινωνίας σαν να ήταν ο ρωμαίος Κάτων ο τιμητής. Η αλήθεια των βιωματικών του λεγομένων δεν αμφισβητείται, όμως, από αυτό το σημείο μέχρι να αποκαλεί ανωμαλία ένα ερωτικό «βίτσιο» αν θέλετε ή μια ερωτική επιλογή που και ο ίδιος βιώνει, υπάρχει μεγάλη διαφορά. Το τι ρόλο θέλει να κρατήσει στο ερωτικό παιχνίδι, είναι ένα άλλο θέμα και το τι επιλέγει να κρατήσει ένας άλλος νεότερός του ομοφυλόφιλος είναι ένα άλλο. Ούτε η ερωτική γλυκάδα ούτε ο ερωτικός καημός είναι ίδιος στους ανθρώπους. Θέλω να πω, με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διακριτικότητα, και με διαπιστωμένη αγάπη για το έργο του και την πνευματική του μακρόχρονη πορεία, η ατομική του τάση  να ηθικολογεί και να ειρωνεύεται τους άλλους, είτε με κακεντρέχεια είτε με καλές προθέσεις, και να στηλιτεύει πράγματα και καταστάσεις που και εκείνος έχει βιώσει και μάλιστα ματώσει, έ, δεν είναι και ότι το καλύτερο. Γιαυτό αναφέρθηκα προηγουμένως ότι όταν δίνει συνεντεύξεις ο ποιητής είναι μεν ειλικρινής και αυθεντικός αλλά είναι σαν να μας μιλά μια λαϊκιά φωνή που το μόνο που την ενδιαφέρει είναι πως θα συνευρεθεί με ένα στρατιωτάκι, επί χρήμασι ή όχι, και θα το απολαύσει σύμφωνα με τις δικές του ερωτικές προδιαγραφές και εσωτερικές ανάγκες. Αυτό όμως, δεν είναι το όλον του ομοφυλόφιλου έρωτα. Όπως υπάρχει μια σειρά ποικιλιών στις ετεροφυλικές ερωτικές συνευρέσεις μέσα στους αιώνες, το ίδιο συμβαίνει και στις ομοφυλοφιλικές. Η παιδεία του ατόμου-άντρα ή γυναίκα-η αγωγή, ο χαρακτήρας, οι σωματικές του ανάγκες, ο συναισθηματικός του κόσμος, η παράδοσή του, το ατομικό του ήθος είναι εκείνα που καθορίζουν τις ερωτικές τους επιλογές. Είτε στην επιτυχία είτε στην αποτυχία. Η ψηλάφηση του άλλου σώματος, είναι μια τόσο ιερή στιγμή και τόσο ιδιαίτερη, που αφήνει ανεξίτηλα σημάδια μέσα στην συνείδησή μας, αλλά και στην μνήμη του κορμιού μας, που, δεν μπορούν να χωρέσουν σε ηθικοπλαστικά κουτάκια απαγορεύσεων και τι πρέπει και τι δεν πρέπει. Αν ένα πρόσωπο, έχει αληθινά ερωτευτεί στην ζωή του ένα άλλο πρόσωπο, τότε δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι αυτό που επέλεξε ή ακολουθεί είναι ανωμαλία ή διαστροφή. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι διαστροφή είναι ότι εμποδίζει την εκδήλωση και την ανάπτυξη των συναισθημάτων μας ψυχικών και σωματικών προς τον άλλον (εννοώ πρόσωπο και όχι φύλο), και μόνο αυτό. Δηλαδή, το ξεδίπλωμα του εγώ μας προς το άλλο εγώ ώστε, σε μια κοινή έστω τυχαία και πρόσκαιρη πορεία να συναντήσουμε στην ουσία μέσω του άλλου τον ίδιο μας τον εαυτό. Η ενοχική εικόνα της ομοφυλόφιλης επαφής ή σχέσης που προβάλλει μέσα στα λόγια του ή και στα γραπτά του ο Χριστιανόπουλος, είναι οι σκοτεινές καταβολές από το πέρασμα στα ηθικοπλαστικής φύσεως διάφορα χριστιανικά σωματεία, που το μόνο που γνωρίζουν είναι, ο ρόλος της κλειδαρότρυπας όχι τόσο της σωματικής όσο της ψυχικής του άλλου, προς ικανοποίηση δικών τους ενδεχομένως νευρώσεων και στερήσεων. Κάποτε, σε μια εκπομπή στο ραδιόφωνο σε μια συνέντευξή του ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος αφηγούνταν τα εξής περίπου όπως η μνήμη τα έχει συγκρατήσει. Έλεγε ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος: «όταν είμασταν στην Μακρόνησο, πολλοί σύντροφοί μου αγωνιστές, έκλαιγαν και φοβόντουσαν ότι δεν θα ζήσουν για πολύ και ότι θα τους σκοτώσουν και θα χάσουν την ζωή τους. Και εγώ, έλεγε ο Ρίτσος, προσπαθούσα να τους παρηγορήσω λέγοντάς τους ότι, σύντροφοι, πόσες φορές στην ζωή σας έχετε ανοίξει το παράθυρο και έχετε αντικρίσει το φως του ήλιου, πόσες φορές έχετε μυρίσει ένα λουλούδι, έχετε απολαύσει το φιλί μιας γυναίκας, έχετε χαϊδέψει τα αγαπημένα σας πρόσωπα, έχετε χαρεί έναν ωραίο περίπατο στο δάσος. Έ!, αν έχετε απολαύσει έστω και μία φορά αυτά τα ωραία πράγματα της ζωής τότε τι φοβάστε ότι θα σας σκοτώσουνε. Προλάβατε και χαρήκατε τόσες χαρές, γευτήκατε τόσες ηδονές. Ας ξημερώσει αύριο η μέρα και ας μας σκοτώσουνε. Εμείς ζήσαμε». Το θάρρος του αγωνιστή ποιητή Γιάννη Ρίτσου, των απαντήσεων που έδινε για να εμψυχώσει τους συναγωνιστές του εμπεριέχει όχι μόνο την δική του βιωματική αλήθεια αλλά, μια αλήθεια αυθεντικής ζωής χωρίς φόβο για το προσωπικό αύριο μέσα στην παλαίστρα του βίου. Αυτό είναι κάτι, που ίσως διαφεύγει του άλλου ποιητή από την Θεσσαλονίκη που και αυτός κάτω από άλλες προδιαγραφές έδωσε τον προσωπικό του αγώνα, γιαυτό εκ των υστέρων την περιπτωσιολογία του την γενικεύει, όμως αυτό το πράττει μέσα από τον καθρέπτη της ηθικής που είναι ότι χειρότερο για διδαχή. Αν διαβάσουμε την συνέντευξη και μετρήσουμε πόσες φορές λέει την λέξη Εγώ, θα καταλάβουμε ότι οι πληγές του περάσματος από τα κατηχητικά δεν έχουν σβήσει. Οι αναμενόμενες οφειλές του σε πρόσωπα που τον βοήθησαν μετατρέπονται σε μια ηθική καθηκοντολογία, τόσο ίσως ξεπερασμένη ακόμα και την εποχή που έδινε την συνέντευξη. Οι ερωτώντες είναι όσο γίνεται διακριτικοί και ευγενικοί, αντίθετα με εκείνον που οδηγεί την συνέντευξη για να εκφράσει αρνητικές θέσεις για πρόσωπα και καταστάσεις. Το εσωτερικό θάρρος και η ψυχική τόλμη που μας μιλά, δεν είναι απαραίτητο να πηγάζει μόνο από την ερωτική ή σεξουαλική στέρηση, το αναφέρω αυτό, γιατί, δεν έχουμε μια καταδίκη της απριλιανής δικτατορίας από τα χείλη του. Όταν αναφέρεται στην περίοδο αυτή μιλά περιφραστικά και τόσο γενικόλογα που δεν λαμβάνει κανείς υπόψη του τίποτα.

Πρόσφατα παρακολούθησα για να αναφέρω και σύγχρονες απόψεις του, την ομιλία του την Ημέρα της Ποίησης, στην οποία καταδίκασε συλλήβδην τους εκπαιδευτικούς, λέγοντας μάλιστα ότι εκείνος αρνήθηκε να διδάξει και να εργαστεί και διάφορα άλλα. Όφειλε όμως κάποιος να του θέσει το εξής ερώτημα. Όταν δίνει διαλέξεις ή ομιλίες, το ακροατήριό του δεν απαρτίζεται ούτε από λαϊκά αγόρια των συνοικιών, από στρατιώτες νταβραντισμένους, από μεγαλόφυλους ελληναράδες που περιφέρουν τις σεξουαλικές τους επιλογές στα εμπορικά παζάρια του έρωτα. Αλλά πηγαίνουν με χαρά να τον ακούσουνε καθηγητές, εκπαιδευτικοί, ευαίσθητοι ομοφυλόφιλοι, φοιτητές, νέοι και νέες που αγαπούν την ποίησή του. Βρίσκουν κάτι μέσα σε αυτή παρά τα αντίθετα ερωτικά τους βιώματα. Δεν μπορείς λοιπόν εσύ να καταδικάζεις τον κόσμο αυτόν που αγωνίζεται μέσα στο δικό του μετερίζι και τα κάθε είδους αδιέξοδα με τόση υπεροψία, για έναν και μόνο λόγο. Οι αντοχές και οι δυνάμεις αντίστασης κάθε ανθρώπου απέναντι στην κοινωνία και τους θεσμούς της είναι διαφορετικές. Ασφαλώς γνωρίζει και κατέχει την τέχνη της ποίησης, ασφαλώς έζησε σαν ασκητής σύμφωνα με αυτά που μας εξομολογείται αλλά, ήταν επιλογή του. όπως και ένα άλλο άτομο μπορεί να έχει μια άλλη επιλογή εξίσου ιερή και βασανιστική με την δική του. Όσο για τις απόψεις του για την ελεγχόμενη πλέον από την επιστήμη της ιατρικής λοιμώδη λοίμωξη, δεν είναι σοβαρά τα επιχειρήματά του και ούτε οι προτροπές του. Το να απολαμβάνεις τον έρωτα, δεν σημαίνει να παίζεις ρώσικη ρουλέτα την ζωή σου ή την ζωή του άλλου. Σημαίνει πρώτα και κύρια υπευθυνότητα και αυτοέλεγχο. Και το να αψηφάς τους στοιχειώδεις κανόνες αυτοπροστασίας δεν είναι πράξη ερωτικής εξιδανίκευσης. Στον πόλεμο ίσως να μην έχεις επιλογές στον έρωτα όμως έχεις. Το ιδανικό δεν βρίσκεται ούτε στην κόλαση ούτε στον παράδεισο. Το ελεγχόμενο ιδανικό και η αυταπάρνηση για ένα σκοπό ή ένα πρόσωπο μπορεί να φέρει αποτέλεσμα. Το μη ελεγχόμενο οδηγεί στην αυτοκαταστροφή και στο χαμό του άλλου.

    Εύλογα θα ρωτήσει κάποιος, μα αφού δεν σου άρεσαν ή δεν συμφωνείς με αυτά που λέει, γιατί τα μεταφέρεις σήμερα, μετά από τριάντα χρόνια, ξανά στην επιφάνεια; Το κάνω για πολλούς λόγους. Ο πρώτος και ο κύριος είναι ότι θαυμάζω την εγκράτεια της ζωής του που έχει καταβολές στις θρησκευτικές οργανώσεις. Δεν συμφωνώ με τις απόψεις που εκφράζει για όμορα ερωτικά θέματα που και εγώ ακολουθώ. Θαυμάζω την άοκνη πνευματική του εργατικότητα και δημιουργία. Διαβάζω και μου αρέσει η ποίησή του. Δεν ασπάζομαι τις απόψεις του για άλλους έλληνες ποιητές. Πιστεύω ότι η παράθεση και των συνεντεύξεών του, ακόμα και αν δεν συμφωνούμε μαζί τους, συμβάλλει στην κατανόηση της προσωπικότητας του ποιητή και του έργου του. Θεωρώ ακόμα, ότι ελευθερία δεν σημαίνει να διαβάζει κανείς μόνο ότι του αρέσει, αλλά να ακούγονται και φωνές και θέσεις που δεν συμφωνείς. Αυτός ο πολλαπλός διάλογος με τα λόγια και τις δημόσιες θέσεις ενός δημιουργού, μας ωριμάζει αναγνωστικά στο να κατανοήσουμε καλύτερα το έργο του και να ερευνήσουμε τις πτυχές του με μεγαλύτερη αντικειμενικότητα. Εξάλλου, ο Χριστιανόπουλος, δεν φοβήθηκε ποτέ να αναμετρηθεί με το δημόσιο αίσθημα και τον ταρτουφισμό των άλλων.

Παρότι έλεγε ότι απόφευγε τις δημόσιες συνεντεύξεις, επίσης, δεν είναι και λίγες αυτές που έχει δώσει. Όπως και νάχει, ο ατομικός του βίος, ανήκει στους λαβυρίνθους του ψυχικού του κόσμου και των στενών του φίλων, το πολύπλευρο όμως έργο του ανήκει στην ιστορία των ελληνικών μας γραμμάτων. Και επάξια.

Αξίζει να διαβάζεται και να μνημονεύεται από τους μελλοντικούς έλληνες και ελληνίδες, όταν ο απομυθοποιημένος από τον ίδιο μύθος του θα ανήκει στον χρόνο.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 30 Νοεμβρίου 2018

ΥΓ. Κάποτε ο Γιώργος Κατσιφάρας είπε: «Αν δεν ήταν ο Αντρέας, δεν θα μας ήξερε ούτε ο θυρωρός της πολυκατοικίας μας». Τυχαίο, δεν νομίζω! Τώρα που η πράσινη πολυκατοικία γκρεμίστηκε.                                 

Νίκος Εγγονόπουλος, Τα σχέδια της τόλμης και του ονείρου

Ανάμεσα στο ποίημα και τον πίνακα

ΝΙΚΟΣ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ:

Σχέδια και χρώματα, εκδόσεις Ύψιλον 1996 σελίδες 194

ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ,

Εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Τετάρτη 29 Ιανουαρίου 1997

            Μια εξαιρετική, στις οποίας το προλογικό σημείωμα ο Ιάκωβος Βούρτσης παραθέτει τις ακόλουθες τεχνικές εξηγήσεις του ζωγράφου:

«Ναι, εκτελώ συχνά dessins preparatoires ή esquisses για τα έργα μου. Στην αρχή φτιάχνω πολύ μικρά σχέδια, σαν αυτό, (15Χ15 περίπου εκατοστά) για να μπορέσω να συλλάβω τη σύνθεση του πίνακά μου, στην τελική τους μορφή. Το αρχικό αυτό σχέδιο προσπαθώ στη συνέχεια να μεταφέρω στη δοσμένη επιφάνεια του πίνακα. Τοποθετώ ένα χαρτί στο τελάρο, όπου εκτελώ το σχέδιό μου με τα repentirs του. Μετά χρησιμοποιώ ένα ψιλό χαρτί, papier riz δηλαδή, για το τελικό σχέδιο. Το σχέδιο αυτό μεταφέρω στον πίνακα με χαρτί carbon. Μετά, χωρίζω στις μορφές τους τόνους. Γιατί η ζωγραφική μου γίνεται κατά τρόπο αρκετά περίεργο. Όταν υπάρχει ένταση ή ιδιαιτερότητα, σε κάποια στιγμή της ζωής, σχηματίζονται στο νου μου εικόνες, τις οποίες προσπαθώ να μεταφέρω στο μουσαμά μου. Στην αρχή δημιουργούνται σχήματα και χρώματα ακαθόριστα, που σιγά σιγά παίρνουν μορφή…»

ίσως το κλειδί εδώ να είναι η επαναλαμβανόμενη χρήση του όρου «μεταφέρω». Και ίσως εκείνο που μεταφέρεται, αρχικά, γονιμοποιώντας αυτή την αλληλουχία των μετέπειτα εικαστικών «μεταφορών», να είναι ο σπόρος του ποιήματος.

      Πράγματι, θα μπορούσε κανείς-σκέφτομαι-να χρησιμοποιήσει (να φυλλομετρήσει προσεχτικά; Να απολαύσει; Να μελετήσει;-πώς να το πούμε;) αυτό το λεύκωμα με δύο τρόπους: τούτοι οι δύο τρόποι, όχι συμπτωματικά, αναλογούν στα δύο είδη θαυμαστών του Εγγονόπουλου: εκείνους που διαισθάνονται πίσω απ’ το συνολικό καλλιτεχνικό του έργο έναν πολύ σημαντικό ζωγράφο, ο οποίος καλλιέργησε ένα παράδοξο ποιητικό ιδίωμα στο περιθώριο της εικαστικής του εμπειρίας (υφαίνοντας κάτι σαν το λυρικό της υπόμνημα) κι εκείνους που αναγνωρίζουν στα κείμενά του ένα θαυμάσιο ποιητή ασχολούμενο συνάμα με τη ζωγραφική προκειμένου, τρόπον τινά (η γνώμη αυτή ας μην εκληφθεί κυριολεκτικά), να «δείξει με τι τρόπο πρέπει να διαβάζονται αυτά τα ποιήματα», δηλαδή, όχι ακριβώς να τα «εικονογραφήσει», αλλά να τα «μεταφράσει». Δεν κρύβω πως ανήκω στη δεύτερη κατηγορία και θα πω, εδώ, δυο λόγια για την οπτική εκείνη χάρη στην οποία μπορούμε να διακρίνουμε στα σχέδια και προσχέδια του Νίκου Εγγονόπουλου, στην εφήμερη αβεβαιότητά τους και στη χρωματική τους σιωπή, τη ρίζα, την αφετηρία αυτής της «μετάφρασης».

     Μολονότι, στην ολοκληρωμένη εκδοχή του, το εικαστικό του έργο συνιστά περισσότερο υπόθεση χαρακτηριστικών οπτικών αντιθέσεων και μιάς πολύ ιδιαίτερης χρωματικής ιδιοσυγκρασίας (μελαγχολία ενός παιδιού που το εξόρισαν πρόωρα από ένα τόπο φασματικών αντανακλάσεων της νοηματοδότησης του κόσμου: να πώς θα ονόμαζα το βίωμα που θρέφει αυτή η ιδιοσυγκρασία), το σχέδιο, η γραμμή, είναι ακριβώς που παρέχουν στο χρώμα (μπλε του κοβαλτίου, χρυσό, κόκκινο…) την απαράμιλλη ευγλωττία του, ταυτόχρονα συμβολική και παραμυθένια, τελώντας τον εγκλεισμό του στο νόημα. Έτσι, σ’ αυτά τα προσχέδια βρίσκουμε τα ίχνη μιας εσωτερικής πραγματικότητας, πριν ακόμη αυτή η φωτιστεί άπλετα απ’ το ονειρικό βάθος των τόνων και των κοντράστ. Όμως, το σχέδιο σε αντίθεση προς τον πίνακα, του οποίου το περιεχόμενο είναι το λείο, συμπαγές πεδίο εκτύλιξης μιας ανένδοτης κλίσης για το συγκεκριμένο, το «καθαρογραμμένο» (στην περιοχή αυτή του μαγικού, οι φιγούρες μοιάζουν να έχουν παραχθεί μ’ ένα απλό φύσημα)-το σχέδιο συγκρατεί, τρόπος του λέγειν, το χρόνο της δημιουργίας του, πάλλεται, λοξοδρομεί, επαναλαμβάνεται, το σχέδιο είναι το ίδιο το τρέμισμα της προσπάθειας, η περιπέτεια ενός αιτήματος για «σαφήνεια», σε εξέλιξη.

     Αυτή η «ακριβολογία» των γραμμών (τα σύννεφα, τα μέλη του σώματος, τα βουνά), που εξισορροπεί τους παραληρηματικούς φόβους και έρωτες ενός μυθολόγου, μέσα στα εκφραστικά όρια του οποίου αναδύονται αφομοιωμένοι σε εκπληκτικούς συνδυασμούς οι απόηχοι της ελληνικής παράδοσης και τα δόγματα του υπερρεαλιστικού παραδοξολογήματος, υπάρχει ήδη στα ποιήματα του Εγγονόπουλου, που, επίσης, δίνουν την εντύπωση ότι γράφτηκαν σαν μια αλλόκοτη μονοκοντυλιά, απ’ την αρχή ως το τέλος, δίχως «ραφές» και χωρίς τα «ξέφτια», χωρίς τα υπολείμματα εκείνα της επεξεργασίας τα ενδεικτικά των αμήχανων στιγμών της σύνθεσης, των εκκρεμοτήτων, των διφορούμενων επιλογών. Να γιατί τα σχέδια «ξαφνιάζουν», θα λέγαμε ΄ φαίνεται πως φανταζόμαστε ως τώρα πως οι πίνακες (καθώς και τα ποιήματα) είχαν φτιαχτεί «αυτόματα», όπως η εικόνα ενός ονείρου, δίχως καμιά αμφιταλάντευση, δίχως τη διαλεκτική της χειρωνακτικής μεσολάβησης.

     Τα παράξενα εκείνα τοπία, η τραχύτητα του φωτός που αγγίζει ένα ορισμένο ιερό ρίγος, η ψευδαίσθηση μιας ακινησίας κάπως τελετουργικής, τα σε υπερβολικό βαθμό υλικά σώματα δίχως πρόσωπο (ραψωδοί, ήρωες, νεραϊδες), το απτό αυτό μυστήριο του καμπύλου διαποτισμένο με φωτοσκιάσεις, δανεισμένες απ’ την αγιογραφία, τέλος οι λύρες, τα βιολιά, τα ξίφη, τα χωνιά, τα καπέλα, οι σημαίες, οι κουρτίνες (αντικείμενα που είναι πάντα «αρσενικά» ή «θηλυκά»)-όλα τα παραπάνω (τα οποία, τηρουμένων των αναλογιών, συνιστούν το ίδιο αίνιγμα της γραφής του Εγγονόπουλου, το ελλειπτικό και συνάμα εκτυφλωτικό στις αντιθέσεις του, καθρέφτισμα της ποιητικής του), διάβηκαν λοιπόν τούτο το κατώφλι του «ψελλίσματος», της προεργασίας, της τριβής με το ίδιο το κορμί του καλλιτέχνη. Πολύ περισσότερο απ’ ότι το ποίημα ή το τελειωμένο έργο, το σχέδιο με μολύβι πλησιάζει το βιογράφημα.

ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ, εφημερίδα Ελευθεροτυπία Τετάρτη 29/1/1997.

--

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ-Νέες Εποχές- Κυριακή 24 Νοεμβρίου 1996, σ. 40 (8)

Τα σχέδια της τόλμης και του ονείρου

Άγνωστες πλευρές της δημιουργίας του Νίκου Εγγονόπουλου περιλαμβάνονται σε ένα νέο λεύκωμα

      Ο καλλιτέχνης που «κρύβεται» πίσω από το ολοκληρωμένο έργο, ο ζωγράφος που σκέπτεται, φαντάζεται, σχεδιάζει, ο δημιουργός που εργάζεται στο ατελιέ του, μακριά από τα μάτια του κόσμου. Αυτός είναι ο Νίκος Εγγονόπουλος, όπως παρουσιάζεται μέσα από ένα λεύκωμα που θα κυκλοφορήσει στις αρχές Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις «Ύψιλον». Ένα λεύκωμα που έρχεται να προσθέσει κάτι καινούργιο σε μια αγορά «πλούσια» τα τελευταία χρόνια από τέτοιου είδους εκδόσεις. Γιατί το συγκεκριμένο δεν αφορά το γνωστό ζωγραφικό έργο του Εγγονόπουλου, δεν είναι άλλη μια συγκέντρωση των χαρακτηριστικών δημιουργιών του. Περιλαμβάνει μια μεγάλη σειρά σχεδίων του καλλιτέχνη, τα οποία δημοσιεύονται για πρώτη φορά, μια ανθολόγηση των ιδιαίτερων εκείνων στιγμών κατά τις οποίες ο ζωγράφος προετοίμαζε τις μεγάλες δημιουργίες του.

     «Είναι καθήκον του καλλιτέχνη, σαν έρχεται στη ζωή, να πιστεύει πως έχει κι αυτός να προσθέσει τη δικιά του προσπάθεια στον όγκο των αιώνων και της παραδόσεως», έχε γράψει ο ίδιος ο Εγγονόπουλος. «Ξέρει πως είναι ανάγκη ν’ αφιερώσει, με κάθε θυσία, όλες του τις δυνάμεις, στο «δράμα της τέχνης» και προχωρεί μπροστά, σεμνός πάντα, με τόλμη, με θάρρος και μ’ ενθουσιασμό». Είναι αυτή ακριβώς η πορεία που ξετυλίγεται στις σελίδες της νέας έκδοσης, μέσα στα 134 σχέδια που φιλοτεχνήθηκαν σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του της αφιερωμένης στο «δράμα της τέχνης».

     Τα σχέδια βρίσκονται στο ατελιέ του καλλιτέχνη, όπως  μας πληροφορεί η κόρη του Ερριέττη Εγγονοπούλου. «Κατά καιρούς εγώ και η μητέρα μου τα συντηρούσαμε, χωρίς όμως να έχουμε σκεφτεί ιδιαίτερα την πιθανότητα να τα εκδώσουμε». Η ιδέα ξεκίνησε ένα βράδυ, από μια φιλική παρέα στην οποία συμμετείχε και ο συγγραφέας Δημήτρης Καλοκύρης, συνεργάτης των εκδόσεων «Ύψιλον». Αποτέλεσμα εκείνης της ευχάριστης συνεύρεσης είναι ο χαρτόδετος μπεζ τόμος με την κόκκινη υπογραφή του Εγγονόπουλου τυπωμένη στο εξώφυλλο, ο οποίος σύντομα θα διατίθεται στα βιβλιοπωλεία.

      Θα περιλαμβάνει όλα τα υπάρχοντα σχέδια και προσχέδια του δημιουργού. Έξι από αυτά ανήκουν στην περίοδο 1940-49, 34 (και ακόμη 21 αγιογραφικά) στην περίοδο 1950-59, 36 προέρχονται από το διάστημα 1960-69 (και δύο με τη σχετική χρονολόγηση 1965-1975), 28 στη δεκαετία 1970-79 και έξι στα χρόνια 1980-1984. «Φυσικά εδώ δεν πρόκειται ακριβώς για την παρουσίαση της ζωγραφικής του Νίκου Εγγονόπουλου στον βαθμό όπου δεν υπάρχουν στην έκδοση πίνακες με αρτιωμένη την προσωπική χρωματική του κλίμακα», σημειώνει στο σημείωμά του ο Ιάκωβος Βούρτσης. «Λείπουν εκείνα τα καθαρά, με πάθος χρώματά του: το μπλε του κοβαλτίου, το κόκκινο της Βενετίας ή του καδμίου, η ούλτραμαρίνα, οι ώχρες, το κίτρινο του καδμίου ή το «κίτρινο χρυσό» και μαζί με αυτά λείπουν κυρίως οι ιδιάζοντες συμβολισμοί της εικόνας του».

     Ο Ι. Βούρτσης επισημαίνει επίσης πως ίσως ο καλλιτέχνης να μη συμφωνούσε με την έκδοση, «καθώς στη ζωγραφική έδινε απόλυτη σημασία στην αξία του χρώματος έναντι του σχεδίου. «Έτσι, η ζωγραφική γίνεται με το χρώμα», έλεγε. «Το σχέδιο είναι το σχήμα που παίρνει η χρωματική κηλίδα για να συμβάλη συνθετικά με τις άλλες κηλίδες, στη νόμιμη αξιοποίηση της επίπεδης επιφάνειας του πίνακος. Σε μένα οι αντιδράσεις μπρος στα φαινόμενα της ζωής εκδηλώνονται σε χρωματικά σύνολα». Παρ’ όλα αυτά, όμως, ο Εγγονόπουλος φαίνεται, μέσα από άλλα γραπτά του, να εκτιμά ιδιαίτερα και τη σχεδιαστική ικανότητα στη ζωγραφική.

     Η σχεδιαστική ικανότητα του ίδιου παρουσιάζεται εντυπωσιακά μέσα από τις σελίδες του λευκώματος, σε όλη σχεδόν την έκταση της καλλιτεχνικής δημιουργίας μέσα στο χρόνο. «Οι καθαρές, ευανάγνωστες γραμμές των σχεδίων αφήνουν να προβάλει ρωμαλέα μια δύναμη χαρακτηριστική της ώριμης αντρικής σιγουριάς», γράφει στον πρόλογό του για την έκδοση ο Άγγελος Δεληβορριάς. «Στη σταθερή τους χάραξη και στην κινητική τους ευχέρεια, στην ελευθερία και στη μνημειακή ανάπτυξη της διαδρομής τους είναι διάχυτη ωστόσο και μια ευφρόσυνη εφηβική χάρη. Ενώ η χρωματική των φωτοσκιάσεων-αυτό το τίποτα της αλλαγής των τόνων στα πεδία των επιφανειών που διευκολύνει την ανάδειξη των όγκων-αφήνει στην αίσθηση το χάδι της γυναικείας θέρμης. Σε κάθε φύλλο χαρτιού, στην κάθε δοκιμή, την άρθρωση του κόσμου διέπει η αισθητική του απολύτως απαραίτητου, του εντελώς ουσιώδους ΄ και τη λογική του η εκτονωτική ανάγκη ενός εικαστικού λόγου που μπορεί να εκφράζεται αυθόρμητα με τις αντιστοιχίες των ποιητικών αξιών. Πόσα προσχέδια να έχουν άραγε προηγηθεί; Πόσες ασκήσεις των ασκήσεων απαίτησαν οι τελικές εκδοχές; Πόσα μολύβια έλιωσαν επάνω στα στρατσόχαρτα; Πόσος βασανισμός ψυχής διοχετεύτηκε στις άκρες των δακτύλων;»

     «Επικαλούμαι την επιείκειά σας, όχι μόνο για μένα, αλλά και για όλους τους συναδέλφους μου. Είναι αδύνατο να φανταστείτε, στον τόπο μας, με τι δυσκολίες, με τι στερήσεις, με τι θυσίες, με τι μαρτύρια γίνονται αυτά τα έργα που κάθε τόσο έχουμε την τιμή να σας παρουσιάζουμε», είπε ο Εγγονόπουλος το 1963, στο τέλος μιάς διάλεξής του κατά τα εγκαίνια έκθεσης ζωγραφικής του στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο. Τα σχέδια που τώρα δημοσιεύονται για πρώτη φορά είναι ντοκουμέντα γι’ αυτόν των αγώνα.

     Είναι όμως παράλληλα και ντοκουμέντα πάνω στον ιδιαίτερο τρόπο, στις τεχνικές που χρησιμοποιούσε ο καλλιτέχνης για να «χτίσει» το κάθε νέο έργο του. «Ξεφυλλίζοντας το λεύκωμα συναντούμε τον Εγγονόπουλο που ξέρουμε από τους πίνακές του, «γνωρίζουμε» όμως και τον άλλο, την άγνωστη πλευρά του καλλιτέχνη που με επιμονή προσπάθησε να ζωντανέψει τη φαντασία, να χρωματίσει τις σκέψεις και τα οράματα. Προσχέδια που στην συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν σε πίνακες, σχέδια που παρέμειναν σχέδια, μελέτες για την αγιογράφηση του τέμπλου του Αγίου Σπυρίδωνος στη Νέα Υόρκη, παρουσιάζονται σε μια ενότητα που «αποκαλύπτει» την επίπονη προσπάθεια του δημιουργού, πέρα από τις μεγαλοστομίες και τα μπράβο της δημόσιας αναγνώρισης.

     «Ο ζωγράφος μεταχειρίζεται χρώματα και πινέλλα, λάδι, νεύτι και άλλα», έγραφε το 1938 ο Εγγονόπουλος. «Ξαίρει όμως ότι πίσω από το τελλάρο του υπάρχει μια φοβερή, βαθειά μαύρη τρύπα. Παραμερίζει, με την τόλμη του ονείρου, το τελλάρο και σκύβοντας μεσ’ στο σκοτεινό βάραθρο βλέπει μακρυά, πολύ μακρυά, κοντά στο βάθος, κάτι να φωσφορίζει αμυδρά. Στο συναμεταξύ πετούν-αθόρυβα- μαύρα πουλιά, φτερωτά ψάρια και φαντάσματα. Ξανάρχεται στο φως. Αναμεσίς σ’ αυτόν και το τελλάρο του βρίσκεται τώρα ένα θεριό. Αλλά και πάλι δεν φοβάται». Είναι η αγωνία μπροστά στη δημιουργία, η έμπνευση, η ένταση του καλλιτέχνη αυτή που περιγράφει με τα λόγια του. Είναι όλα αυτά, που χωρίς λόγια, γνήσια και τρυφερά (ακόμη και μέσα από τις μεγάλες δυσκολίες), φαίνονται και στα σχέδιά του.

Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ Κυριακή 24 Νοεμβρίου 1996

--

Σημείωση:

Μεταφέρω στην ιστοσελίδα μου, το κείμενο του κριτικού και συγγραφέα κύριου Ευγένιου Αρανίτση που δημοσιεύθηκε στην απογευματινή εφημερίδα Ελευθεροτυπία της 29 Ιανουαρίου 1997, και μια προδημοσίευση-σχόλια από την κυριακάτικη έκδοση της εφημερίδας Το Βήμα της 24 Νοεμβρίου 1996, με την ευκαιρία της κυκλοφορίας του λευκώματος του Νίκου Εγγονόπουλου, ΣΧΕΔΙΑ ΚΑΙ ΧΡΩΜΑΤΑ-SKETCHES AND COLOURS, μια δίγλωσση έκδοση, που εκδόθηκε το 1996 σε επιμέλεια του ποιητή και μεταφραστή Δημήτρη Καλοκύρη από τις εκδόσεις ΥΨΙΛΟΝ. Την ίδια περίοδο, τα σχέδια εκτέθηκαν στην γκαλερί Ζουμπουλάκη στην οδό Κριεζώτου 7 στην Αθήνα. Ο πρώην διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη Άγγελος Δεληβορριάς προλογίζει την έκδοση με το κείμενό του: Σπουδές αυτογνωσίας. Ο δε τεχνοκριτικός Ιάκωβος Βούρτσης με το κατατοπιστικό κείμενό του Περί Σχεδίων, μας εισαγάγει στον εικαστικό και σχεδιαστικό κόσμο του ζωγράφου και ποιητή Νίκου Εγγονόπουλου. Ένα κείμενο, που τα στηρίγματά του απλώνονται και στο ποιητικό έργο του ζωγράφου, όπου, μας μιλά για την τέχνη της ζωγραφικής και ομοτέχνους του εικαστικούς. Το δίγλωσσο λεύκωμα επιμελήθηκε η κόρη του εικαστικού Ερριέττη Εγγονοπούλου, τον σχεδιασμό της έκδοσης είχε ο Δημήτρης Καλοκύρης και την μετάφραση των κειμένων στα αγγλικά ο συγγραφέας David Connolly.

To 196 σελίδων λεύκωμα όταν κυκλοφόρησε κόστιζε  14.975 παλαιές δραχμές.

     Το εξαιρετικό και από αισθητικής απόψεως αυτό λεύκωμα (είχα την τύχη να προλάβω να επισκεφτώ την Έκθεση με τα σχέδια) καθώς και τα κείμενα που αναδημοσιεύω-το επώνυμο και το ανώνυμο-μας δείχνουν για μία ακόμα φορά-κάτι που καλά γνωρίζουμε-την άμεση σχέση του ζωγραφικού σύμπαντος του Νίκου Εγγονόπουλου με την ποιητική του δημιουργία. Κάτι, που διαγνώσαμε και στο προηγούμενο δοκίμιο που μετέφερα στο μπλοκ.

      Όπως άλλοι ξεκουράζονται από την κοπιώδη εργασία τους βλέποντας τηλεόραση ή λύνοντας σταυρόλεξα ή σοντούκου, έτσι και εγώ ξεκουράζομαι από τα διαβάσματα ξεφυλλίζοντας βιβλία ζωγραφικής, και παρατηρώντας την κοπιώδη εργασία των εικαστικών δημιουργών, αυτών των μάγων των χρωμάτων, αφήνω την φαντασία μου να ταξιδέψει μέσα στα έργα των ζωγράφων, να ζεσταθώ από την θερμή τους ατμόσφαιρα. Τους πίνακες και τα σχέδια που φιλοτέχνησαν με μεράκι, μόχθο και όραμα, έργα που σε μεταφέρουν σε έναν άλλον κόσμο ισάξιο με τον φυσικό με μόνο ένα σου κοίταγμα. Είναι η νοσταλγία του παρελθόντος χρόνου που γίνεται παρών. Ουσιοποιείται, δηλαδή αποκτά υπόσταση στο τώρα. Ο χρόνος και ο τόπος συνδέονται άρρηκτα μέσα σε ένα καλλιτεχνικό έργο. Συμπλέκονται σε μια νέα προοπτική πέρα από τα δικά τους ξεχωριστά όρια. Οι εικαστικοί δημιουργοί, διαθέτουν ένα εσωτερικό βλέμμα που υπερβαίνει τα εξωτερικά της φύσης όρια, μια εσωτερική προσωπική τους αίσθηση που τους κάνει να αντιλαμβάνονται τα πράγματα και την φύση εντελώς διαφορετικά από ότι όλοι εμείς οι υπόλοιποι. Τους κάνει να βλέπουν το πρώτο πρόπλασμα του Κόσμου μετά την δημιουργία. Ο κόσμος που μας αναπαριστούν, είναι ένας κόσμος θα τολμούσαμε να γράφαμε εν τη γενέσει του. Έχει την παραδείσια αθωότητα πριν βεβηλωθεί από έργα ανθρώπων. Έχει την άσπιλη παρθενικότητα πριν βιαστεί από το άπληστο βλέμμα του κατακτητικού ανθρώπινου ζώου. Διαθέτει την θεία πνοή πριν αυτή εξανεμιστεί και χαθεί στο άπειρο. Η ζωγραφική, είναι το άπλωμα του ανθρώπινου βλέμματος πέρα από τα όρια του κόσμου τούτου, προσεγγίζει τις απαρχές του κόσμου όταν αυτός ήταν ακόμα αδιαμόρφωτος, βρίσκονταν σε διαρκή αναβρασμό, σε κίνηση. Ένας εικαστικός πίνακας είναι ότι δεν κατόρθωσε νε μετεξελιχθεί η φύση στην διάρκεια της εξέλιξής της. Μόνο ο κινηματογραφικός φακός μπορεί να ξεπεράσει την μαγεία της εικαστικής δημιουργίας. Μια και ένας ζωγραφικός πίνακας, είναι το Είναι του κόσμου και των Ανθρώπων σε μια δεδομένη στιγμή αθανασίας της όρασης. Στο ενθάδε της μυστικής όρασης του καλλιτέχνη καθώς τον απεικονίζει. Ενώ ο κινηματογράφος είναι η διαρκής κίνηση αυτής της εξέλιξης. Ένας πίνακας θεσμοθετεί την ομοφωνία του βλέμματός μας. Υποδουλώνει κατά κάποιον τρόπο την αντίληψη που έχουμε για το φυσικό περιβάλλον και τους ανθρώπους, τα σώματά τους, την θέση τους μέσα στο χώρο. Είναι μια εκμυστήρευση επώνυμη ή ανώνυμη (βλέπε αγιογράφους που υπέγραφαν τις αγιογραφίες τους με την λέξη ανωνύμου χειρός) της αίσθησης της αμεσότητας και οικειότητας με την φύση έτσι όπως την κατανοούμε μέσα από το βλέμμα του ζωγράφου. Ο ζωγράφος είναι ένας μεταβιβαστής των δικών μας συγκινήσεων, των δικών μας εκπλήξεων, των δικών μας φόβων, εκφράζει τα πιο μύχια φωτεινά ή σκοτεινά κατά περίπτωση συναισθήματα μας έναντι του Κόσμου, και ταυτόχρονα τα υπερβαίνει καθώς τα ζωγραφίζει, τα εντάσσει μέσα σε ένα κάδρο-φυλακή. Γιατί η αισθητική είναι φυλακή, αντίθετα από τα ένστικτα. Το παράλογο της Φύσης γίνεται έλλογο στην εξεικόνισή του από τον καλλιτέχνη. Η φύση ημερεύει, εξημερώνεται μέσω του αντικαθρεφτίσματος της μέσα από τη ματιά του καλλιτέχνη. Ο καλλιτέχνης συνεχίζει το έργο του δημιουργού, αν δεχτούμε ότι υπήρξε δημιουργός-το ανακατασκευάζει προς το τελειότερο, το ωθεί προς το μέλλον. Το συμπληρώνει με τα βιωματικά δεδομένα της Ιστορίας. Το αναγάγει σε μια διάσταση που ούτε ο ίδιος ο δημιουργός δεν είχε υποψιαστεί. Η άλλη διάσταση του Κόσμου μας είναι η Τέχνη. Το πίσω μέρος του διπλού καθρέφτη της ύπαρξης.

     Το λεύκωμα αυτό του εικαστικού και ποιητή Νίκου Εγγονόπουλου μας φανερώνει για άλλη μια φορά, την άρρηκτη και διαρκή σχέση του ζωγράφου με τον ποιητή. Ο Νίκος Εγγονόπουλος έγραφε ποιήματα ζωγραφίζοντας και ζωγράφιζε όταν γινόταν ποιητής. Μια διττή λειτουργία του προσωπικού τους σύμπαντος, που, είτε διαβάζεις ποιήματά του είτε παρατηρείς πίνακές του αμέσως διαισθάνεσαι ότι έχεις να κάνεις με τον ίδιο μάγο καλλιτέχνη. Ο Εγγονόπουλος θα σημειώναμε ότι ψυχογραφεί τον εσωτερικό του κόσμο και με τον χρωστήρα και με την πέννα. Τα σύμβολά του είναι κοινά και στο εικαστικό του σύμπαν και στο ποιητικό του. Οι εικόνες γίνονται λέξεις και οι λέξεις εικόνες αντίστροφα. Οι έντονοι χρωματικοί του τόνοι είναι ο ποιητικός του λυρισμός. Είναι το βλέμμα του που περισκοπεί τον κόσμο είτε με λέξεις είτε με σχέδια. Υπάρχει μια διαρκή ρέουσα ατμόσφαιρα μεταξύ των δύο αυτών επιπέδων, του εικαστικού και του ποιητικού. Εσωτερικοί αρμοί τα ενώνουν άρρηκτα. Οι λέξεις του μεταφέρουν όλο το ονειρικό βάρος ενός αντίστοιχου πίνακα, και ένας πίνακας έχει όλα τα στοιχεία εκείνα που αρτιώνει ένα ποίημα. Ότι κοσμεί και διακοσμεί την εικαστική του δημιουργία το ίδιο κοσμεί και την ποίησή του. ότι ανθηρό υπάρχει στο βλέμμα που απεικονίζει υπάρχει και στο χέρι που το αποτυπώνει. Μια κοινή ευφράδεια λόγου και βλέμματος. Μια κοινή κινητοποίηση των αισθημάτων μας. όπως άλλοι ποιητές στρατεύονται σε μια ιδεολογία εκείνος στρατεύεται στην ζωγραφική. Αυτήν υπηρετεί και με χρώματα και με λέξεις.

Παράτολμες πολλές του εικαστικές και σχεδιαστικές συνθέσεις αλλά όχι απόρθητες, όχι περίκλειστες, εντάσσονται μέσα σε ένα υπερρεαλιστικό περιβάλλον που υπηρετεί με θέρμη και αφοσίωση. Διασαλεύει την καθιερωμένη τάξη και τους κανόνες της ζωγραφικής εισάγοντας παλαιά σύμβολα σε νέες φόρμες. Εμπλουτίζει τα θέματά του με στοιχεία και περιστατικά της παλαιότερης και σύγχρονης ιστορίας. Ο Εγγονόπουλος, ξεπερνά τον πολλές φορές φολκλορισμό του Θεόφιλου, τα κράνη και οι πανοπλίες με τις οποίες συνοδεύει τα απρόσωπα αντρικά σώματά του δεν έχουν να κάνουν με μια προγονολατρεία αλλά με μια συνέχεια της ιστορικής παράδοσης των ελλήνων. Ο διάκοσμος των έργων του πάντα υποδηλώνει την σχέση του με το ιστορικό παρελθόν. Είτε είναι ένας αρχαίος ναός είτε είναι μια πανοπλία, είτε είναι ένα σπαθί, ένα κράνος, είτε ένα μουσικό όργανο-μια λύρα- είτε μια αρχαία σφίγγα, κλπ., μας υπενθυμίζουν την διαρκή συνομιλία μας με το απώτατο ή το πρόσφατο παρελθόν. Οι αρχαίοι μύθοι επανερμηνεύονται κάτω από μια νέα υπερρεαλιστική προοπτική. Ακόμα και ο ίδιος αυτοβιογραφείται με τους κανόνες που βιογραφεί τα ιστορικά ή μυθικά του πρόσωπα. Το δακτυλίδι τον διαχωρίζει και όχι το κοινό ύφος της ανωνυμίας. Το στήσιμο των κορμιών μπροστά σε κατακόκκινες κουρτίνες μας δίνει μια αίσθηση θεατρική, λες και οι απρόσωπες φιγούρες του βρίσκονται πάνω στην σκηνή ερμηνεύοντας έργα. Όπως και η μάσκες που έχουν κάτι το εωσφορικό. Βλέπε Ποιητής και Ερμής σύνθεση του 1957. Στην παρούσα φάση, ερμηνεύουν την ζωή τους. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική συνυπάρχει με την κλασικίζουσα. Η παράλληλη απεικόνιση της σχεδιαστικής φόρμας ενός θέματος με την τελική της χρωματική, είναι μια σπουδή προς εξέταση των σταδίων που περνά η σύλληψη του καλλιτέχνη. Τα χρώματά του έχουν μια διαύγεια, είναι τόσο καθαρά και ξάστερα που προκαλούν πόθο. Πολλές του συνθέσεις θυμίζουν Τζόρτζιο ντε Κίρικο, έχουν κάτι από την μεταφυσική ατμόσφαιρα εκείνου. Μιας σύζευξης πνευματικότητας και σύγχρονης έκφρασης. Πλείστα θέματά του, προέρχονται από την αρχαιότητα που δηλώνουν τον νεοκλασικισμό του, δές πχ. Ποιητής και Φιλόσοφος 1959, Η στοά του Αττάλου 1956, Ο Οδυσσεύς αφηγείται εις τον Όμηρον 1957, Αλέξανδρος Φιλίππου και Έλληνες πλήν Λακεδαιμονίων 1963, Αργώ 1948 κ.ά. Άλλα θυμίζουν εικόνες από αιγυπτιακούς τάφους, όπως Ηρώ και Λέανδρος 1980. Άλλα εξιστορούν σκηνές από αρχαία τραγωδία, δες το έργο Η Τραγωδία 1959. Υπάρχει και ένα Τοπείον του Πειραιώς με άγαλμα (ντυμένο) μια σχεδιαστική σύνθεση του 1944. Εντύπωση χαρακτηριστική-τουλάχιστον σε μένα-προκαλεί ότι όλες του οι αντρικές απρόσωπες φιγούρες είναι ανυπόδητες. Ακόμα και όταν τα σώματα είναι βαρεία ενδεδυμένα με γούνινο παλτό, γραβάτα και ημίψηλο, τα πόδια είναι γυμνά, χωρίς παπούτσια. Ακόμα και ο νεοπλατωνιστής φιλόσοφος Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων, δες την σύνθεση Πλήθων Γεμιστός του 1971, ενώ φορά γάντια με το γνωστό δαχτυλίδι στο δεξί χέρι, είναι ανυπόδητος. Όπως και η γυμνή κοπέλα που θωπεύει κρατώντας τον λαιμό του. Υποδήματα φορούν ο Βιτσέντζος Κορνάρος και ο Γεώργιος Χορτάτζης σύνθεση του 1979, ο γερμανός στρατιώτης (σκελετός), προφανώς για να τονίσει τον στρατιωτική του ιδιότητα, δες σύνθεση του 1963 Au rendez-vous allemand. Ανυπόδητος δεν είναι και ο Ερωτόκριτος στην σύνθεσή του Ερωτόκριτος και Αρετούσα σύνθεση του 1969, και ορισμένες άλλες συνθέσεις του, όπως αυτή του 1963 Σύνθεσις με τον πατέρα χωρίς όμως να αποτελούν τον κανόνα. Οι γυναίκες στο έργο του, είναι ή γυμνές οι φοβερά κοκέτες. Οι ενδυμασίες τους σε προϊδεάζουν για γυναίκες της υψηλής κοινωνίας, της αριστοκρατίας οι οποίες είναι έτοιμες για την νυχτερινή τους έξοδο. Ή βρίσκονται σε προετοιμασία αναμονής κάποιου υψηλού προσκεκλημένου. Συνοδεύονται πάντα από γυμνά αντρικά απρόσωπα σώματα ή ημιτελή ενδεδυμένα.  

Η ελληνική σημαία στην θαλασσινή της εκδοχή συναντάται σε αρκετές συνθέσεις του, βλέπε Καφφενείον (Τα Παλληκάρια) σύνθεση του 1956, αλλά και Στ’ Ακρογιάλι 1976, όπως και η λύρα, η λάμπα, το ανθογυάλι. Οι ενδυμασίες των ανδρών θυμίζουν ενδυμασίες θαλασσινών, ψαράδων, ή ριγωτών μπανιερών του μεσοπολέμου. Η σύνθεση η Μούσα του ζωγράφου επανέρχεται σε πολλές του συνθέσεις. Υπάρχει και η σύνθεση του 1966 Ο προπάππος ο Σμίττ, αντί για κεφάλι υπάρχει μια μικρή ρόδα με ένα κόκκινο τριαντάφυλλο.

Παρατηρώντας τους πίνακές του, βλέπουμε μια σχεδιαστική ή χρωματική σκηνογραφία. Τα πρόσωπα και τα αντικείμενα, το θαλάσσιο περιβάλλον ή τα σύννεφα, τα κτηριακά συγκροτήματα ή οι ενδυμασίες των φιγούρων, όλα είναι συμμετρικά μέσα στο κάδρο και δίνουν την αίσθηση μιας σκηνογραφίας σε εξέλιξη. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν  και οι προτάσεις αγιογραφίας του, από σκηνές του Δωδεκάορτου, του Μυστικού Δείπνου, της Παρθένου Μαρίας, της Σταύρωσης, μικρά σχέδια που δείχνουν το πέρασμα του Νίκου Εγγονόπουλου από την βυζαντινή ζωγραφική και αγιογραφία, και  τις μαθητικές του καταβολές από τον κυρ Φώτη Κόντογλου. Παρατηρώντας τα γυμνά κάτω άκρα των αντρών του Νίκου Εγγονόπουλου, πέρασε από το μυαλό μου η σκέψη, μήπως ο ζωγράφος με το να αφήνει ανυπόδητους τους άντρες του και τα πόδια του να έχουν ένα τέτοιο σχήμα που προσομοιάζει με τα γυμνά πέλματα των αγίων στις βυζαντινές αγιογραφίες, να θέλει να μας υπενθυμίσει τις βυζαντινές του καταβολές. Μια και τα αρχαιόθεμα θέματά του πλεονάζουν σε σχέση με αυτά της βυζαντινής περιόδου. Αν και, τα περισσότερα θέματα τα παίρνει από τον Όμηρο. Πίνακες που εξιστορούν Ομηρικά στιγμιότυπα. Ο Όμηρος είναι ο ποιητής σύμβολο με τον οποίο ταυτίζεται και ο ζωγράφος-ποιητής. Όπως και νάχει, ο Νίκος Εγγονόπουλος, πέτυχε να συνενώσει τους κανόνες της σουρεαλιστικής τέχνης με στοιχεία της ελληνικής παράδοσης και ιστορίας. Κατόρθωσε να δημιουργήσει μια εικαστική γλώσσα κατανοήσιμη ακόμα και στους πιο αμύητους στους σουρεαλιστικούς κανόνες. Παρότι ακραιφνής υπερρεαλιστής ο ίδιος, ανέδειξε με το έργο του ότι πιο υγιές έχει αυτό που ονομάζουμε Ελληνικότητα στην διαχρονία της. Σκηνογράφησε τους αρχαίους μύθους με νέο βλέμμα και ξανάδωσε πνοή σε κάτι που ο χρόνος το είχε ξεράνει. Οι χυμοί της ζωγραφικής και της ποίησή του, δρόσισαν το δέντρο της παράδοσης και το έκαναν και πάλι να ανθήσει.

      Τα γυμνά του Νίκου Εγγονόπουλου, που προέρχονται από την αρχαία ελληνική γλυπτική τέχνη, έχουν μια αθωότητα και μια ομορφάδα που ξεπερνά κάθε είδους ένδειξη ηθικολογίας. Η ταυτότητα της αισθητικής τους είναι η ίδια η ταυτότητα του ελληνικού οράν, δηλαδή του τρόπου που αντιμετωπίζει και αποδέχεται ο έλλην άνθρωπος το σώμα του. Είναι η αισθητική των ελλήνων που λειτουργεί ως εξομολόγος παρά ως ιεροεξεταστής. Η λειτουργικότητα του γυμνού σώματος μέσα στις συνθέσεις ανάγονται στην σφαίρα των αρχών της απελευθερωτικής κίνησης των υπερρεαλιστών να απελευθερωθούν από τα δεσμά της κοινωνικής και θρησκευτικής ηθικής, από την στειρότητα των αντιλήψεων του πουριτανισμού. Το γυμνό σώμα στον Εγγονόπουλο, λειτουργεί όπως η καθαρότητα της έκφρασης μέσα στο ποίημα. Ο κόσμος του δεν είναι πολύχρωμος μόνο εξαιτίας των χρωμάτων του, αλλά και εξαιτίας της άδολης και καθαρής γυμνότητάς του.

Η αισθητική του Νίκου Εγγονόπουλου δημιουργεί από μόνη της την ηθική της. Παράγει τους κανόνες αναμετάδοσής της μέσα στο κοινωνικό σώμα και ανατροφοδοτεί τις αξίες και τις αρχές της.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 25 Νοεμβρίου 2018
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΟ ΣΤΟΝ ΑΓΓΕΛΟ ΔΕΛΗΒΟΡΡΙΑ.