Μάρκος Αυγέρης, Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς, Αλέξης Ζήρας, Γιάννης Κορδάτος, Π. Μαστροδημήτρης, Λίνος Πολίτης, Νίκος Παππάς και άλλοι για τον Π. Κ.

ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ 

ΓΙΑ ΤΟΝ  ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ  ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟ

 

Ο  ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ

    Στο μεσοπόλεμο εμφανίζεται κι’ ο Π. Κανελλόπουλος, ακαδημαϊκός, έγραψε ποιήματα, μεγάλες μελέτες για ποικίλα θέματα, δοκίμια, επιστημονικά έργα κοινωνιολογίας, σαν καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών εδίδαξε κοινωνιολογία πρίν από πολλά χρόνια, τώρα σαν πολιτευτής κι’ αρχηγός του πολιτικού κόμματος της δεξιάς εκφράζει στην Ελλάδα τις ιδέες της άκρας δεξιάς.

ΜΑΡΚΟΥ ΑΥΓΕΡΗ, σ. 265. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ, 2^η έκδοση, εκδόσεις Θεμέλιο 1966.

--

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

….Εποχή αναζητήσεων και πειραματισμών, επόμενο είταν να προκαλέσει και τον κριτικό στοχασμό. Αντίκρυ στους παλιούς που εξακολουθούν να ασκούν το λειτούργημά τους, οι καινούργιοι έρχονται να θέσουν κανόνες δικούς τους, να αξιοποιήσουν και να δικαιώσουν τις προσπάθειες της γενιάς τους. Παρατηρούμε εδώ δυό εκδηλώσεις παράλληλες: οι περισσότεροι από τους λογίους της εποχής καλλιεργούν και το δοκίμιο και την κριτική’ όσο πάει περισσότερο ξεκαθαρίζει ο τύπος του μελετητή, του ερευνητή, που δεν ασκεί την λογοτεχνική δημιουργία. Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο Πέτρος Σπανδωνίδης (+1964), ο Δ. Καπετανάκης (+1944), ο Γ. Σαραντάρης (+1941), ο Θ. Ξύδης, ο Γ. Θέμελης ασχολήθηκαν και με την δημιουργική λογοτεχνία’ μα το κύριο βάρος του έργου τους ανήκει στη δοκιμιογραφία και προσδιορίζει την ιδιάζουσα θέση τους μέσα στα γράμματα. Ιδιαίτερα εξαίρεται  η Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος του Π. Κανελλόπουλου.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Θ. ΔΗΜΑΡΑΣ, σ. 478. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, Έκτη έκδοση, εκδόσεις Ίκαρος 1975.

--

Κανελλόπουλος Παναγιώτης (Πάτρα, 1902-Αθήνα, 1986): Πολιτικός, ιστορικός, κοινωνιολόγος, φιλόσοφος, πανεπιστημιακός, ακαδημαϊκός, ποιητής. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1919-1920) και στη Χαϊδελβέργη (1920-1923), όπου έγινε διδάκτορας του δικαίου, καθώς και φιλοσοφία στο Μόναχο (1923). Μέλος (1925) της Εταιρεία Κοινωνικών Επιστημών. Υφηγητής (1929) και καθηγητής (1933-1935) Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Συνιδρυτής (1929)του περιοδικού Αρχείον Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών, με τους Ι. Θεοδωρακόπουλο, Κ. Τσάτσο, και Μιχ. Τσαμαδό. Πολέμησε στον ελληνοιταλικό πόλεμο και στη συνέχεια έλαβε μέρος στην Αντίσταση. Από το 1935 άρχισε μια πλούσια και ταραχώδη σταδιοδρομία στην πολιτική ζωή (πρωθυπουργός το 1945, αρχηγός της ΕΡΕ το 1963 κ. ά.), με κορύφωση τη σθεναρή στάση του απέναντι στο στρατιωτικό καθεστώς του 1967. Μέλος (1959) της Ακαδημίας Αθηνών.

     Το πλούσιο συγγραφικό του έργο καλύπτει ευρύ φάσμα ζητημάτων της πολιτικής, της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, της φιλοσοφίας αλλά και των τεχνών. Ιδιαίτερα αξιόλογο και ενδεικτικό της ευρυμάθειας του είναι το πολύτομο έργο Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος (1946-1947, β΄ μορφή σε 11 τόμους, 1966-1988), ένα πανόραμα της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, ιστορίας και της τέχνης. Παράλληλα με το επιστημονικό του έργο ασχολήθηκε και με τη λογοτεχνία, ιδίως με την ποίηση. Στα γράμματα εμφανίστηκε το 1918 με δημοσίευση ποιήματός του στον Νουμά και στη συνέχεια το 1919, συμμετέχοντας στην εκδοτική ομάδα του περιοδικού Ελικών της Πάτρας. Χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο Αίμος Αυρήλιος και Παναγιώτης Καρυστινός.

Άλλα έργα: Ρυθμοί στα κύματα (1920)’ Απλοί φθόγγοι (1939, με το ψευδώνυμο Αίμος Αυρήλιος)’ Ο κύκλος των σονέττων (1945), Πικροδάφνες (1955) [πμ.]’ Η λυτρωμένη από το σόι που χάθηκε (Μόναχο 1923) [μυθιστ.]’ Όλιβερ Κρόμβελ. Βιογραφικό χρονικό σε πράξεις πέντε (1947) [θεατρ.]’ Κάρολος Μαρξ. Συμβολή εις την ιστορίαν των οικονομικών και κοινωνικών θεωριών (1931)’ Η Ελλάς και ο πόλεμος (1942)’ Ο εικοστός αιώνας. Η πάλη μεταξύ ανθρωπισμού και απανθρωπίας (1951)’ Ο χριστιανισμός και η εποχή μας (1952)’ Το τέλος του Ζαρατούστρα (1956)’ Πέντε Αθηναϊκοί διάλογοι 51 έως 529 μ. Χ. (1956)’ Μεταφυσικής προλεγόμενα (1956)’ Ποίηση και αλήθεια στη νεοελληνική ζωή (1959)’ Από τον Μαραθώνα στην Πύδνα κι ως την καταστροφή της Κορίνθου (1963’ β΄ εκδ. με τίτλο Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος, 490-146 π.Χ., 1982)’ Ιστορικά δοκίμια (1975)’ Δοκίμια και άλλα κείμενα σαράντα πέντε ετών (1980)’  Η ζωή μου. Η αλήθεια για τις κρίσιμες στιγμές της ιστορίας του Έθνους από το 1915-1980 (1985) [δοκιμ.]’ Θα σας πω την αλήθεια (1945)’ Τα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου, 1939-1945 (1964)’ Ημερολόγιο, 31 Μαρτίου 1942- 4 Ιανουαρίου 1945 (1977)’ Η Πάτρα της Μπελ Επόκ (1978) [χρονικ.] κ. ά. Μετά τον θάνατό του, κυκλοφόρησαν επίσης, οι συγκεντρωτικές εκδόσεις: Κείμενα Παναγιώτη Κανελλόπουλου από τον αγώνα του εναντίον  της δικτατορίας 1967-1974 (1987)’ Ομιλίες στην Ακαδημία Αθηνών (1989)’ Άπαντα Κοινωνιολογικά (1992-1996, 5 τόμοι)’ Τα δοκίμια (2002, 5 τόμοι, επιμέλεια Ε. Ν. Μόσχος).

     Από τις σημαντικές πολιτικές και πνευματικές φυσιογνωμίες του 20^ου αιώνα. Με την πολυσχιδή δραστηριότητά του, υποστήριξε πάντοτε τον συγχρονισμό της Ελλάδας με τον υπόλοιπο κόσμο. Ο ποιητικός ιδεαλισμός που εμπνέει τον δοκιμιακό και τον αφηγηματικό του λόγο δείχνει τη σημασία της ιδιοσυγκρασίας και την ενότητα της σκέψης του ως προς τον χειρισμό διαφορετικών θεμάτων επιστήμης, πολιτικής, τέχνης και φιλοσοφίας. Λάτρης του Σολωμού, της επτανησιακής παράδοσης και των μεγάλων Ευρωπαίων ποιητών-οδηγών, έμεινε προσηλωμένος στο πνεύμα του ηρωικού ρομαντισμού.

Βιβλιογραφία: Κ. Θ. Δημαράς, ΙΝΔ., σελ. 619 και passim. Π. Δ. Μαστροδημήτρης, ΕΝΦ., σελ. 261, 589, 609, 612 και passim. Κυρ. Ντελόπουλος, ΝΦΨ., σελ. 232, ΠΒΛ., τομ. 4, σελ. 243-244. ΠΛΜ τομ. 31, σελ. 381-384’ Λ. Πολίτης ΙΝΛ, σελ. 331. Τετράδια «Ευθύνης» 17. Δ. Ι. Καραμβάλης, «Η πρώτη ποιητική συλλογή του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, περ. ΝΕ, τομ. 122, τχ. 1447 (1987), σελ. 1356-1358 Εταιρεία Φίλων Π. Κανελλόπουλου, Μνήμη Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Ομιλίες, μελέτες, κείμενα, επιμ. Π. Τζαμαλίκος, εκδ. Γιαλλελής, 1988. Γ. Κοντός, Τα ευγενή μέταλλα, τόμ. Ι. Κέδρος 1994, σελ. 44-47. Κ. Ι. Δεσποτόπουλος, Φήμη Απόντων, Καστανιώτης 1995, σελ. 15-42. Γ. Ι. Ράλλης, «Ο πολιτικός και φιλόσοφος. Μνήμη Παναγιώτη Κανελλόπουλου, εφ. Βμ. 20.10. 1996. Β. Μπεκίρης, Ο πολιτικός Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Νέα Σύνορα 1999. Θ. Βερέμης, «Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Ο μοναδικός διανοούμενος που έγινε πρωθυπουργός». Εφ. Νέα 24.1.2000. Β. Μπεκίρης, Η πατριωτική δράση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, Νέα Σύνορα, 2002.

Αφιερώματα περιοδικών ΑιοΓ΄, τχ. 175 (1999). ΝΕ., τομ. 120 τχ. 1422 (1986)., τομ. 140, τχ. 1667 (Χριστ. 1996), Νέα Κοινωνιολογία τχ. 4 (1988-1989).

ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ, σ. 1012. ΛΕΞΙΚΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, εκδόσεις Πατάκη 2007

--

ΚΕΦΑΛΑΙΟ  ΛΣΤ΄

Η ΠΟΙΗΣΗ ΓΥΡΩ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ 1920-1940

     Οι καινουριοφερμένοι από τη Γερμανία Κ. Τσάτσος και Π. Κανελλόπουλος υπερασπίζονται με τα θεωρητικά όπλα του νεοκαντιανισμού το αστικό καθεστώς και με διαλέξεις και ειδικά μαθήματα «κατατροπώνουν» το διαλεκτικό ματεριαλισμό. Η ταξική πάλη επηρεάζει και τους πιό πολλούς λογοτέχνες. Χωρίζονται κι’ αυτοί σε αντίθετα στρατόπεδα. Ιδεαλιστές από τη μιά μεριά και μαρξιστές από την άλλη. Υπάρχουν όμως και μερικοί από τους παλιούς που μένουν αδιάφοροι (Μελαχρινός και Σία). Άλλοι πάλι προσχωρούν στο φασισμό (Καμπάνης, Καραντώνης).

ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΡΔΑΤΟΥ, σ. 528. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ (Από το 1453 ως το 1961). Πρόλογος ΚΩΣΤΑ ΒΑΡΝΑΛΗΣ, (τόμοι 2), εκδόσεις Βιβλιοεκδοτική 1962.

--

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄- Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

     ….Στόν χώρο της δοκιμιακής ιστορίας ανήκει η Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος του Παναγιώτη Κανελλόπουλου (1902-1986), πού τόσο στην πρώτη μορφή της (Α΄[1 1941]- Β΄, 1947) όσο και στην ευρύτατα αναπτυγμένη δεύτερη (Α΄-ΙΑ΄, [1966-] 1976-1988) αποτελεί  μια δημιουργική και εργώδη συνθετική θεώρηση του αντικειμένου και ένα άθλημα για την ελληνική βιβλιογραφία: είναι αξιοθαύμαστη η άνεση με την οποία κινείται ο συγγραφέας μέσα στο όλο πεδίο του ευρωπαϊκού πνεύματος γίγνεσθαι, παρακολουθώντας σφαιρικά τις εκδηλώσεις του, ενώ παράλληλα πρέπει να υπογραμμισθεί ο έντονα προσωπικός χαρακτήρας της σκέψης του, όπως αυτός αποτυπώνεται τόσο στις γενικές όσο και στις επιμέρους παρατηρήσεις. Σημαντικές επίσης είναι οι συνθέσεις Ο εικοστός αιώνας (1951), Ο Χριστιανισμός και η εποχή μας (1953), Μεταφυσικής προλεγόμενα (1956), Το τέλος του Ζαρατούστρα (1956), και η συναγωγή Δοκίμια και άλλα κείμενα σαράντα πέντε ετών(1935- 1980), 1980.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Δ. ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗΣ, σελίδες 205-206. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ Έκτη έκδοση, εκδόσεις Δόμος 1996.

--

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

Η  ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ ’30, Η ΝΕΑ ΠΟΙΗΣΗ

1.Ο υπερρεαλισμός στο διεθνή χώρο

     Παναγιώτης  Κανελλόπουλος

      Στους ποιητές της περιόδου που εξετάζουμε ανήκει κι ο ακαδημαϊκός, λογοτέχνης και πολιτικός Π. Κανελλόπουλος που γεννήθηκε στην Πάτρα το 1902 και μας χάρισε ένα πλούσιο λογοτεχνικό έργο, παράλληλα με τα γνωστά επιστημονικά του συγγράμματα πού τον κατατάσσουν ανάμεσα στους κορυφαίους διανοητές.

     Ο Κανελλόπουλος παρουσιάστηκε στους λογοτεχνικούς κύκλους με την ποιητική συλλογή «Απλοί φθόγγοι σε στίχους» (1939), πού την ακολούθησαν αργότερα δύο άλλες συλλογές, ο «Κύκλος των σονέττων» (1955) και οι «Πικροδάφνες», συλλογές που περιέχουν ποιήματα γραμμένα με ευαισθησία και φιλοσοφικό στοχασμό. Η ανθρωπότητα, η πατρίδα του η Πάτρα, η Ελλάδα, η χριστιανική πίστη κυριαρχούν στην πρώτη συλλογή:

Στη ζωή μου γνώρισα άγνωστους και ξένους πολλούς.

Κι ανάμεσά τους τον εαυτό μου.

Στη ζωή μου γνώρισα το διπλανό μου.

Κι ανάμεσα τους τόσους αγνοημένους

κι ανήμπορους και μόνους και θλιμμένους

γνώρισα κάποιο δειλινό το Θεό μου.

Τον γνώρισα-και χάθηκε στου δρόμου το βάθος…

κι από τότε στους χαμένους μετριέται

Μά στου ορίζοντα τα χείλη

σαν ήλιος ο ίσκιος του μεσ’ στ’ άγιο δείλι

ανέτειλε. Κι’ εντός η γης εσείσθη.

Τα πάντα όπως τα λέει και το βιβλίο

γενήκαμε ξανά. Κ’ εντός μου εσχίσθη

το καταπέτασμα του ναού εις δύο.

     Και τα βάσανα του  ελληνισμού κι οι μπόρες κι οι αντάρες δεν άφησαν ασυγκίνητο το μεγάλο στοχαστή. Ζωντανές οι μνήμες απ’ την κατοχή και την πείνα, τη φυγή για την Αίγυπτο. «Βροχή, φουρτούνα θύελλα- Μάρτης μήνας/ Την παγωμένη εικόνα της Αθήνας στο νου μας μ’ ό,τι πιό ζεστό τυλίξαμε».

Μεγάλη Τρίτη του Σαράντα δύο

μεσ’ στην ψυχή μας έκαν’ ένα κρύο

παράξενο…. Η πατρίδα είναι μεγάλο,

πελώριο πράμα! Η θάλασσα βογγούσε

κ’ η βάρκα μας μεσ’ στον παγκόσμιο σάλο

με λεβεντιά ρωμέϊκη ισορροπούσε.

     Και στις «Πικροδάφνες» πάλι κυριαρχεί ένας βαθύς φιλοσοφικός στοχασμός, που πολλές φορές εκφράζεται λιτά και απλά:  «Περίμενα καιρό… πολύν καιρό…/ δεν είπα σε κανένα λέξη./ Δεν ήθελα κανένας να προσέξει/ ότι διψούσα κ’ ήθελα νερό./ Κι’ ήρθε από πάνου η εντολή να βρέξει…».

     Συνταρακτικές ακόμα ιστορικές στιγμές ή φυσιογνωμίες που σημάδεψαν την ιστορία με το πέρασμά τους. Ο Αννίβας, ο Κάρολος ο 12^ος της Σουηδίας, ο Ναπολέων: Νικήθηκαν στη Ζάμα ο ένας,/στο Βατερλώ και στην Πολτάβα οι άλλοι./ Οι νικημένοι, τάχα, ειν’ όλοι τους μεγάλοι;/  ‘Ω δε μπορεί να νικηθεί ο καθένας!/ Χρειάζεται τύχη και καρδιά μεγάλη και πρέπει ο τόπος όνομα να βγάλει…/ Νικήθηκαν στη Ζάμα ο ένας/ στο Βατερλώ και στην Πολτάβα οι άλλοι.

      ….Κι άλλοι πολλοί περνούν από την ποίησή του, κι ανάμεσα σ’ αυτούς οι σταυροφόροι που ψάχνουν για την Ιερουσαλήμ…. «Ξεκίνησαν από πατρίδες που έχουν καιρό πιά ξεχαστεί…/ Μά υπάρχει η Ιερουσαλήμ; Την είδα;/Γιατί δε φτάνουμε; Γιατί;»

     Γράφει ένας ποιητής φιλόσοφος, γεμάτος ανησυχίες που βρίσκει στο τέλος τη λύτρωση στο Θεό. «Το αδύνατο για σένα θα το κάμω/ Σε ακούω, Σε βλέπω, θα Σε αγγίσω…/ Και της ερήμου εγώ την άμμο/ θα τη μετρήσω».

Διαλύει με τη δύναμη της πίστης το σκοτάδι της αμφιβολίας και ξέρει να σκορπάει ένα καινούργιο αισιόδοξος φως:

ΜΑΡΙΑΣ Δ. ΜΙΡΑΣΓΕΖΗ, δ.φ. καθηγήτριας της νεοελληνικής φιλολογίας του Μαράσλειου Διδασκαλείου Α.Ε., σελίδες 476-477, ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, τόμος δεύτερος, εκδ. Αθήνα 1982.

--

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄- Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

(Οι πηγές της-Στοχασμός και Κριτική-Σημειωματογραφία και δοκίμιο-Βιβλιοκρισία και κριτική-Έλεγχος και άρνηση-Οι στοχαστές-Οι κριτικοί-Οι ιστορικοί της λογοτεχνίας μας)

     ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ (1902-). Γεννήθηκε στην Πάτρα από μεγάλη πολιτική οικογένεια, ανεψιός από αδερφή του πρωθυπουργού της Ελλάδας Δημητρίου Γούναρη. Σπούδασε νομικά στην Αθήνα και την Χαϊδελβέργη, και Μόναχο, έγινε πρωθυπουργός, Υπουργός, Βουλευτής, Ακαδημαϊκός και καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στα 1940 εξόριστος σε νησί απ’ την 4^η Αυγούστου, ζήτησε να καταταγεί εθελοντής στρατιώτης κι αφέθηκε ελεύθερος για να πάει στο Αλβανικό Μέτωπο, όπου πολέμησε εναντίον του Ιταλικού φασισμού. Εκτός των πολιτικών κι επιστημονικών ασχολιών του έγραψε ποιήματα: «Ο κύκλος των σονέττων» 1945 στα οποία διακρίνεται μιά εξαιρετική ευαισθησία, που θυμίζει ανάλογη διάθεση μ’ εκείνη του Μαίτερλινγκ και πολύ στοχαστικές μελέτες, όπως: «Η Ιστορία του Ευρωπαϊκού πνεύματος» δύο τόμοι, 1943-1944, κι άλλες πνευματικές εργασίες, «Πέντε αθηναϊκοί διάλογοι» 1956, «Το τέλος του Ζαρατούστρα» 1956, «Γεννήθηκα στα 1402» κ. ά., στις οποίες δεσπόζει ένας βαθύς στοχασμός, ικανότητα λογοτεχνική και μιά ανεβασμένη περιωπή κριτικής στάσης σε σπουδαία πνευματικά θέματα.

ΝΙΚΟΣ  ΠΑΠΠΑΣ, σελίδες 462-463. Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ (1100- 1973), εκδόσεις Τύμφη 1973.

--

   16. Η ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ 1930, ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ- ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

     Το φιλοσοφικό στοχασμό καλλιέργησαν επίσης δύο πανεπιστημιακοί καθηγητές, ο Βασίλειος Τατάκης (γενν. 1896), που ασχολήθηκε πιό πολύ με την ιστορία της φιλοσοφίας και ειδικότερα με τη χριστιανική και τη βυζαντινή φιλοσοφία (La Philosophies byzantine, 1949), και ο Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος (γενν. 1900), από τη νεοκαντιανή σχολή της Χαϊδελβέργης, που οι εργασίες του στρέφονται κυρίως γύρω από τον Πλάτωνα, των Πλωτίνο και τον Καντ. Από το ίδιο ιδεολογικό κλίμα και τη σχολή της Χαϊδελβέργης προέρχονται ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, που ανακατεύτηκαν και οι δύο ενεργά και στην πολιτική. Ο Π. Κανελλόπουλος (γενν. 1902), που διετέλεσε επανειλημμένως Αντιπρόεδρος της Κυβερνήσεως και δύο φορές Πρωθυπουργός (1945 και 1967), έδωσε πολλές μελέτες κοινωνιολογίας, αλλά και πολλά άλλα συγγράμματα (και λογοτεχνήματα) και το συνθετικό βιβλίο Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος. Ο Κ. Τσάτσος….

ΛΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΗ, σ. 331. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 1978

--

Κανελλόπουλος  Παναγιώτης (1902-1986)

      Πολιτικός, συγγραφέας και ακαδημαϊκός, επιφανής πνευματική φυσιογνωμία της νεότερης Ελλάδας. Γεννήθηκε στην Πάτρα (γόνος επιφανούς οικογένειας και ανεψιός του Δημητρίου Γούναρη), σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες στην Αθήνα και στη Χαϊδελβέργη και ακολούθησε ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, η οποία είχε ως κατάληξη την εκλογή του ως υφηγητή (1929) και καθηγητή (1933) της κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1935 ίδρυσε το Εθνικό Ενωτικό Κόμμα (με το οποίο φιλοδόξησε να καλύψει τον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ του Λαϊκού Κόμματος και του Κόμματος των Φιλελευθέρων), χωρίς όμως επιτυχία. Επί δικτατορίας Μεταξά εκτοπίστηκε και κατά τον Ελληνοιταλικό Πόλεμο στρατεύτηκε εθελοντικά και πολέμησε στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Κατά τα χρόνια της κατοχής διέφυγε στο εξωτερικό και έγινε μέλος των εξόριστων ελληνικών κυβερνήσεων. Μετά την απελευθέρωση συνέχισε την πολιτική του δραστηριότητα και το 1945 μάλιστα έγινε πρόεδρος βραχύβιας κυβέρνησης. Στα χρόνια που ακολούθησαν στράφηκε σταδιακά στο συντηρητικό πολιτικό χώρο και διατέλεσε επανειλημμένα βουλευτής και υπουργός διαφόρων κυβερνήσεων (κυρίως του Ελληνικού Συναγερμού και της ΕΡΕ). Το 1959 εκλέχτηκε ακαδημαϊκός. Μετά την αποχώρηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή από την Ελλάδα (1964) ανέλαβε την ηγεσία της ΕΡΕ. Το 1967 σχημάτισε νέα κυβέρνηση που θα οδηγούσε τη χώρα σε εκλογές, μεσολάβησε όμως το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21^ης Απριλίου, που τον ανέτρεψε. Επανεκλέχτηκε βουλευτής το 1977 με το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας και συνέχισε τις πολιτικές του δραστηριότητες μέχρι το θάνατό του. Το συγγραφικό έργο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου είναι μεγάλο και πολυσχιδές. Μεταξύ άλλων έγραψε τα έργα «Η Κοινωνία των Εθνών» (1926), «Κοινωνιολογία των ιμπεριαλιστικών φαινομένων» (1927), «Κάρολος Μαρξ» (1931), «Η Κοινωνία της εποχής μας» (1932), «Ιστορία και πρόοδος» (1933), «Προβλήματα φιλοσοφίας και κοινωνιολογίας της ιστορίας» (1936), «Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος» (δίτομο 1941-47, εννιάτομο το 1976), «Ο κύκλος των σονέτων» (1945), «Κρόμβελ» (1948, θεατρικό), «Ο Χριστιανισμός και η εποχή μας» (1952), «Πικροδάφνες» (1955, ποίηση), «Πέντε αθηναϊκοί διάλογοι» (1956), «Το τέλος του Ζαρατούστρα» (1956), «Γεννήθηκα το 1402» (1958), «Από το Μαραθώνα στην Πύδνα» (1963), «Τα χρόνια του μεγάλου πολέμου 1939-44» (1964), «Ημερολόγιο 1942-45» (1977) κ. ά.  Πλήθος άρθρων και μελετών του βρίσκονται διάσπαρτοι σε εφημερίδες και περιοδικά.

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. 1000 μ. Χ.-2000 μ. Χ. 10 αιώνες ελληνικού πνεύματος. (ΒΙΟΓΡΑΦΚΗ-ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΚΗ-ΚΡΙΤΙΚΗ-ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ- ΣΤΑΘΜΟΙ-ΡΕΥΜΑΤΑ-ΤΑΣΕΙΣ), Φιλολογική Επιμέλεια: Ανδρέας Δ. Σταφυλίδης. Εκδότης: Δημήτριος Α. Σταφυλίδης, Αθήνα 1999. Σελίδες 511-512, 467, 608, 901

--

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΣΑΚΩΝΑΣ, ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΟΝ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ. Εκδόσεις Κάκτος 1987. Σελίδες 63, 90, 91, 96, 97, 99, 180, 231, 235-238, 240, 241, 306, 316, 423.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΣΑΚΩΝΑΣ, ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Εκδόσεις Κάκτος 1988. Σελίδες 31κ.ε., 53, 58, 61, 63 κ.ε. 75,77, 80 κ.ε. 91-124, 128, 133, 136-137, 140-142, 144, 148, 150, 154-155, 168, 171, 176, 179-180, 184, 199, 201, 207, 209-210, 222, 226-228, 233, 238, 246, 260, 300, 312, 329-331, 333-335, 357, 360, 362, 374, 377, 379, 384, 407, 411, 414, 420, 422, 427-428, 440, 451, 455-458, 461, 468, 510, 523, 528, 538.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΣΑΚΩΝΑΣ, Η ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ 30 ΤΑ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΤΑ. Εκδόσεις Κάκτος 1989. Σελίδες 215, 347, 350, 388, 424, 528.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΡ. ΤΣΑΚΩΝΑΣ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ & ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. Β΄ Έκδοση επευξημένη. Εκδόσεις Σώφρων, Αθήνα 1992. Κριτική Τοποθέτηση Παναγιώτη Κανελλόπουλου.

Τόμος 2^ος, Από την Επτανησιακή Σχολή μέχρι τον Παπαδιαμάντη, Σελίδες 125, 201.

Τόμος 3^ος, Από τον Κ. Παλαμά μέχρι τον Ίωνα Δραγούμη, Σελίδες 16 κ. έ. 30 κ. έ., 224, 283, 297.

Τόμος 4^ος, Από την Επανάσταση του Γουδί (1909) μέχρι τον Κωνσταντίνο Καβάφη. Σελίδες 44, κ.ε.. 136, 445, 446.

Τόμος 5^ος, Από τους Πνευματικούς Κύκλους της Πόλης και της Κύπρου μέχρι τον Υπαρξιακό Χριστιανισμό. Σελίδες 160, 489, 490.

Τόμος 6^ος, Από τη Γενιά του 1930 μέχρι τον Ελληνικό Κοινοτισμό. Σελίδες 49, 356, 371, 372, 380, 382 κ.ε., 387-425, 438, 503, 506, 537.

Τόμος 7^ος, Από τους Στοχασμούς του Μεσοπολέμου μέχρι τη «Σχολή» της Θεσσαλονίκης. Σελίδες 11, 24, 64, 186.

Τόμος 8^ος, Από τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και την Αντίσταση μέχρι την Γενιά του 1940 και την Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά. Σελίδες 19 κ. ε., 23 κ. έ.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ και η πρόσληψή της στα χρόνια του Μεσοπολέμου (1918-1940), Τόμος Β΄, εκδόσεις Καστανιώτη 2001. Σελίδες 158, 216, 354, 826, 1008, 1009, 1021, 1028.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ και η πρόσληψή της στους δύστηνους καιρούς (1941-1944), Τόμος Γ΄, εκδόσεις Καστανιώτη 2003. Σελίδες 30, 32, 50, 55, 78, 91.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ και η πρόσληψή της στα χρόνια του ετεροκαθορισμένου εμφυλίου πολέμου (1945-1949). Τόμος Δ΄. Εκδόσεις Καστανιώτη 2004. Σελίδες 4,8, 14, 32-33, 38, 40-42, 50,54, 86, 73-74, 165, 232, 281, 283, 287, 288, 293.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ και η πρόσληψή του στα χρόνια της επισφαλούς δημοκρατίας (1950-1956). Τόμος Ε΄, Εκδόσεις Καστανιώτη 2005. Σελίδα 124.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ και η πρόσληψή της στα χρόνια της αυτοσχέδιας ανάπτυξης (1957-1963). Τόμος Στ΄. Εκδόσεις Καστανιώτη 2005. Σελίδα 116.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ και η πρόσληψή της όταν η δημοκρατία δοκιμάζεται, υπονομεύεται και καταλύεται (1964-1974 και μέχρι τις ημέρες μας) Τόμος Η΄. Εκδόσεις Καστανιώτη 2007. Σελίδα 4.

Θ. Ι.  ΓΑΛΑΝΗΣ,  ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ, Εκδόσεις Κνωσός, Αθήνα χ.χ. Σελίδες 235-236. Το 98^ο λήμμα Λογοτέχνη είναι αφιερωμένο στον Π. Κ. Ελάχιστα για την «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, τον Όλιβερ Κρόμγουελ, το έργο Εικοστός Αιώνας και τους Απλούς Φθόγγους.

[«Το συγγραφικό του έργο είναι ευρύ, μεγάλο, βαθυστόχαστο. Έφερε ένα πνεύμα κριτικού ιδεαλισμού στην εξέταση των κοινωνικών φαινομένων που γοήτεψε και εμψύχωσε με την «ένθεη» πίστη του στον άνθρωπο. Σ’ όλη την πολυκύμαντη σταδιοδρομία του στρατεύεται από το πνεύμα της παιδαγωγικής του αποστολής. Μόνος του με συναίσθηση ευθύνης, τράβηξε το δρόμο της αλήθειας. Σοφός δάσκαλος, επιστήμονας, δεν έμεινε έξω από τις συγκινήσεις που δίνει μια καλλιτεχνική ψυχή…..»]

ΔΙΟΝΥΣΗΣ Ι. ΤΣΟΥΡΑΚΗΣ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ. ΣΧΟΛΙΚΟ ΒΟΗΘΗΜΑ για μαθητές ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ. Εκδόσεις Ελληνοεκδοτική, Αθήνα 1997. Σελίδες 168-169. «Από τις μεγαλύτερες μορφές του 20^ου αιώνα στην χώρα μας τόσο στο χώρο της πολιτικής, όσο και στο χώρο του Πνεύματος. Ως πολιτικός ήταν μετριοπαθής  και ηθικός. Ως πνευματικός άνθρωπος υπήρξε πολυμαθής και οραματιστής….»

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΚΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ- ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΤΣΙΦΟΣ-ΕΛΕΝΗ ΝΙΚΟΛΑΚΗ-ΕΛΕΝΗ ΦΤΙΚΑ: Συγγραφή-επιμέλεια. ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ. Εκδόσεις Μαλλιάρρη- Παιδεία, 1997. Σελίδες 189-190.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΥΡΑΓΑΝΗΣ-ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΥΡΤΑΛΗΣ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ, σχολικό βοήθημα για μαθητές δημοτικού, γυμνασίου, λυκείου. Εκδόσεις Ντουντούμη 1994. Τόμος 1^ος, Σελίδες 272-273.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ  ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ  ΕΛΛΗΝΩΝ  ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ.  Σύνταξη-επιμέλεια ύλης: Δ. Π. ΚΩΣΤΕΛΕΝΟΣ (κριτικός-λογοτέχνης). Εισαγωγή: ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΑΛΕΤΑΣ. (Γραμματολόγος-Κριτικός-Συγγραφέας). Ιστορικά- Φιλολογικά Στοιχεία: ΒΑΡΒΑΡΑ ΓΟΥΛΑΚΟΥ-ΚΩΣΤΕΛΕΝΟΥ. (καθηγήτρια-Φιλόλογος). Τόμος Δεύτερος, εκδόσεις Κ. ΠΑΓΟΥΛΑΤΟΥ, Αθήνα 1974. Σελίδες 94-97.

(«Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος με την τόση πολυκύμαντη πολιτική σταδιοδρομία μας εκπλήσσει όταν αναλογιστούμε το πλούσιο και πολύπλευρο έργο του. Και το γεγονός παραμένει αναμφισβήτητο: ο προικισμένος συγγραφέας κυριαρχεί οπωσδήποτε πάνω στον πολιτικό’ ο πολυμαθέστατος επιστήμονας με τις τεράστιες σε όγκο κι εύρος γνώσεις είναι οπωσδήποτε αυτός που θα επιζήση πάνω από πολιτικά πάθη, λάθη ή αστοχίες. Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος είναι, καθώς λέμε και πιο πάνω, μια από τις φωτεινότερες πνευματικές φυσιογνωμίες του Αιώνα μας.»]. Ανθολογείται επίσης με Ποίημα από τον «Κύκλο των Σονέττων» (Δεν τους χρωστάω τους στίχους μου στη Μούσα/ Δεν της αρέσουν της φωνής μου οι ήχοι….) και «Περίμενα καιρό… πολύν καιρό…» από την συλλογή «Πικροδάφνες».  Και μικρό απόσπασμα από το «Γεννήθηκα στο 1402» .).

  Οι εκδόσεις Αφοι Παγουλάτοι, την ίδια χρονιά, 1974, κυκλοφόρησαν ένα δίτομο Συμπλήρωμα του Βιογραφικού Λεξικού. Το δίτομο αυτό έργο «ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ» Συνέταξε ο συγγραφέας Δημήτρης Σιατόπουλος. Στον Δεύτερο Τόμο, σελίδα 134 και 136 γράφει για τον Π. Κ.:

(«Νεότερα βιβλία του: «Ημερολόγιο» (1978). Το 1979 κυκλοφόρησε τα «Ιστορικά δοκίμια- Α΄. Πώς εφθάσαμε στην 21^η Απριλίου 1967, Β΄1940-1941. Εθνική Αντίσταση.». Πρόκειται για μια υπεύθυνη συγγραφή που αξιολογεί πράξεις, εξηγεί περιστάσεις, τοποθετεί γεγονότα, ερμηνεύει θέσεις πολιτικές, κοινωνικές και πνευματικές στους κρίσιμους χρόνους που μελετάει ο δημιουργός της. Και ορθά δεν περιορίζεται μέσα στα στενά όρια των ειδικών περιστατικών, αλλά εκτείνεται σε πλήθος θέματα και πρόσωπα που έπαιξαν κάποιο ρόλο στην ανέλιξη των γεγονότων που μελετάει.

Επισημαίνει κανείς στη συγγραφή την υψηλή πνευματική νηφαλιότητα και τον άψογο λόγο. Στα κείμενά του κυριαρχεί η μετάπλαση της ιστορικής ώρας σε σοφία και διάρκεια λόγου. Προβληματίζεται με τα γεγονότα, τις εθνικοκοινωνικές ανελίξεις, την αναπροσαρμοστική πορεία του χρόνου, αναζητώντας παντού, τη βαθύτερη ουσία των φαινομένων, σε συνθέσεις δημιουργιών με την ενοραματική δομή της οικουμενικότητας.».)

--

           Κανελλόπουλος Παναγιώτης (1902-)’ ακαδημαϊκός, ποιητής, λογοτέχνης, πολιτικός. Μιά από τις κορυφαίες μορφές της νεοελληνικής πνευματικής ζωής. Γεννήθηκε στην Πάτρα, την γραφική αχαϊκή πρωτεύουσα με τα μεσαιωνικά λείψανα και το ακμαίο εμπορικό λιμάνι. Πολύ νωρίς τον τράβηξε η μελέτη των ευρωπαϊκών κλασσικών, του Σαίξπηρ, του Σίλλερ, του Ρακίνα. Από αυτούς εμπνεύστηκε και πήρε τον δικό του ποιητικό δρόμο. Δεκαέξι μόλις χρονών, το 1918, δημοσίευσε στο «Νουμά» ένα πρώιμο ποίημά του, με το οποίο και έκανε την εμφάνισή του στη λογοτεχνία. Αργότερα συνδέθηκε με τους  κύκλους του περιοδικού στην Αθήνα, ιδιαίτερα τον Ταγκόπουλο και τον Καρθαίο. Νωρίς ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος έλυσε το γλωσσικό ζήτημα και ταύτισε την ζωντανή νεοελληνική μας γλώσσα (αυτήν που οι γλωσσαμύντορες αποκαλούν δημοτική, για να την υποβιβάσουν) με την αισθητικές του αντιλήψεις και τις πνευματικές του ανησυχίες. Έτσι μόνο τα επιστημονικά συγγράμματα και τους κοινοβουλευτικούς λόγους του συνέτασσε στην καθαρεύουσα, γράφοντας πάντοτε στη νεοελληνική ό,τι πήγαζε από την καρδιά και την ψυχή του: τους στίχους, τα δοκίμια, τα ιστορικά του έργα.

     Αφού συμπλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές στην Πάτρα, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος έφυγε για να συμπληρώση την παιδεία του στην Αθήνα και μετά στην Αιδελβέργη και το Μόναχο. Στα πανεπιστήμια αυτά σπούδασε δίκαιο, κοινωνιολογία και φιλοσοφία. Το διδακτορικό του δίπλωμα πήρε το 1923 από το πανεπιστήμιο της Αιδελβέργης. Το 1926 τύπωσε το πρώτο του βιβλίο για την «Κοινωνία των Εθνών» και τον ίδιο χρόνο διορίσθηκε γενικός γραμματέας του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας, όπου έμεινε ως το 1927. Τα ενδιαφέροντά του όμως τον έσπρωχναν προς την ελληνική νεότητα, στην οποία ήθελε να διοχετεύση τα νάματα της ευρωπαϊκής του παιδείας και φιλοσοφικής σκέψεως. Έτσι το 1929 εκλέχθηκε υφηγητής της Κοινωνιολογίας στη Νομική σχολή του πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1933 έγινε τακτικός καθηγητής της ίδιας έδρας. Το 1932 είχε χρηματίσει γενικός γραμματέας του υπουργείου Παιδείας και από το 1934 ως το 1935 υπήρξε πρόεδρος του Ιδρύματος Κοινωνικών Ασφαλίσεων, πού τότε μόλις είχε ιδρυθή. Κατά την περίοδο αυτή ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος δημοσίευε πλείστα έργα σχετικά με την επιστήμη του, από την οποία όμως δεν λείπει η φιλοσοφική διάθεση. Είναι: Κοινωνική πρόοδος και κοινωνική πολιτική (1927), «Κοινωνιολογία των ιμπεριαλιστικών φαινομένων» (1927), «Ιστορία και κριτική των κοινωνιολογικών θεωριών» (1931), «Η κοινωνία της εποχής μας» (1932), «Ιστορία και πρόοδος: εισαγωγή εις την κοινωνιολογίαν της ιστορίας» (1933), «Ο άνθρωπος και αι κοινωνικαί αντιθέσεις» (1934), «Προβλήματα φιλοσοφίας και κοινωνιολογίας της ιστορίας» (1936) κλπ. Τα έργα αυτά θεμελίωσαν την επιστήμη της κοινωνιολογίας στη χώρα μας και ως σήμερα κατέχουν βασική θέση στην ελληνική βιβλιογραφία.

     Λίγα χρόνια μετά την επιστροφή του από το εξωτερικό, στα 1927, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος μαζί με τον Κωνσταντίνο Τσάτσο και τον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο ίδρυσαν το «Αρχείον Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών», το οποίο στράφηκε εναντίον του άγονου φορμαλισμού που κυριαρχούσε την ελληνική παιδεία. Υπό την επίδραση του Γιάσπερ, του Καντ, του Γκούντολφ και του Στέφαν Γκεόργκ ο κύκλος του «Αρχείου» συνέχιζε την παράδοση του γερμανικού ιδεαλισμού και έδωσε ζωή και δόνηση στη σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη του τόπου. Η ομάδα στράφηκε κυρίως εναντίον του ιστορικού υλισμού, εμπόδισε την κομμουνιστική ανάπτυξη και έδωσε τον τόνο σε μιά αντιματεριαλιστική εκστρατεία, που δεν μπορούσε να αναλάβη η απερχόμενη γενιά του λογιωτατισμού.

     Το 1935 ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος αναμείχθηκε στην πολιτική και ίδρυσε το «Ενωτικόν Κόμμα». Παρακινημένος από τους ενθουσιώδεις σπουδαστές και φίλους του θέλησε να δώση στο κόμμα του προοδευτική γραμμή. Όμως το 1937 επιβλήθηκε η δικτατορία Μεταξά, προς την οποία ο δημοκράτης πολιτικός, ήλθε σε πλήρη αντίθεση. Τον συνέλαβαν τότε και τον εξόρισαν στην Κύθνο και στη συνέχεια στη Θάσο και στην Κάρυστο ως το 1940. Στην περίοδο αυτή εξέδωσε με το ψευδώνυμο Αίμος Αυρήλιος την πρώτη ποιητική του συλλογή με τίτλο «Απλοί φθόγγοι σε στίχους» (1939). Αλλά η ποιητική ωριμότητά του θα εκδηλωθή αργότερα, το 1945, με τον «Κύκλο των σονέττων» και το 1955 με τις «Πικροδάφνες», όπου περιλαμβάνονται ποιήματα με εγκεφαλικό κυρίως χαρακτήρα, από όπου όμως δεν λείπει ο λυρισμός, το ερωτικό στοιχείο και η φιλοσοφική σκέψη. Υπάρχουν  στις συλλογές αυτές στίχοι τεχνικά άψογοι και ολοκληρωμένα ποιήματα με ουσία, λεπτά αισθήματα και βαθύτατο ανθρωπισμό.

     Στην εξορία τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο συνόδευσε η σύζυγός του Νίτσα Πουλικάκου, την οποία νυμφεύθηκε στο 1935. Εκεί έγραψε το σπουδαιότατο έργο του «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», που εκδόθηκε σε δύο τόμους το 1941 και το 1947. Η ιστορία αυτή είναι γραμμένη σε ωραία κλασσική νεοελληνική, της οποίας ο συγγραφέας αναδεικνύεται τέλειος γνώστης και χειριστής. Όπως εξηγεί, αφήνει έξω από την ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος την Ελλάδα κι αυτό γιατί χρονικά η Ελλάδα προηγείται από την Ευρώπη. Η έννοια της Ευρώπης προϋποθέτει την Ελλάδα, την Ρώμη, τον Χριστιανισμό. Η γένεση και η ουσία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, μας λέγει, δεν μπορεί να γίνη νοητή, αν δεν την αναγάγωμε στο αρχαίο ελληνικό πνεύμα, στη ρωμαϊκή πολιτειακή παράδοση και νομοθεσία, στον Χριστιανισμό και στο βάρβαρο αλλά ακμαίο αίμα του Βορρά. Η ελληνική αρχαιότητα του έδωσε το μέτρο της αλήθειας και του κάλλους. Η ρωμαϊκή πολιτειακή παράδοση την έννοια του οργανωμένου κράτους και το Δίκαιο, ο Χριστιανισμός την αγάπη και την πίστη και οι λαοί του Βορρά (οι Γερμανοί) το ακμαίο και την παιδική τους φαντασία, πού μέσα στους μαγικούς δρυμούς της χώρας τους είχε ασκηθή, στα πιό παράδοξα οράματα. Πρότυπο του νεότερου δυτικού τύπου ανθρώπου θεωρεί ο συγγραφέας τον ιερό Αυγουστίνο (354-430). Στους πέντε αιώνες που ακολουθούν το θάνατό του επισημαίνει την ανάρρηση στον παπικό θρόνο του Γρηγορίου Α΄, και την ίδρυση του μεγάλου Φραγκικού Κράτους από τον Κάρολο τον Μέγα, δύο μεγάλα γεγονότα με τα οποία δημιουργήθηκαν τα σύμβολα της εκκλησιαστικής Ρώμης και της Αυτοκρατορικής εξουσίας. Όταν μετά την συνθήκη του Βερντέν, το 843 έγινε η διανομή του Οικουμενικού Κράτους μεταξύ των τριών εγγονών του Καρόλου ο κόσμος δεν θρυμματίζεται, αλλά προβάλλουν  διαμορφωμένο τρείς λαϊκοί οργανισμοί: οι Γερμανοί, οι Γάλλοι, και οι Ιταλοί, οι οποίοι απέκτησαν όχι μόνο το αίσθημα της χωριστής λαϊκής τους οντότητας. Αλλά και το αίσθημα ότι ανήκουν στον ίδιο ευρωπαϊκό πολιτισμό. Μέσα στα πλαίσια αυτά αναπτύσσεται το ευρωπαϊκό πνεύμα και ο συγγραφέας εξετάζει συνθετικά την εξέλιξή του σε όλες τις εκδηλώσεις του: την φιλοσοφία, τη λογοτεχνία, τις τέχνες. Είναι το «Άσμα του Ρολάνδου», ο Δάντης, ο Γκαίτε, ο Χαίλντερλιν, με τον οποίο αρχίζει ο δεύτερος τόμος του έργου, ο Ζαν Πάουλ και ο Νοβάλις, ο Καντ, ο Φίχτε, ο Σλαϊερμάχερ, ο Σέλλινγκ, ο Χέγκελ και ο Σοπενχάουερ’ ο Αύγουστος Κοντ και ο Σπένσερ. Ύστερα ο Λαμάρκ, ο Δαρβίνος, ο Καρλ Μαρξ, ο Ένγκελς. Έρχεται μετά η εξέταση των ιστορικών συγγραφέων του 19^ου αιώνα στη Γαλλία, στην Αγγλία και τη Γερμανία, του αγγλικού ρομαντισμού με τους μεγάλους λυρικούς του, Κόλτριζ, Ουόρδεσουόρθ, Κητς, Σέλλεϋ, Μπάυρον ως τον Όσκαρ Ουάιλντ και Γητς, της αμερικάνικης λογοτεχνίας, που σωστά ο συγγραφέας εντάσσει στην ευρωπαϊκή και τέλος του ευρωπαϊκού πνεύματος, ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

     Πρέπει να σημειωθή ότι το έργο αυτό γράφτηκε με ελάχιστα μόνο βοηθήματα-αγαπημένα βιβλία, πού ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος είχε πάρει στην εξορία μαζί του. Θαυμάζει ο αναγνώστης το εύρος της εγκυκλοπαιδικής του εποπτείας, την σοφή αρχιτεκτονική, την βαθειά διείσδυση της σκέψεώς του, τις συνθετικές και αφηγηματικές του ικανότητες και προ πάντων την αντικειμενικότητά του και την ταύτιση του υποκειμενισμού του με την γραμμή της πραγματικότητας. Αδρός και λιτός ο λόγος του, χωρίς πλατιασμούς και ανώφελα φιλολογικά σχήματα και παντού η αγάπη του συγγραφέα για το ωραίο και το υψηλό. Χαρακτηρίσαμε ήδη σπουδαιότατη την πρώτη αυτή έκδοση της «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», γιατί σε κάθε γραμμή της είναι γεμάτη από έναν αυθορμητισμό, που ίσως δεν είναι ο ίδιος στη νέα, ογκωδέστατη πολλαπλασιασμένη νέα έκδοση, της οποίας είδαν το φώς ως σήμερα τα δύο τεύχη του πρώτου μέρους (1966) και τα δύο τεύχη του δεύτερου τόμου (1968).

     Η νέα έκδοση της «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» είναι στην ουσία εντελώς νέο έργο, αφού μόνο το θέμα διατηρήθηκε το ίδιο και λίγες φράσεις της πρώτης μεταφέρθηκαν αυτούσιες. Το σύγγραμμα τώρα έγινε ογκωδέστατο και συνθετικώτερο. Ο ίδιος ο συγγραφέας παρατηρεί στο α΄ τεύχος του α΄ μέρους της νέας εκδόσεως (Αθ. 1966, σ.σ. 5-6):

      «Το πρώτο τούτο μέρος-σε δύο τεύχη-είναι σχεδόν πέρα για πέρα νέο έργο. Δε θα μπορούσα, όμως, ποτέ μου να επιχειρήσω το νέο τούτο έργο, αν δεν είχε προηγηθή εκείνο πού ήταν καρπός του νεανικού πνεύματος και της μοναξιάς της τετράχρονης εξορίας μου. Έτσι, έχω το δικαίωμα να εμφανίσω το σημερινό μου έργο ως τρίτη έκδοση ενός τμήματος του παλαιού πρώτου τόμου. Ο παλαιός πρώτος τόμος είχε το υπότιτλο «Από τον Αυγουστίνο ως τον Γκαίτε», και οι σελίδες του ήταν 493. Τώρα, το πρώτο μέρος φθάνει μόνον ως τον Μιχαήλ Άγγελο και οι σελίδες του-με μικρή διαφορά στον αριθμό και στην πυκνότητα των στίχων της σελίδας ανεβαίνουν σε χίλιους. Οι χίλιες αυτές σελίδες αντιστοιχούν μόνο σε 150 σελίδες του πρώτου τόμου του παλαιού έργου μου. Είναι αυτονόητο ότι μιά τόσο μεγάλη διεύρυνση του κειμένου δε μπορούσε να συμβιβασθεί με τη διατήρηση του περιεχομένου των 150 παλαιών σελίδων και με την απλή προσθήκη ή παρεμβολή των νέων 850 σελίδων. Σχεδόν όλα τα ξανάγραψα. Διατήρησα μόνο, με μικρές προσθήκες, το πρώτο κεφάλαιο, μερικές σελίδες για τη γοτθική αρχιτεκτονική, για το Τραγούδι του Νυμπελούνγκεν και το Τραγούδι του Ρολάνδου, για τον Δάντη και τον Μάιστερ Έκχαρτ, καθώς και κάποιες φράσεις μου πού-για να θυμίζουν (ιδιαίτερα σε μένα, ίσως όμως και σε μερικούς παλαιούς αναγνώστες μου) τη δροσερή μου σκέψη των τριανταπέντε ετών-τις σκόρπισε σε σελίδες του νέου έργου μου, έργου που επήγασε από πολύ περισσότερες γνώσεις και πολύ πιό ώριμη κρίση, αλλά που δε μπορεί νάχει τη δροσιά της νεανικής καρδιάς».

     Το δεύτερο μέρος της «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» ξεπέρασε κατά πολύ την πρόθεση και τα προγραμματισμένα όρια της εκτάσεώς του και έφτασε τις 1329 σελίδες (και τα δύο τεύχη). Και εξετάζει μόνο την περίοδο από τον Λούθηρο ως τον Μπαχ. Ο συγγραφέας έχει ήδη ολοκληρώσει το τρίτο μέρος και προχωρεί στη συγγραφή του τέταρτου. Στο νέο έργο θα δοθή η πρέπουσα θέση στο νεοελληνικό διαφωτισμό και τους μεγάλους εκπροσώπους του, που δίκαια εντάσσονται στο ευρωπαϊκό πνεύμα.  Εκείνο όμως που πρέπει ιδιαίτερα να τονισθή και να εξαρθή είναι η σημασία που δίνεται από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο στο Βυζάντιο. Στην πρώτη έκδοση του έργου το σχετικό τμήμα έφθανε μόλις τις επτά σελίδες. Στη δεύτερη συμπληρωμένη έκδοση του 1947 οι σελίδες για το Βυζάντιο αυξήθηκαν σε δέκα. Τώρα οι δέκα έγιναν 260. «Το ένα τέταρτο της πορείας του ευρωπαϊκού πνεύματος σε δεκατρείς αιώνες» γράφει ο ίδιος «καλύπτεται τώρα με βήματα του ελληνικού βυζαντινού λόγου και της ελληνικής βυζαντινής τέχνης. Έτσι, η φράση του παλαιού Προλόγου που έλεγε ότι, «γράφοντας την ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος άφησα έξω την Ελλάδα», γιατί «η Ελλάδα βρίσκεται πρίν από την Ευρώπη» δε μπορεί νάχει την έννοια που είχε στις πρώτες δύο εκδόσεις του έργου μου. Το αρχαίο ελληνικό πνεύμα μένει και τώρα- ως η μεγάλη προϋπόθεση του ευρωπαϊκού πνεύματος-έξω από την ιστορική μου αφήγηση και έρευνα. Τον Έλληνα, όμως, του Βυζαντίου τον φέρνω στην επιφάνεια της πνευματικής ζωής της Ευρώπης. Τον παίρνω από τα όρια της Ευρώπης και Ανατολής-από τις απόμερες «άκρες» και τα δραματικά σταυροδρόμια-και τον ενώνω με τη Δύση και το Βορρά. Χαίρω όταν με την πρόοδο της ηλικίας, έφθασα στην ωριμότητα εκείνη του πνεύματος που μ’ έκανε να μπορώ ν’ αποδώσω δικαιοσύνη στον τόσο βασανισμένο βυζαντινόν Ελληνισμόν».

     Οπωσδήποτε η νέα έκδοση, έργο μεγαλύτερου μόχθου και ευρύτερης πνοής, φέρνει τη σφραγίδα της ωριμότητας. Όμως η νεανική σκέψη του συγγραφέα δεν γέρασε, όπως μετριόφρονα ο ίδιος θέλει, αλλά διατήρησε όλη τη φρεσκάδα και δροσιά της. Όπως και ο λόγος που έγινε ακόμη πιό πλαστικός και η αφήγησή του παρέμεινε γοητευτική και σοφά διαρθρωμένη. Θαυμάζει κανείς την ενημέρωση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου και στα πιό ειδικά θέματα, όπου εμφανίζεται γνώστης της σπουδαιότερης βιβλιογραφίας. Παντού υπάρχει το προσωπικό ύφος, η εσωτερική διάθεση και μιά τάση ο υποκειμενισμός του συγγραφέα, να ταυτισθή με την αντικειμενική γραμμή της πραγματικότητας. Ο κοινωνιολόγος, ο φιλόσοφος, ο ποιητής, ο λογοτέχνης, ο φιλότεχνος συνεργάσθηκαν από κοινού για να μας δώσουν ένα θαυμάσιο σύνολο. Υπάρχουν ίσως στη νέα έκδοση δυσαναλογίες στη διαπραγμάτευση των διαφόρων κεφαλαίων. Ο συγγραφέας όμως δικαιολογείται απόλυτα. Σε έργα βγαλμένα από την ψυχή, που δεν συνοδεύει η γνώση και η εμπειρία, δεν λείπουν οι προσωπικές προτιμήσεις. Ύστερα χρειάζεται κάποτε να τονίσουμε την αξία ενός παραγνωρισμένου συγγραφέα ή η μελέτη γύρω από ένα σπουδαίο έργο έχει ολοκληρωθή. Κάποτε δεν υπάρχουν στη διάθεση του συγγραφέα όλες οι πηγές, δυσεύρετες και στις ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες. Ο ευσυνείδητος μελετητής θα προτιμήση να παραθέση το σχετικό δάνειό του αυτούσιο, παρά να αναμασήση γνώμες τρίτων. Η «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» είναι ένα έργο που ξεφεύγει από τα τοπικά ελληνικά μας πλαίσια, ένα έργο με πανευρωπαϊκή εποπτεία, που όταν μεταφρασθή στο εξωτερικό θα καταλάβη περίοπτη θέση στη διεθνή βιβλιογραφία. Είναι ακόμα ένα μάθημα ευσυνειδησίας, υψηλού ήθους και του πώς γράφονται τα σχετικά έργα, όταν στην χώρα μας μάς συνήθισαν να γράφουν τις διάφορες γραμματολογικές εργασίες προσφεύγοντες σε εγκυκλοπαιδικά λήμματα και ξένες κρίσεις.

     Στην εξορία ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, σε ένα διάλειμμα της συγγραφής της ιστορίας του, «στην Κάρυστο, απ’ τις 23 Φεβρουαρίου ως τις 2 Μαρτίου του 1940» όπως σημειώνεται στην έκδοση του έργου το 1947 από τον «Ίκαρο» έγραψε το βιογραφικό χρονικό σε πράξεις πέντε «Όλιβερ Κρόμβελ», όπου έχομε την εκδήλωση μιάς ακόμη πτυχής της πνευματικής πληθωρικότητας του συγγραφέα. Με άριστη οικονομία, λόγο θεατρικό, γνώση των σκηνικών απαιτήσεων, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος στήνει εμπρός μας τη σημαντικότατη αυτή προσωπικότητα της αγγλικής πολιτικής του 17^ου αιώνα. Στην συγγραφή του έργου πάρθηκαν υπ’ όψη οι  ιστορικές στιγμές που διέσωζαν φράσεις και σκέψεις του Κρόμβελ και οι οποίες ενσωματώθηκαν στο έργο (σελ. 23 κ. εξ.) ώστε να αποδίνεται πιστά η ιστορική αλήθεια. Το ύφος του συγγραφέα εδώ είναι επιγραμματικό, έχει ποιητική ενδιάθεση και φιλοσοφική προέκταση. Βρισκόμαστε σε ένα έργο που συγκροτεί μιάν αξιολογότατη συμβολή στο φτωχό σε έργα ποιότητας νεώτερο θέατρό μας. Οι γραμματολόγοι, θα πρέπει να προσέξουν και να δουν την αξία του.

     Στα χρόνια που ακολούθησαν την δικτατορία του Μεταξά, ο Κανελλόπουλος πήγε εθελοντής στην πρώτη γραμμή του μετώπου κατά τον ελληνοιταλικό πόλεμο του 1940- 1941. Στην περίοδο της εχθρικής κατοχής της Ελλάδας πήρε μέρος στην εθνική αντίσταση με την ίδρυση παράνομης οργανώσεως, διενέργεια σαμποτάζ κ.λπ. και έπαιξε ηγετικό ρόλο. Το 1942 κατέφυγε στην Αίγυπτο από την Τουρκία και πήρε μέρος στην κυβέρνηση του Εμμ. Τσουδερού ως αντιπρόεδρος της κυβερνήσεως και υπουργός Εθνικής Αμύνης. Το 1944 συμμετάσχει στην κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου ως υπουργός Οικονομικών και Ανασυγκροτήσεως. Μετά την απελευθέρωση της χώρας υπήρξε υπουργός Ναυτικών και Οικονομικών στην κυβέρνηση Παπανδρέου, που ανασυγκροτήθηκε. Παραιτήθηκε την 3 Ιανουαρίου 1945 και την 1 Νοεμβρίου του ίδιου χρόνου ορκίσθηκε πρωθυπουργός, αναλαμβάνοντας συγχρόνως τα υπουργεία Εξωτερικών και Ναυτικών. Παραιτήθηκε την 21 Νοεμβρίου. Στις εκλογές της 31 Μαρτίου 1946 κατέβηκε ως συναρχηγός της Εθνικής Πολιτικής Ενώσεως, εκλέχθηκε βουλευτής σε τρείς περιφέρειες και πήρε μέρος στην κυβέρνηση του προέδρου του Συμβουλίου Επικρατείας Παν. Πουλίτσα ως υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου. Κατά την περίοδο αυτή εκδίδει διάφορα έργα με πολιτικοκοινωνικό περιεχόμενο, όπως «Ο πόλεμος και το μέλλον» (1945). «Θα σας πω την αλήθεια» (1945) κ.λπ. Το 1947 διατελεί υπουργός Ναυτικών, Δημοσίας Τάξεως και Αεροπορίας στην κυβέρνηση Δημητρίου Μαξίμου. Το 1949 αναλαμβάνει το υπουργείο των Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Θεμ. Σοφούλη και μετά τις εκλογές της 5 Μαρτίου 1950 συμμετέχει ως αντιπρόεδρος της κυβερνήσεως και υπουργός Στρατιωτικών, Ναυτικών και Αεροπορίας, στην κυβέρνηση του Σοφοκλή Βενιζέλου. Παραιτείται στις 23 Απριλίου 1950. Συναρχηγός του Λαϊκού Ενωτικού Κόμματος με την ομάδα των Λαϊκών του Στ. Στεφανόπουλου. Το 1951 προσχωρεί στον «Ελληνικό Συναγερμό» του Αλέξανδρου Παπάγου. Εκλέγεται βουλευτής Αχαϊας και το 1952 Πατρών. Στην κυβέρνηση Παπάγου αναλαμβάνει διάφορα υπουργεία. Από τις 19 Νοεμβρίου ως τις 4 Δεκεμβρίου 1954 διατέλεσε υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου, από τις 4 Δεκεμβρίου ως τις 15 Δεκεμβρίου υπουργός Εθνικής Αμύνης και από τις 15 Δεκεμβρίου ως τις 16 Οκτωβρίου 1955 αντιπρόεδρος της κυβερνήσεως και υπουργός Εθνικής Αμύνης. Στην κυβέρνηση Παπάγου ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος εκτελεί επανειλημμένα καθήκοντα προέδρου κυβερνήσεως, υπουργού Εξωτερικών και Συντονισμού. Το 1951 εξέδωσε το βιβλίο «Ο εικοστός αιώνας», δύο χρόνια αργότερα το βασικό σύγγραμμά του «Ο Χριστιανισμός και η εποχή μας» και το 1956 τρία ακόμη σπουδαία έργα του, «Μεταφυσικής προλεγόμενα», τους «Πέντε αθηναϊκούς διαλόγους» και «Το τέλος του Ζαρατούστρα», που μεταφράστηκαν σε πολλές ξένες γλώσσες και συγκέντρωσαν ευμενέστατα σχόλια  της διεθνούς κριτικής. Ο κορυφαίος κλασικός φιλόλογος Albin Lesky, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Βιέννης και συγγραφέας της μνημειώδους «Ιστορίας της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας», αυστηρός μάλιστα κριτής των φιλολογικών κριτικών εκδοτών, στο πρώτο τεύχος (Ιαν, 1926) του διεθνούς φήμης γερμανικού περιοδικού   “Wort und  Wahrheit” με ευκαιρία την έκδοση της γερμανικής μεταφράσεως των «Πέντε αθηναϊκών διαλόγων» που φιλοτέχνησε η καθηγήτρια Ισιδώρα Ρόζενταλ- Καμαρινέα  (Walter- Verlag, Olten und Freiburg im Breisgau, 1961, σελ. 252) επισημαίνει την ευρωπαϊκότητα του συγγραφέα και τις παιδαγωγικές και φιλοσοφικές του ικανότητες, με τις οποίες ερμηνεύει γεγονότα, αναλύει: καταστάσεις και ανατέμνει ιδέες και ρεύματα.   

      Τα νεώτερα αυτά έργα του Παναγιώτη Κανελλόπουλου δίνουν το μέτρο της ωριμότητας της φιλοσοφικής του σκέψεως και το υψηλό σημείο εθνικής αυτογνωσίας, στο οποίο έφθασε ο συγγραφέας θεωρώντας τον Ελληνισμό αδιάσπαστη ενότητα και συνέχεια και στην ιστορική του πορεία από την ανεπανάληπτη κλασσική αρχαιότητα δια μέσου της ανεκτίμητης πολιτιστικής συμβολής του ελληνικού Βυζαντίου στον ισάξιο νεώτερο Ελληνισμό, ο οποίος αναδεικνύεται σε γνήσιο συνεχιστή και κληρονόμο της προαιώνιας ελληνικής ιστορίας. Ιδιαίτερα στρέφεται η στοργή του Παναγιώτη Κανελλόπουλου στο Βυζάντιο, το οποίο επιχειρεί με το λαμπρό δοκίμιό του για τον «Μυστρά» (Knorr und Hirth Verlag GMBH, 1963) να ανεβάση στο πολιτιστικό επίπεδο της ελληνικής αρχαιότητας, στην οποία αφιέρωσε ένα άλλο δοκίμιο στην έκδοση για την Αθήνα της ίδιας σειράς. Τα κείμενα αυτά κυκλοφορούν  σε πολλές ξένες γλώσσες και έχουν ευρύτατη διάδοση στους ξένους επισκέπτες της χώρας μας, καθώς συνοδεύονται από άφθονες φωτογραφίες των χώρων που περιγράφουν.

     Ο «Χριστιανισμός και η εποχή μας, από την Ιστορία στην Αιωνιότητα» είναι ένα βιβλίο που κατέχει ξεχωριστή θέση στην όλη πνευματική παραγωγή του συγγραφέα. Ο ίδιος στον πρόλογο του (σσ. Η-θ) παρατηρεί: «Έχω γράψει πολλά στη ζωή μου. Χιλιάδες είναι οι τυπωμένες σελίδες που έχουν συνδεθεί με τ’ όνομά μου. Γιατί, τάχα, αισθάνθηκα την ανάγκη, προλογίζοντας ειδικά το βιβλίο μου τούτο, να μιλήσω με τρόπο εξομολογητικό; Ίσως, γιατί κανένα βιβλίο μου δεν είναι τόσο δικό μου όσο είναι αυτό. Ο Ιησούς η σταύρωση, ο θάνατος, το άγνωστο, ο πόνος, η πίστη-είναι, τάχα, όλα αυτά «δικά μου»; Ναι, είναι πολύ δικά μου, περισσότερο απ’ όλα τα θέματα που έχω πραγματευθεί ως τώρα. Είναι δικά μου και είναι ολωνών’ γι’ αυτό, ακριβώς, είναι και πολύ δικά μου. Για πρώτη φορά μετράω την εποχή μου-αλλά και το παρελθόν και το μέλλον-με μέτρα τόσο μεγάλα όπως είναι ο Ιησούς, η σταύρωση, ο θάνατος, το άγνωστο, ο πόνος, η πίστη. Τα μέτρα αυτά είναι σχεδόν ασύλληπτα. Πώς τόλμησα να τα χρησιμοποιήσω για να μετρήσω μ’ αυτά την εποχή μου; Δεν έχω το αίσθημα ότι χρειάσθηκε τόλμη για να το κάμω. Ήταν χρέος μου, ένα απλό και αυτονόητο χρέος, να χρησιμοποιήσω τα πιό μεγάλα μέτρα που υπάρχουν στον κόσμο. Με τι να μετρούσα τη ζωή, αν δεν την μετρούσα με το θάνατο; Με τι να μετρούσα τον άνθρωπο, αν δεν τον μετρούσα με τον Ιησού; Με τι να μετρούσα τη γνώση και τα γνωστά, αν δεν τα μετρούσα με το άγνωστο και με την πίστη; Αλλά και αν υποτεθεί ότι χρειαζόταν ιδιαίτερη τόλμη για να κάμω ό,τι έκαμα, την τόλμη αυτή θα τη γεννούσε μέσα μου η έντονη συνείδηση της παιδαγωγικής αποστολής μου». Παιδαγωγικοί λοιπόν υπήρξαν οι λόγοι που οδήγησαν τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο στη συγγραφή του έργου αυτού. Αλλά και η ανάγκη να διατυπώση την αγωνία του για τον ταλανιζόμενο σύγχρονο άνθρωπο. Έτσι ο Χριστιανισμός, η αξεπέραστη αυτή κοσμοϊστορική θεώρηση της ζωής, παίρνει γενικότερο χαρακτήρα, χαρακτήρα βαθειά ανθρώπινο, καθώς ο συγγραφέας απευθύνεται σε «όλους τους ανθρώπους, όποια θρησκεία και αν είναι η θρησκεία τους ή κι αν θρησκεία τους δεν είναι  καμιά». Περισσότερο «Ο Χριστιανισμός και η εποχή μας» είναι η φιλοσοφική θεώρηση του κόσμου και της ζωής από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο διαμέσου του Χριστιανισμού και της ιστορίας. Η πνευματική κληρονομιά ενός κορυφαίου νεοέλληνα πολιτικού και φιλόσοφου στις επερχόμενες γενιές.

      Στην Ελλάδα και τον Χριστιανισμό αναφέρονται «Οι πέντε αθηναϊκοί διάλογοι» του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, που μεταφράσθηκαν σε πολλές ξένες γλώσσες. Με τη μορφή διαλόγων. (Ο Παύλος στην Αθήνα, 51[52] μ.Χ. –Ο Αδριανός στην Αθήνα, 132 π. Χ. –Ο Ιουλιανός στην Αθήνα, 355 μ.Χ.- Ο Αλάριχος στην Αθήνα, 396 π.Χ. –Ο Ιουστινιανός στην Αθήνα, 529 μ.Χ.) ο συγγραφέας στήνει εμπρός μας την κρίσιμη συνάντηση της ελληνικής αρχαιότητας με τον χριστιανικό κόσμο και με γλώσσα κλασσική και εκφραστική ζωντάνια αναλύει και εξηγεί το φαινόμενο του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού.

     Ένα ακόμη φιλοσοφικό βιβλίο είδε το φώς μέσα στο 1956. «Το τέλος του Ζαρατούστρα» με κεντρικό πρόσωπο το νιτσεϊκό ήρωα. Ο συγγραφέας μα λέγει για το έργο αυτό: «Κάποτε πρωτογνώρισα τον Ζαρατούστρα. Ήμουν έφηβος, όταν τον πρωτογνώρισα. Και δε μου έκαμε κακό η παράξενη αυτή γνωριμία. Από τότε δέθηκε κοντά μου. Και η μεγάλη μοναξιά του Ζαρατούστρα έγινε η μικρή μου μοναξιά… Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος ήταν τότε στην ακμή του’ και μαζί του, το πνεύμα του θανάτου και της καταστροφής που, από τις μέρες εκείνες, έγινε το πνεύμα του αιώνα μας. Δεν έφταιξε, όμως, ο Ζαρατούστρας για την πορεία που πήρε ο αιώνας μας. Άς λένε ό,τι θέλουν οι κακοί του φίλοι και οι κακοί του εχθροί’ ο  Ζαρατούστρας ήταν αθώος. Και μου έδειξε ο Ζαρατούστρας από τότε- πάνε περίπου σαράντα χρόνια-το δρόμο που πάει  κοντά του, αλλά και το δρόμο που πάει αλλού… Γιατί δεν ακολούθησε, όμως, ο ίδιος το δρόμο που πάει αλλού; Αν θυμάμαι καλά, η απορία αυτή-ή κάποια που της μοιάζει-γεννήθηκε μέσα μου από τότε που πρωτογνώρισα τον Ζαρατούστρα».-Και την απορία αυτή δίνει απάντηση το βιβλίο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου: «Ο Ζαρατούστρας ειν’ ελεύθερος ν’ ακολουθήσει και το δρόμο που πάει αλλού…».

     Το 1958 ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος εκλέγεται βουλευτής Αχαϊας. Συναρχηγός του Λαϊκού Κόμματος, προσχωρεί τον επόμενο χρόνο στην Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση και μετέχει ως αντιπρόεδρος στην κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Το 1959 εκλέγεται από την Ακαδημία Αθηνών τακτικό μέλος της. Μετά την αποχώρηση του Καραμανλή από την πολιτική ο Π. Κανελλόπουλος αναλαμβάνει την αρχηγία της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ενώσεως (1964). Στις εκλογές του 1964 εκλέγεται βουλευτής Αχαϊας. Σε κρίσιμες στιγμές για το κόμμα, του οποίου ηγείται, διατηρεί την ενότητα των μελών του και μετά από μιά περίοδο εθνικής πολιτικής κρίσεως σχηματίζει κυβέρνηση του κόμματός του (1967). Ακολουθούν τα γεγονότα της 21^ης Απριλίου και σήμερα ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ασχολείται με την ολοκλήρωση της «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος».

     Το 1958 εξέδωσε ένα ογκώδες μυθιστόρημα 730 σελίδων με τον τίτλο «Γεννήθηκα το 1402» (δεύτερη έκδοση 1967), όπου περιγράφει την τελευταία δραματική πεντηκονταετία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την κρίσιμη αυτή περίοδο για το Βυζάντιο και τον Ελληνισμό, οπότε και συνειδητοποιείται ο ελληνικός εθνισμός μας. Με πλήρη γνώση της βιβλιογραφίας και των πηγών μας μεταφέρει στην τόσο μακρινή εποχή σα σε σημερινή πραγματικότητα. Και εδώ μας συναρπάζει με τις λογοτεχνικές του αρετές, το γοητευτικό του ύφος και την γλωσσική του σαφήνεια. Ειδικώτερα το βιβλίο αναφέρεται στα κοσμοϊστορικά γεγονότα που έγιναν στην Πάτρα, την πατρίδα του συγγραφέα.  Προσφέροντας με τον τρόπο αυτό στον αναγνώστη τη ιστορία ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος του παρέχει μιάν ακόμη υπηρεσία, καθώς ο ζεστός λόγος του μετουσιώνει την άψυχη και ψυχρή ιστορία σε ένα έξοχο κείμενο.

      Τα ίδια ισχύουν και για την τρίτομη ιστορία της Ελλάδας, που παρουσίασε το 1963 με τον τίτλο «Από τον Μαραθώνα στην Πύδνα». Για μιά ακόμη φορά η κλασική αρχαιότητα συγκινεί  τον παλαιό πανεπιστημιακό διδάσκαλο και  παιδαγωγό, ο οποίος περισσότερο από κάθε άλλον έχει αντιληφθή τις παιδευτικές ανάγκες της χώρας και του καιρού του και έχει αφοσιωθή ολόψυχα στην κάλυψή τους, δίνοντάς μας παράλληλα έργα που τιμούν την ελληνική διανόηση και πλουτίζουν τη λογοτεχνία μας με σημαντικά κείμενα.

     Το 1964 σε (β΄ έκδοση) ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος κυκλοφορεί ένα ακόμη βιβλίο. «Τα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου, 1939-1944» που αναφέρονται στην εμπειρία του από το αλβανικό μέτωπο και τα γεγονότα της περιόδου του πολέμου. Ο νέος Ελληνισμός απασχολεί και αυτός τον συγγραφέα με τα προβλήματα και την ιστορία του. Και το βιβλίο αυτό αποτελεί μιάν ακόμη εκδήλωση του ενδιαφέροντός του και μιά σπουδαία πηγή με ντοκουμέντα, έγγραφα και κείμενα της περιόδου.

     Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος με το ποιητικό, το θεατρικό, το λογοτεχνικό και πρό πάντων με το φιλοσοφικό, το κοινωνιολογικό και το ιστορικό έργο του είναι ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους του νεοελληνικού πνεύματος, το οποίο τίμησε με την τόση γόνιμη παρουσία του και ανέδειξε στα μάτια της Ευρώπης και της Οικουμένης.

       ΙΩΑΝΝΗΣ Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ, σελίδες 102-106. Τόμος όγδοος. ΧΑΡΗ ΠΑΤΣΗ, ΜΕΓΑΛΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ (ΑΠΟ ΤΟΝ 10^Ο ΑΙΩΝΑ μ.Χ. ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ). Πρόεδρος Εποπτικού Συμβουλίου Γεώργιος Θ. Ζώρας. Διευθυντής Σύνταξης Ιωάννης Μ. Χατζηφώτης. Εκδόσεις Χάρη Πάτση, Σταδίου 61 Αθήνα [1968].

--

                       ΣΗΜΕΙΩΜΑ   6^Ο  ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ  ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟ

     Μεταφέρω στο 6^ο  σημείωμα (στο προηγούμενο μετέφερα την συνέντευξή του στα Φιλολογικά Χρονικά, μαζί με τις συνεντεύξεις του Κ. Τσάτσου και του Ν. Καζαντζάκη) πληροφορίες και στοιχεία που μας παράσχουν για τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο οι Ιστορίες της Ελληνικής Λογοτεχνίας και τα Βιογραφικά Λεξικά Ελλήνων Λογοτεχνών που έχω υπόψη μου. Ανοίγω την αυλαία των ΙΝΛ κατά αλφαβητική σειρά.  Είναι εύλογο, τα βασικά δεδομένα των λημμάτων που μας δίνουν οι ιστορικοί και κριτικοί, να είναι, πάνω κάτω περίπου τα ίδια, με τις ανάλογες ασφαλώς σύγχρονες συμπληρώσεις και αξιολογήσεις. Το ενδιαφέρον είναι, ότι ακόμα και σήμερα, το 2021 που εκδίδονται νέες μελέτες για την διαδρομή του, δεν υπάρχουν επαναξιολογήσεις με αρνητικό πρόσημο τουλάχιστον στα έργα και γραπτά του. Ιδιαίτερη και πάντα θετική μνεία γίνεται για το πολύτιμο και πολύτομο έργο του «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος». Ένα έργο σταθμός θέλω να πιστεύω στην ελληνική γραμματεία, και ακόμα και σήμερα αξεπέραστο. Αντιγράφω για την επαρκέστερη ενημέρωση του αναγνώστη και την βιβλιογραφία για τον Π. Κ. όπου την συνάντησα, δηλαδή σε λήμματα,  από βιβλία που ανατρέχω. Λαμβάνοντας υπόψη μου, τις σελίδες της του σημειώματος της ιστοσελίδας μου, που αντιγράφω τα κείμενα. Αλλά και, την σχετική δυσκολία να μεταφερθούν πολλά κείμενα, μια και επαναλαμβάνονται οι πληροφορίες και τα σχετικά στοιχεία ή οι σχετικές διαφοροποιήσεις είναι ελάχιστες και όχι με ιδιαίτερο βάρος. Όπως πχ. έχουμε στα Βιογραφικά Λεξικά.  (οφείλεις να κάνεις ειδικό σημείωμα παραδείγματος χάριν για τα ωραία κείμενα που παραθέτει ο παλαιός κοινωνιολόγος στα βιβλία του που εξέδωσε στις εκδόσεις Κάκτος, μιλώ για τον Δημήτριο Γρ. Τσάκωνα, και ως ιστορικός της ελληνικής λογοτεχνίας στην Ενεάτομη ΊΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ» & Πολιτικής Κοινωνίας, των εκδόσεων Σώφρων, Αθήνα 1992,-δεύτερη επηυξημένη έκδοση, η πρώτη αν θυμάμαι σωστά ήταν τρίτομη από τις εκδόσεις Λαδιά. Που δημοσιεύεται και κριτική τοποθέτηση για το έργο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Έτσι, προσπάθησα να οργανώσω όσο ήταν δυνατόν, το γενικών προδιαγραφών αυτό βιβλιογραφικό υλικό, και να στηριχτώ σε βιβλία που γνώριζα, έχω στην βιβλιοθήκη μου, έχω φωτοτυπήσει τα ανάλογα λήμματα κλπ. Υπάρχουν σχετικές πληροφορίες που μας δίδονται από τρίτους, αυτές, αν γνώριζα το υλικό, χωρίς να παραγνωρίζω τον κόπο των προγενέστερων, τις μετέφερα από τα δικά μου στοιχεία. Αυτά τα τεχνικά προβλήματα στην συναγωγή στοιχείων δελτίων βιβλιογραφίας, τα αντιμετωπίζει ο οποιοσδήποτε ερευνητής ή ερευνήτρια σε ανάλογες περιπτώσεις. Οι πληροφορίες επικαλύπτουν συνήθως, η μία την άλλη αλλά, και συμπληρώνουν τα κενά, διορθώνουν τυχόν αβλεψίες, φωτίζουν πτυχές του εξεταζομένου θέματος ή προσώπου και έτσι, το θεματικό υλικό αυξάνει μέσα στον χρόνο. Πολλά λαθάκια αντιμετωπίζει ο ερευνητής, ιδιαίτερα στα Βιογραφικά Λεξικά ή στα Γενικά Βιογραφικά που προσφέρονται ως βοήθημα για μαθητές ή φοιτητές, ιδιαίτερα σε εργασίες παλαιότερων χρόνων. Όμως και στις μέρες μας που εκατομμύρια πληροφορίες διαδίδονται και μεταφέρονται μέσω του διαδικτύου, χρειάζεται μεγάλη προσοχή και διάκριση για να αντλήσεις την ορθή πληροφορία και τα σωστά στοιχεία, που θα τεκμηριώσουν την δική σου επιστημονική ή φιλολογική έρευνα. Και δεν αναφέρομαι να σημειώσω και πάλι σε ορθογραφικά λάθη, αναφέρομαι σε χρονολογίες, ιστορικές ημερομηνίες, τίτλους αναφερομένων βιβλίων, αποσπασμάτων, παραπομπές σε σελίδες ή τόμους, επανεκδόσεις ή επανακυκλοφορίες έργων από διαφορετικό εκδοτικό οίκο. Κλασικό παράδειγμα τα Άπαντα του κυρ Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Άσε που αρκετές φορές, η φωτοτυπική αναστύλωση ενός κειμένου ή βιβλίου, γίνεται μεταφέροντας τις ίδιες αβλεψίες και λαθάκια. Έχει συμβεί αυτό, δεν το γράφω στα κουτουρού. Για αυτό στα δικά μου ισχνά βιβλιογραφικά σημειώματα προσπαθώ να είμαι ακριβής και να τσεκάρω την πληροφορία, και όχι να σταθώ σε ορθογραφικά λάθη ή, να τολμήσω να διανοηθώ ότι ολοκλήρωσα την Βιβλιογραφία κάποιου συγγραφέα ή έργου. Αυτά είναι αστεία πράγματα. Μια Βιβλιογραφία μπορεί να έχει αρχή, αλλά σίγουρα δεν έχει τέλος. Και ευτυχώς. Ακόμα και μέσα στα χρονικά όρια να την εξετάσεις, και πάλι, υπάρχει περίπτωση να ξεφύγουν ή λανθάνουν στοιχεία και πληροφορίες προγενέστερων. Αν τεθεί όμως μια μικρή βάση δεδομένων, σιγά και σταθερά συμπληρώνονται τα κενά. Το ζήτημα είναι η ευσυνειδησία των ατόμων που προβαίνουν σε παρόμοιες εργασίες, και η μνημόνευση του μόχθου των παλαιότερων. Υπάρχουν πχ. Ανθολογίες που κυκλοφόρησαν τα τελευταία χρόνια που, ενώ φέρουν το βάρος της υπευθυνότητας των ανθολόγων, τα λήμματα και οι αντιγραφές είναι τα ίδια των προγενέστερων και ούτε κατά ένα ιώτα δεν έχουν συμπληρωθεί. Και αυτοί που διαβάζουν και αγοράζουν τα βιβλία που τους ενδιαφέρουν, γνωρίζουν και καταλαβαίνουν τι θέλω να πω. Έχουμε πήξει από «καρμπόν» επαναλαμβανόμενα ποιήματα και κριτικές, πληροφορίες σε μίξερ. Αλλά, ας μην ξεστρατίσουμε και πάλι από το κυρίως θέμα που είναι ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και οι Ιστορίες και τα Βιογραφικά Λεξικά της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας που γνωρίζω.

       Πρίν αρχίσω τον ερευνητικό σχολιασμό των Ιστοριών της Νεοελληνικής  Λογοτεχνίας, οφείλω μια αναγκαία διευκρίνιση. Η μη τεχνική επάρκειά μου στους Ηλεκτρονικούς Υπολογιστές, αλλά και στο Διαδίκτυο, δεν έχω ίσταγκραμ, φεις μπουκ, τουίτερ και άλλα, πέρα από την απλών προδιαγραφών ιστοσελίδα που αντιγράφω κείμενα παλαιότερων λογοτεχνών σχολιάζοντάς τα, πέρασα σε ένα από τα κείμενα για τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, -συνολικά 5- μια Ανθολογία Ποιημάτων του σε μια καταγραφή παλαιότερων Ανθολογιών που περιλαμβάνουν Ποιήματά του και Σονέτα του. Μια και δεν έχω δει καν τις ποιητικές του συλλογές. Στο τωρινό 6^ο Σημείωμα που αντιγράφω στοιχεία και πληροφορίες από τις ΙΝΛ και τα Β Λεξικά, εντελώς από τύχη, ανακάλυψα και δύο άλλες  προγενέστερες πηγές στο διαδίκτυο, ιστοσελίδες στις οποίες οι συντάκτες τους έχουν ασχοληθεί με το λογοτεχνικό έργο του Π. Κ.  Την Παρασκευή 22/1/2010 ο κύριος Δημήτριος Γκολίτσης, στην ιστοσελίδα του Ελληνικές Ιχνηλασίες, έχει αντιγράψει Ποιήματα του Πατρινού πολιτικού. Επίσης, στο διαδίκτυο αναρτημένη μπορεί να βρει ο όποιος ενδιαφερόμενος την Διδακτορική Διατριβή του φιλόλογου κύριου Ανδρέα Φ. Αντωνίου, «ΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Π. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ». Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο  Θεσσαλονίκης. Φιλοσοφική Σχολή. Τμήμα Φιλοσοφίας. ΑΕΜ: 1069. Θεσσαλονίκη 2019. Εξαιρετική και εξονυχιστική εργασία. Είθε να κυκλοφορήσει και σε βιβλίο, ώστε να την διαβάσουν και εκείνοι που δεν έχουν συνηθίσει να διαβάζουν ηλεκτρονικά τα κείμενα.

    Ενδεικτική βιβλιογραφία σχεδόν μία σελίδα, (κάπως συνοπτική και χωρίς αναλυτική παραπομπή) μας δίνει ο συγγραφέας και ανθολόγος Κώστας Μ. Σταμάτης στον 4^ο τόμο του έργου του ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ «Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΑΧΑΪΑΣ», Αθήνα 1997 στο λήμμα για τον αχαιό πολιτικό, που ανέφερα στο προηγούμενο (4ο σημείωμα) κατά την ανθολόγηση ποιημάτων και σονέτων του. Η αναφορά προγενέστερων στοιχείων και πληροφοριών οφείλει να γίνεται όχι μόνο για μνημόνευση και αναγνώριση του ερευνητικού μόχθου των προηγούμενων ερευνητών και συγγραφέων, αλλά, και για να βλέπουμε την αλυσίδα της συνέχειας και των κοινών ενδιαφερόντων και διαβασμάτων. Ίσως και αξιολογήσεων. Κάθε Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας, κάθε Βιογραφικό Λεξικό Ελλήνων Λογοτεχνών όπως και κάθε βιβλιογραφικό σημείωμα ή δελτάριο, προσθέτει το μικρό του λιθαράκι στην συγκέντρωση στοιχείων και πληροφοριών για τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο. Με αυτά τα σημειώματα,-που αντιγράφω και παραθέτω στην ιστοσελίδα-  θέλω να πιστεύω ότι θα έχουμε μια μικρή υποτυπώδη (έστω) βάση ηλεκτρονικών δεδομένων για τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, συγκεντρωτικά και όχι ολοκληρωμένα να το επαναλάβω. Κάτι που χρειάζεται χρόνο και φυσικά κάλυψη οικονομικών εξόδων, για προμήθεια έργων, φωτοτύπηση στοιχείων, οργάνωση και ταξινόμηση του πελώριου υλικού κατά χρονιά, θέμα, είδος, κατηγορία κλπ. Του χρόνου, συμπληρώνονται 120 χρόνια από την γέννησή του, ευελπιστώ το Υπουργείο Παιδείας, το Υπουργείο Πολιτισμού, η Βουλή των Ελλήνων, άλλοι δημόσιοι φορείς (όπως είναι το ΙΚΑ, που διετέλεσε συνεργάτης του, οι στρατιωτικές σχολές που υπήρξε υπουργός των στρατιωτικών, οργανώσεις της Εθνικής Αντίστασης, που πρωτοστάτησε και έδωσε σκληρό αγώνα για την αναγνώριση όλων ανεξαιρέτως των συμμετεχόντων σε αυτήν, από όλο το ιδεολογικό και πολιτικό φάσμα, η Ακαδημία, η ιδιαίτερη πατρίδα του η Αχαϊα κλπ.) να εορτάσουν πανηγυρικά την μνήμη και την πνευματική του παρουσία. Πέρα από κομματικές αντιπαραθέσεις, δημοσιογραφικό κουρνιαχτό καταγγελιών και ασφαλώς, αν μας το επιτρέψει η πανδημία. Η μνήμη παρόμοιου αναστήματος Ελλήνων της ιστορίας του Ελληνισμού, οφείλεται να μην γίνεται μόνο με ένα επετειακό δημοσιογραφικό σημείωμα, ή μια αναμνηστική αναφορά σε έναν τηλεοπτικό ή ραδιοφωνικό σταθμό, αλλά οργανωμένα και συστηματικά ώστε οι νεότερες γενιές των Ελλήνων να γνωρίσουν ή ξαναγνωρίσουν τις προσωπικότητες αυτές της Ελλάδος, να επαναπροσεγγίσουν το έργο τους και να το συνεχίσουν.

    Στο κεντρικό σώμα του 6^ου αυτού σημειώματος αντιγράφω τις γενικές κρίσεις, ενώ στις Σημειώσεις, μεταφέρω τις άλλες πληροφορίες ή σελίδες των τόμων που συναντάμε το όνομά του.  Όπου γνωρίζω δεύτερες εκδόσεις των έργων τις προσθέτω και αυτές. Επίσης συμπληρωματικά δίνω και άλλα στοιχεία που συναντώ.

     Εκτός από τις ελαχιστότατες γενικές πληροφορίες που μας δίνει στην σελίδα 478 ο ιστορικός της ελληνικής λογοτεχνίας Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του, το όνομα του Π. Κ. αναφέρεται και στις σελίδες των Σημειώσεων του με έργα ελλήνων λογοτεχνών και κριτικών. Βλέπε Πρόλογος σελ. 501 [(Γιάννης Χατζίνης, Προτιμήσεις, 1963 (…. Καραγάτσης, Τερζάκης, Θεοτοκάς, Ξεφλούδας, … Π. Κανελλόπουλος, Κ. Τσάτσος, Σπύρος Μελάς). Ενώ στο ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΡΩΜΑΝΤΙΣΜΟΣ, σελίδα 573 στις Πηγές και βοηθήματα γράφει: «Για τους Φαναριώτες σ’ αυτήν την περίοδο βλέπε το αξιόλογο άρθρο του Π. Κανελλόπουλου στην ΜΕΕ, Ι΄, 859 κέ., και Δημαράς Φαναριώτης. Δες ακόμα, ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ σελ. 691.Η ΙΝΛ του Κ. Θ. Δημαρά από την πρώτη της έκδοση Ικαρος 1949 ως τις μέρες μας έχει κάνει 9 εκδόσεις. Η τελευταία, του 2000, πραγματοποιήθηκε από τις εκδόσεις «ΓΝΩΣΗ», ένατη έκδοση. Οι σελίδες που αναφέρουν τον Π. Κ. είναι οι 619,649,745, και ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ σελ. 905. Για καλύτερη κατανόηση των δεδομένων των σελίδων «ΕΠΙΜΕΤΡΟ» του Κ. Θ. Δημαρά αντιγράφω ελάχιστα που μας λέει ο κριτικός: «Στο επίμετρο αυτό γίνεται λόγος για συγγραφείς που παρουσιάσθηκαν γύρω στα 1930, και των οποίων, συνεπώς, οι εκδηλώσεις δεν έχουν ακόμη πάρει στο σύνολο σταθερή υπόσταση μέσα στην ιστορία. Παρατηρείται, δηλαδή, πολύ πιό έντονα το φαινόμενο που χαρακτηρίζει την έρευνα επάνω στο ρευστό υλικό…» σελίδα 610 της 9^ης έκδοσης.

      Στην δική του εμπεριστατωμένη και ακριβολόγα πάντα Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία, (έχει κάνει μέχρι σήμερα αρκετές συμπληρωμένες επανεκδόσεις )ο ομότιμος καθηγητής πανεπιστημίου κύριος Παναγιώτης Δ. Μαστροδημήτρης, εκτός από τις σελίδες 205-206 του κεντρικού σώματος ο Π. Κ. αναφέρεται στην σελίδα 206 στην σημείωση 2: « Οι παραπάνω στοχαστές καλλιέργησαν και το «είδος» του διαλόγου των ιδεών. Βλέπε Β. Ν. Τατάκη, Στη χώρα των στοχασμών. Ε. Π. Παπανούτσος, Πολιτεία και δικαιοσύνη, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Πέντε Αθηναϊκοί διάλογοι (51 έως 529 μετά Χριστόν), 1956. Κ. Τσάτσου, Διάλογοι σε μοναστήρι (1974)», Το όνομα και έργα του, το συναντάμε και στις σελίδες 488, «Κλάδοι της Νεοελληνικής Φιλολογίας» Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Η ζωή μου, εκδ. Γιαλλελής 1985 και Ημερολόγιο, εκδ. Κέδρος 1977. Σελίδα 521, Κεφάλαιο Ε΄, «Τάσου Αθανασιάδη, Από τον εαυτό μας στους άλλους» εκδ. Εστία 1993, (Καραντώνης, Καραβίας, Χουρμούζιος, Σαχίνης, Μυριβήλης, Στασινόπουλος, Κανελλόπουλος, Θεοτοκάς κ. ά). Σελίδα 530, «Ε. Ν. Μόσχος, Θέματα και Μορφές Ανιχνεύσεις Ιστορίας, Λογοτεχνίας και Κριτικής» εκδ. Οι Εκδόσεις των Φίλων 1989 (Κανελλόπουλος, Χάρης, Καραντώνης κ. ά.). Σελίδα 532, «Ε. Ν. Πλατή, Κριτικοί προβληματισμοί», τόμ. Γ΄ Ποιήματα και Πεζά, εκδ. Οι Εκδόσεις των Φίλων 1995 (Διονύσιος Σολωμός, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Κώστας Στεργιόπουλος, Πάνος Καραβίας, Έφη Αιλιανού). Σελίδα 536, «Πέτρος Χάρης, Έλληνες πεζογράφοι» τόμος Η΄. (Νίκος Καζαντζάκης Β΄, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ανδρέας Καραντώνης, κ. ά). Σελίδα 537, «Γιάννης Χατζίνης, Προτιμήσεις. Ελληνικά κείμενα,» εκδ. Γεωργίου Φέξη 1963 (Καραγάτσης, Παλαμάς, Π. Κανελλόπουλος, Ρόδης Ρούφος, Κλέων Παράσχος κ. ά.).Και 581 στο Ευρετήριο προσώπων.

     Στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Λίνου Πολίτη το όνομα του Π. Κανελλόπουλου αναφέρεται και στην προηγούμενη σελίδα, 330, που ο Λίνος Πολίτης γράφει για τον Δημήτριο Καπετανάκη: «Εντελώς ξεχωριστή είναι η περίπτωση του πρόωρα χαμένου Δ. Καπετανάκη (1912-1944) Γεννημένος στη Σμύρνη σπούδασε νομικά, αλλά και φιλοσοφία και κοινωνιολογία στην Αθήνα, με δάσκαλο τον Π. Κανελλόπουλο, και έκαμε την πρώτη του εμφάνιση με ποιήματα και ένα έργο δραματικό (1933)»….

     Την Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του μαρξιστή ιστορικού Γιάννη Κορδάτου, όταν την αγόρασα τις προηγούμενες δεκαετίες,-500 δραχμές-κυκλοφορούσε σε δεμένη έκδοση σε έναν τόμο και τα δύο μέρη της. 1-448 ο πρώτος τόμος και 451-848 ο δεύτερος . Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος αναφέρεται και στην σελίδα 666 του Κεφαλαίου ΜΒ΄, «ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ», γράφει ο Κορδάτος: «Οι πνευματικοί ταγοί της αστικής τάξης (Π. Κανελλόπουλος, Κ. Τσάτσος, Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Λούβαρης) δεν κατορθώνουν να κατατροπώσουν τη μαρξιστική ιδεολογία. Ο νεοκαντιανισμός, ο σπενγκλερισμός και τα άλλα σύγχρονα παρακλάδια του ιδεαλισμού είχαν μικρή απήχηση στις πλατιές μάζες της σπουδάζουσας νεολαίας. Μόνο ο φροϋδισμός στα χρόνια του μεσοπολέμου άσκησε μεγάλη επίδραση στην ελληνική διανόηση.»… Και ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ σελ. 831.

      Το Δ΄ Κεφάλαιο «Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» της Αληθινής Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, του ιστορικού, ανθολόγου, ποιητή και μεταφραστή Νίκου Παππά, καταλαμβάνει τις σελίδες 448-474, και ακολουθεί το ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ όπου ο Νίκος Παππάς αναφέρει μεταξύ άλλων: «Η κριτική στην Ελλάδα, δεν παρουσιάζει ανάλογη με τη λογοτεχνία μεγαλωσύνη κι έκταση. Μπορούμε άφοβα και χωρίς τον κίνδυνο να θεωρηθούμε υπερβολικοί ή άδικοι, πως η Κριτική λειτουργία στην Ελλάδα, στάθηκε κατώτερη του λογοτεχνικού αντικειμένου που την καλούσε να το αναλύσει, να το ερμηνέψει και να το προβάλει στο γενικό επίπεδο έτοιμο, αναλυμένο, αισθητικά επεξεργασμένο.»…..

     Ο Άριστος Καμπάνης στην ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ του, έκδοση Ε΄ Συμπληρωμένη,-Ανατύπωσις, εκδόσεις Α. Καραβία 1971, αναφέρει τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο (σαν όνομα μόνο χωρίς λήμμα). Βλέπε: σελίδα 342, Κεφάλαιο ΙΘ΄ Η ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠ. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. «Το περιοδικό «Αρχείον Φιλοσοφίας και θεωρίας των Επιστημών» που εξέδιδαν οι καθηγηταί Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλος, Π. Κανελλόπουλος, Κ. Τσάτσος και ο μεταφραστής του Νάτορπ Τσαμαδός, έκανε γνωστή στην Ελλάδα τη  νεοκαντιανή φιλοσοφία της Αϊδελβέργης, την κοινωνιολογία του Τέννιες, τη φιλοσοφία του Μαξ Βέμπερ-ζήτησε να μας γνωρίση τη σύγχρονη ιδεοκρατική κίνησι και ν’ αντιδράση στον ιστορικό υλισμό.». Επίσης, το όνομά του υπάρχει και στην σελίδα 410, που από λαθάκι στο ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ αναγράφεται 409. Βλέπε Κεφάλαιο ΚΓ΄ ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ (1935-1947), «Την ογκώδη κ’ ενδιαφέρουσα σύνθεσι του Π. Κανελλόπουλου («Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος»).» Επιπροσθέτως να σημειώσουμε ότι από τον εκδοτικό οίκο του Ιωάννου Δ. Κολλάρου & Σία (Ιπποκράτους 23 ή Πεσμαζόγλου 3 Αθήναι) εξέδωσαν τον 176 σελίδων τόμο του Άριστου Καμπάνη, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. ΣΤΝΠΛΗΡΩΜΑ. (ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ 1800-1925). Δεν γίνεται μνεία στον ΠΚ.

     Ο Κώστας Θρακιώτης στην ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, (1000- 1965), εκδόσεις Δίφρος 1965, στο ΕΙΚΟΣΤΟ ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ, στα ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ- ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ- ΚΡΙΤΙΚΗ, στην σελίδα 194 αναφέρεται ονομαστικά ο Π. Κανελλόπουλος. Δες και ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ σ.210.

     Ο κριτικός και ιστορικός και αναστηλωτής των Απάντων πολλών ελλήνων λογοτεχνών, ο Γιώργος Βαλέτας, στο βιβλίο του ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, εκδόσεις Πέτρος Κ. Ράνος, Αθήνα 1966, στο Κεφάλαιο Β΄ Η ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ 1930, στο Β΄ Κεφάλαιο «Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΖΑΣ», σελίδα 175 αναφέρει ονομαστικά τον Π. Κ. Και ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ σ. 206.

     Το όνομα του Παναγιώτη Κανελλόπουλου αναφέρεται και στην ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, έκδοση ΣΤ΄, του Γιώργου Ν. Καλαματιανού, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της «ΕΣΤΙΑΣ», Αθήνα χ.χ. Βλέπε β) Η πεζογραφία της εποχής μας (1930- σήμερα), στο 5 μέρος στο «ΔΟΚΙΜΙΟ» σελίδα 121 υπάρχει το όνομα του Π. Κ. «Οι αξιολογώτεροι δοκιμιογράφοι της εποχής μας, έπειτα από τον παλαιότερο είναι….». Η Σύντομη Ιστορία του Γ. Ν. Καλαματιανού δεν έχει ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ.

     Η δεύτερη έκδοση της Εισαγωγή στην Ελληνική Ποίηση και Πεζογραφία, του αριστερού κριτικού και ανθολόγου Μάρκου Αυγέρη, την συναντούσες στα μετά την μεταπολίτευση χρόνια σε αρκετά παλαιοπωλεία και των δρόμων καροτσάκια, από όπου το προμηθεύτηκα στην τιμή των 70 δραχμών. Τα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ δημοσιεύονται στην αρχή του τόμου, όπου έχουμε το60 σέλιδο Κεφάλαιο «Εισαγωγή στην ελληνική πεζογραφία» σελ. 223-289, όπου υπάρχει το μέρος «Ο μεσοπόλεμος» σ. 261-272. Ο τόμος δεν περιλαμβάνει ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ.

      Ας εξετάσουμε τώρα, τη δίτομη ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ της καθηγήτριας Μαρίας Δ. Μιρασγέζη. Ο πρώτος τόμος εκδόθηκε το 1978 και ο δεύτερος το 1982 στην Αθήνα, οι τόμοι κόστιζαν 1545 δραχμές- αν θυμάμαι καλά ο καθένας. Κάθε τόμος έχει τα Περιεχόμενά του ενώ ο δεύτερος περιλαμβάνει και το ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ. Υπάρχει όμως ένα lapsus calami. Στα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ για τον Β΄ τόμο, το όνομα του Π. Κ. αναφέρεται και σε αρκετές άλλες σελίδες. Στις  Σελίδες όμως 4 και 95 που αναγράφεται, δεν υπάρχει το όνομα του Π. Κ. Βλέπε επίσης και ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ. 636. Στο Κεφάλαιο Β΄, Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ 1. Η γενιά του 1940, στις σελίδες 591-593 γράφει η Μαρία Δ. Μιρασγέζη για τίτλους έργων του, πέρα από τα ποιήματα που αντέγραψα παραπάνω στο ανθολόγιο.:

«Παναγιώτης   Κανελλόπουλος

     Μια τεράστια πεζογραφική δημιουργία μας έχει δώσει ο Π. Κανελλόπουλος εκτός φυσικά από το ανεπανάληπτο έργο «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος». Τα έργα του: «Γεννήθηκα το 1402», ιστορικό μυθιστόρημα, «Από τον Μαραθώνα στην Πνύκα». «Ο πόλεμος και το μέλλον», «Όλιβερ Κρόμβελ», «Ο εικοστός αιώνας», «Μεταφυσικής προλεγόμενα», «Πέντε αθηναϊκοί διάλογοι», «Το τέλος του Ζαρατούστρα», και το «Ημερολόγιο 11 Μαρτίου 1942-4 Ιανουαρίου 1945», του δίνουν μιά από τις καλύτερες θέσεις ανάμεσα στους πεζογράφους μας.

     Το έργο του Π. Κανελλόπουλου είναι από τις δημιουργίες που δεν παρουσιάζονται συχνά. Πορευόμαστε μέσα στις σελίδες των βιβλίων του με θαυμασμό και συγκίνηση και πλησιάζουμε χωρίς να λαχανιάζουμε-είναι τόσο απλός στην έκφρασή του-το στοχασμό και τους προβληματισμούς του. Και κάθε πεζό έργο του είναι ένα αμάλγαμα ιστορίας, φιλοσοφίας και ποίησης.

     Στο πολυσέλιδο έργο του «Γεννήθηκα το 1402» η ψυχή του συγγραφέα ζητάει να προσφέρει απ’ τον πλούτο του στοχασμού του, να μεταγγίσει την πολυδαίδαλη ωραία του σκέψη και στους άλλους, όχι στους λίγους, αλλά τους πολλούς. «Ένα από τα κύρια κίνητρα που μ’ έκαμαν να γράψω το βιβλίο τούτο, ήταν η ανάγκη που αισθάνθηκα να φέρω σ’ επικοινωνία τ’ αυτιά των Ελλήνων της εποχής μας με τη φωνή των ανθρώπων εκείνων που αξίζει ν’ ακουσθεί. Έως τώρα την έχουν ακούσει μόνο οι ειδικοί Πιστεύω ότι πρέπει να την ακούσουν πολλοί….». Και τούτο το κατορθώνει απόλυτα με την τέχνη του λόγου του που σβήνει την απόσταση των αιώνων. Με μιά παλλόμενη διήγηση γεμάτη ζεστασιά κι ευαισθησία μας παίρνει κοντά του, στη ζωή του πολίτη που γεννήθηκε στα 1402 κι έζησε στον συνταρακτικό για τον ελληνισμό δέκατο πέμπτο αιώνα. Βρισκόμαστε στην Πάτρα του 1402, γνωρίζουμε την Αθήνα του Αντωνίου Ατσαγιόλι.

      Περιηγούμαστε μαζί με τον συγγραφέα τόσα μέρη… Χαιρόμαστε την ομορφιά της Αττικής κι αισθανόμαστε τη μαγεία της Αττικής δύσης. Κι ο Υμηττός και το Πεντελικό… μπροστά στα μάτια μας και μάταια ψάχνουμε για το άγαλμα της Παρθένου. Με δυνατό χτυποκάρδι, πιό κάτω, πηγαίνουμε μαζί με τον πολίτη του 15^ου αιώνα στο Μαραθώνα, θαυμαστές του μεγάλου θριάμβου κι ακούμε και μείς μαζί του «τα άλογα να χρεμετίζουν και τους άντρες να χτυπιούνται με τα όπλα τους» απαράλλαχτα όπως είπε ο Παυσανίας.

     Πλησιάζουμε τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο μαζί με τον συγγραφέα στην Πάτρα κι αισθανόμαστε τα ίδια συναισθήματα με εκείνον. «Όταν ακούμπησε στον ώμο μου ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, η συγκίνηση ήταν διαφορετική’ από τον Κωνσταντίνο δεν ένιωσα να με χωρίζει καμιά απόσταση ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ήταν το ίδιο το γένος μου’ και το χέρι του επάνω στον ώμο μου ήταν σαν το χέρι της μοίρας του Γένους μου’ κ’ ενώ ο Κωνσταντίνος τ’ ακούμπησε επάνω μου με βασιλική άνεση και καλοσύνη, χωρίς να το πιέσει  διόλου προς τα κάτω, εγώ το αισθάνθηκα βαρύ, πολύ βαρύ. Κ’ είπα τη στιγμή εκείνη: Η μοίρα του Γένους μου είναι βαριά, πολύ βαρειά». Κι ύστερα η παράδοση της Πάτρας στον Κωνσταντίνο, μετά από διακόσια εικοσιτέσσερα χρόνια, μας πλημμυρίζει συγκίνηση μαζί με τον συγγραφέα.

     Βρισκόμαστε πιό κάτω, στο Μυστρά με τον Πλήθωνα και στην Κωνσταντινούπολη, το 1437. Ύστερα στη Βενετία, στη Φεράρα, στη Φλωρεντία, και παρακολουθούμε τις τελευταίες στιγμές του γένους. Κι ύστερα η τραγική στιγμή, η άλωση, η καταστροφή…

     Ο Π. Κανελλόπουλος μας συγκινεί εθνικά και μας γοητεύει αισθητικά. Τα ίδια περιστατικά που διηγείται, στην πέννα ενός στεγνού αφηγητή θα ‘ταν διηγήσεις απλές, ενώ στην πέννα του Κανελλόπουλου γίνονται βιώματα αληθινά. Είναι η ποίηση της έκφρασης που μας αγγίζει και μαζί η υψηλή θερμοκρασία και η υψηλή ποιότητα του κειμένου, ενός κειμένου που δεν πρέπει να μείνει άγνωστο στα παιδιά και τους νέους των σχολείων μας. Οι συγκλονιστικές στιγμές που περιγράφει ο συγγραφέας, πρέπει να γίνουν κτήμα των πολλών.

     Αλλά το παραπάνω χαρακτηριστικά δε αφορούν μόνο το έργο «Γεννήθηκα το 1402», αλλά όλα όσα έχει γράψει ο Κανελλόπουλος, είναι όλα κείμενα υψηλής ποιότητας που μας μεταγγίζουν ανθρωπιά, πίστη, ψυχική έξαρση και ανάταση.».

     Μετά την μεταπολίτευση, στα βιβλιοπωλεία της Αθήνας και τα παλαιοπωλεία, συναντούσε ο φιλαναγνώστης και φιλότεχνος έναν ογκώδη τόμο 652 σελίδων, που κόστιζε τότε 10.400 δραχμές. Ήταν του ιστορικού Παύλου Νικόδημου, ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΙ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Από τους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες ως τις μέρες μας, Εκδόσεις «ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ», Χαριλάου Τρικούπη 18 Αθήνα 1972. Ο τόμος αποτελείται από Επτά μέρη. Στην σελίδα 611 ο Παύλος Νικόδημος, γράφοντας για τον κριτικό και το έργο του Γιάννη Χατζίνη, και το βιβλίο του «Προτιμήσεις» για τους πεζογράφους της γενιάς του 1930, αναφέρεται και το όνομα του Π. Κ. στους συγγραφείς με τους οποίους ασχολήθηκε ο Γιάννης Χατζίνης.

     Το 1998 οι εκδόσεις «ΙΩΛΚΟΣ» εξέδωσαν το τρίτομο έργο του συγγραφέα και μεταφραστή Αλέκου Κουτσούκαλη, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Από ιστορικοϋλιστική σκοπιά. Ο κάθε τόμος έχει το δικό του ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ, στο οποίο αναφέρεται ο πολιτικός, λόγιος και συγγραφέας Π. Κανελλόπουλος. Οι τόμοι δεν έχουν λήμμα για τον Π. Κ. απλά ερανίζονται αποσπάσματα από βιβλία του. Ας τους δούμε με την σειρά:

Τόμος 1^ος, σελίδα 111. Μιλώντας για τον Αδαμάντιο Κοραή ο Α. Κουτσούκαλης σημειώνει: «Και ο Π. Κανελλόπουλος στην «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» τ. 9, σελ. 377 γράφει ότι ο Βύρων ονομάζει τον Κοραή «τον διασημότερο των ζώντων ελλήνων τουλάχιστον μεταξύ των Φράγκων».

Τόμος 2^ος , σελίδες 7, 13, 468. Σελίδα 7: «Επίσης εδώ πρέπει να επισημάνουμε και τις πολιτικές και ιδεολογικές ζυμώσεις που γίνονται στην περίοδο 1930-1936, τις κοσμοθεωρητικές αντιπαραθέσεις μ’ επικεφαλής από τη μεριά του μαρξισμού, τους Δημήτρη Γληνό, Νίκο Καρβούνη κ.ά. και από τη μεριά του ιδεαλισμού τους Φώτο Πολίτη, Παναγιώτη Κανελλόπουλο και Κωνσταντίνο Τσάτσο.». Στις σελίδες 13 και 468, αναφέρεται το όνομα του Π. Κ. σαν καθηγητής του ποιητή Γιώργου Σαραντάρη ενώ  στην επόμενη σημειώνεται το όνομά του για την εγκωμιαστική κριτική που έγραψε ο Π. Κ. για την ποίηση του Θρακιώτη ποιητή Θαλή Ρητορίδη.

Τόμος 3^ος, σελίδες 77, 86, 358, 487, 488-489. Αντιγράφω από τις σελίδες 489-490, που ο Κουτσούκαλης  μας μιλά για το 4 Διεθνές Αισθητικό Συνέδριο που συνήλθε στην Αθήνα το 1960:

     «Το 1960, όπως είπαμε παραπάνω, συνήλθε στην Αθήνα το 4^ο Διεθνές Αισθητικό Συνέδριο, που πήραν μέρος όλοι οι εκπρόσωποι των παραπάνω ρευμάτων ή σχολών της αισθητικής, ανάμεσα στους οποίους και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Δεν έχουμε την ομιλία του και έτσι είμαστε αναγκασμένοι να μεταφράσουμε αποσπασματικά τις απόψεις του-αν και οι σχετικές απόψεις του είναι γνωστές από τα έργα του-που είναι πραγματικά χαρακτηριστικές, καθώς και το σχολιασμό τους από την «Ιστορία της Φιλοσοφίας» του Ινστιτούτου Φιλοσοφίας της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, 6^ος τόμος, 2^ο βιβλίο, σελ. 180-181.:

«Βασικός εκπρόσωπος της σύγχρονης θρησκευτικοπλατωνικής αισθητικής (με υπαρξιακές τάσεις) είναι ο Έλληνας Ακαδημαϊκός Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Στην ομιλία του με τον τίτλο ‘Η αποστολή της αισθητικής’, που εκφώνησε στο 4^ο Διεθνές Αισθητικό Συνέδριό της, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος επεσήμανε ότι η εποχή μας είναι η εποχή της καθολικής άρνησης, της αμφιβολίας αν στις προηγούμενες εποχές αναζητούνταν η αλήθεια. Η εποχή μας είναι  η εποχή της μεγάλης άρνησης-δήλωσε με σκοταδιστικό πάθος ο Κανελλόπουλος. Και είμαστε υποχρεωμένοι να υποφέρουμε αυτή τη φοβερή δοκιμασία χάρη στη δράση της ανεξήγητης αναγκαιότητας». (“Actes du IV Conges International d’ Esthetique”, p. 7.)  Ο βαθύς πεσιμισμός αυτής της αντίληψής του απεικονίζει και τη γενική κρίση του καπιταλισμού και την αποσύνθεση της αντιδραστικής κουλτούρας και την παραίτηση από τα προηγούμενα αστικοδημοκρατικά ιδεώδη και την ανήκουστη παρακμή της αστικής τέχνης. «Στον τομέα της Τέχνης-τόνισε ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος- το πνεύμα της άρνησης εκδηλώνεται και στο γεγονός ότι τίθενται υπό αμφιβολία οι αρχές του ωραίου αυτές καθεαυτές. Η ίδια η αλήθεια του ωραίου έγινε αμφίβολη».

     Πολύ σωστά ο Κανελλόπουλος επεσήμανε μια ιδιομορφία που χαρακτηρίζει πράγματι τη σύγχρονη τέχνη της παρακμής και τη σύγχρονη αστική αισθητική, την άρνηση της κατηγορίας του ωραίου, την παραίτηση από τις καλύτερες παραδόσεις της κλασικής τέχνης. Αλλά ποιά είναι όμως η θέση του Κανελλόπουλου; Από ποιες θέσεις επικρίνει τη σύγχρονη τέχνη και τι αντιπροτείνει;

     Στην «καθολική άρνηση», που, όπως δήλωσε ο Κανελλόπουλος, δεν είμαστε σε θέση να αντισταθούμε, βρίσκει ωστόσο σημείο στήριξης στην παλιά τέχνη και στην αντικειμενική ιδεαλιστική αισθητική, που μετατρέπεται άμεσα στο μυστικισμό και στο φιντεϊσμό. Στην τέχνη της παρακμής, ο Κανελλόπουλος αντιπαραθέτει τη θρησκευτική τέχνη και για να τεκμηριώσει τις απόψεις του «θεωρητικά», αναπαράγει και εκσυγχρονίζει την πλατωνική διδασκαλία για την ιδέα του ωραίου. Με την άποψη του πλατωνολόγου Κανελλόπουλου, το ωραίο είναι κάτι το αιώνιο, που υπάρχει πέρα από την γρήγορη ροή του χρόνου. Ακόμα και στην ονειροπόλησή του για το ωραίο, ο Κανελλόπουλος δεν μπορεί να απαλλαγεί από τη σκέψη για το θάνατο: Ακριβώς όπως η ομορφιά-σημειώνει-ο θάνατος ξεπερνάει τα όρια του πρόσκαιρου φαινομένου της ζωής.

     Η ομορφιά, κατά τον Κανελλόπουλο, δεν ταυτίζεται με τη ζωή, αλλά με τον θάνατο. Η ίδια η αιωνιότητα, σύμφωνα με τη μυστικιστική του αντίληψη, αποτελεί «χώρο συνάντησης του θανάτου και της ομορφιάς».».

       Στην 9τομη δεύτερη έκδοση της  Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Δημήτριου Γρ. Τσάκωνα, δεν υπάρχει αναφορά στον Π.Κ. στον πρώτο και τον ένατο. Τα άλλα στοιχεία είναι παρόμοια με αυτά που γράφει ο Δ. Τσάκωνας και στις μεμονωμένες μελέτες του των εκδόσεων Κάκτος. 

     Το λήμμα που δημοσιεύεται στον τόμο ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ, των εκδόσεων Μαλλιάρη Παιδεία 1997, σελίδες 189-190, αναφέρει σαν βιβλιογραφία το λήμμα για τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο του Λεξικού  της Εκδοτικής Αθηνών. Επίσης, Το Λεξικό Συγγραφέων.-Βιογραφίες-Εργογραφίες των Βασίλη Δ. Αναγνωστόπουλου και Κώστα Φωτάκη, των εκδόσεων Πατάκη 2000 δεν έχει λήμμα για τον Π. Κ. Λήμμα δεν έχουν και οι Βιογραφίες-Εργογραφίες Ελλήνων Συγγραφέων, Β΄, έκδοση συμπληρωμένη, εκδόσεις Πατάκη 1983 των Δημήτρη Κιτριώτη- Γιάννη Μυλωνά. Και, Θέμου Ροδάφνη, Γενικά Στοιχεία Λογοτεχνίας και Βιογραφίες Ποιητών Και Πεζογράφων. Νέα Έκδοση. Εκδόσεις Κένταυρος, Αθήνα 1977.

      Συμπληρωματικά, να μνημονεύσουμε και δύο τίτλους βιβλίων που δεν ανήκουν στις παραπάνω κατηγορίες που αποδελτιώνω, του Ναξιώτη δημοσιογράφου Μάνου Χωριανόπουλου, το τρίτομο έργο του ΚΟΡΥΦΑΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥΣ. Εκδόσεις Σμυρνιωτάκη-Αθήνα 1990, Τόμος Α΄, 1991, Σελίδες 139-162. «ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, ο πολιτικός, ο επιστήμονας, ο δημιουργός (1902-1986). (Τα παιδικά χρόνια- Ο Δημήτριος Γούναρης- Χαρμόσυνες καμπάνες-«Γεννήθηκα στο 1402»- Ο στοχασμός και ο λόγος-Η ποίησή του-«Ο πόνος της γέννας»-Το κύκνειο άσμα του-Ο Κων. Τσάτσος για τον Π. Κανελλόπουλο-Ύστατο χαίρε-Ο Τάσος Αθανασιάδης σκιαγραφεί τον Π. Κανελλόπουλο-Υμέναιος με τη μοναξιά- Στη «γραμμή των πρόσω»-Η δημοκρατία-Ο πόνος- «Η μνήμη μου») Και, Μάνος Χωριανόπουλος, 12 ΕΞΕΧΟΥΣΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ, Εκδόσεις Αθήνα 2005. Σελίδες 103-125. Ο τόμος περιλαμβάνει σκιαγραφήσεις για την Μελίνα Μερκούρη, Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ, τον Μανώλη Γλέζο, τον Γιώργο Μπαμπινιώτη, την Κική Δημουλά τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, τον αρχιεπίσκοπο Τυράννων και πάσης Αλβανίας Αναστάσιο και άλλους. Ανάμεσά τους, ξεχωρίζει και το πρόσωπο του Π. Κ., που μεταφέρεται εμπλουτισμένο από την άλλη του εργασία: «ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ. Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ, Ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ, Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ. (1902-1986) [Τα παιδικά του χρόνια-Ο Δημήτριος Γούναρης- Χαρμόσυνες καμπάνες-«Γεννήθηκα στο 1402»-«Οι μέρες μας είναι δύσκολες»-Ο στοχασμός και ο λόγος-Η ποίησή του-«Ο πόνος της γέννας»-Το κύκνειο άσμα του-Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος για τον Π. Κανελλόπουλο-«Ύστατο Χαίρε»-Στη «γραμμή των πρόσω»-Ο Εικοστός Αιώνας- “MYSTERIUM MAGNUM”- «Η μνήμη μου»- Οι κύριοι σταθμοί της ζωής του-«Τα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου (Απόσπασμα)- Ιούνιος 1939-Οκτώβριος 1940

      Από την παλαιότερη γενιά των κριτικών και λογοτεχνών που ασχολήθηκαν με την συγγραφική πορεία του κοινωνιολόγου, ποιητή και ιστορικού, πολιτικού Παναγιώτη Κανελλόπουλου, δεν μιλώ για τους αρθρογράφους του μεσοπολέμου, πχ. της εποχής του περιοδικού «Αναγέννηση», και ανάμεσα στους ιστορικούς της ελληνικής λογοτεχνίας και τους συγγραφείς Βιογραφικών Λεξικών Ελλήνων Λογοτεχνών νομίζω αν δεν κάνω λάθος, ότι το λήμμα της Λογοτεχνίας των Ελλήνων που υπογράφει ο φιλόλογος και συγγραφέας Ιωάννης Μ. Χατζηφώτης είναι το επαρκέστερο στην εποχή του. Σίγουρα στην εξέλιξη του χρόνου και μέχρι τον θάνατο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου (1986) και τα κατοπινά χρόνια, τα λήμματα για την ενδιαφέρουσα, μεστή εμπειριών και περιπετειώδη ζωή του πολιτικού εμπλουτίστηκαν, συμπληρώθηκαν, με νέες εργασίες για την σύνολη παρουσία του. Διοργανώθηκαν ημερίδες, κυκλοφόρησαν νέοι τίτλοι έργων του, επανεκδόσεις βιβλίων του, γράφτηκαν μελέτες, όπως ενδεικτικά έχω καταγράψει στα προηγούμενα ηλεκτρονικά σημειώματα στην ιστοσελίδα αυτή. Αφήνοντας-έξω-τα γενικά λήμματα των Εγκυκλοπαιδειών. Θέλω να πιστεύω ότι ο «Όμιλος» Φίλων του Παναγιώτη Κανελλόπουλου και τα άτομα και οι επιστήμονες που τον στελεχώνουν, φροντίζουν και επιμελούνται τα ανάλογα ζητήματα για μια επαρκή και ενδεικτική βιβλιογραφία της πορείας του Π. Κανελλόπουλου. Ο πρόσφατος επίσης τόμος που κυκλοφόρησε του οικονομολόγου και κοινωνιολόγου καθηγητή Μελέτη Η. Μελετόπουλου, «ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ» Ο πολιτικός, ο διανοούμενος και η εποχή του, εκδόσεις ΚΑΠΟΝ, Αθήνα 2020, ένας ογκώδης επιμελημένος και τεκμηριωμένος τόμος αναφοράς που είναι αφιερωμένος στον φιλόσοφο και ακαδημαϊκό Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο (1913-2016) μαθητή και φίλο του Π. Κ., μας παράσχει μια επαρκή βιβλιογραφία έρευνας και κατατόπισης στην γενική εργασία μας για την καλύτερη και ασφαλέστερη γνωριμία μας με τον αχαιό πολιτικό. Κάθε συγγραφέας τεκμηριώνει το υλικό του με τις ανάλογες πληροφορίες. Στην πρόσφατη αυτή πολύμοχθη εργασία, θα προσθέσουμε και τα παλαιότερα αφιερώματα περιοδικών «ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ», «ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ», «ΤΑ ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΕΥΘΥΝΗΣ» καθώς και άλλους τίτλους περιοδικών. Ο πρωταγωνιστικός, αν και δεύτερος, ατυχώς για τον ίδιο πάντα ρόλος που διαδραμάτισε ο Κανελλόπουλος στην πολιτική ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, τα πολιτικά αναστήματα του στρατάρχη Παπάγου, του Νικόλαου Πλαστήρα, του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή, του Γεωργίου Παπανδρέου, πολιτικά αναστήματα ισχυρών πολιτικών εκτοπισμάτων της εποχής τους, και καθοριστικών εξελίξεων μετά την εμβληματική παρουσία του Ελευθέριου Βενιζέλου, κράτησαν τον διανοούμενο και λόγιο πολιτικό στην δεύτερη πάντα θέση της ιεραρχίας και της ηγεσίας της πολιτικής διακυβέρνησης. Ακόμα και τις δύο φορές που ευτύχησε ως υπουργός των Στρατιωτικών να γίνει Πρωθυπουργός, δεν πρόλαβε να κυβερνήσει παρά λίγες μόνο μέρες, και να αναδείξει τους δικούς του κυβερνητικούς και ανανεωτικούς πολιτικούς οραματισμούς για μια σύγχρονη και μοντέρνα Ελλάδα. Και τις δύο φορές, ανετράπη από στρατιωτικούς. Την πρώτη όπως φαίνεται από τους άγγλους –που αντέδρασαν δυναμικά στις απόψεις και τις θέσεις του Π. Κανελλόπουλου για το Βορειοηπειρωτικό ζήτημα, (υπέρ των ιστορικών δικαίων των Ελληνικών θέσεων)  και το Κυπριακό πρόβλημα, (ο ηθικός  πολιτικός Π. Κανελλόπουλος, δεν ήταν τόσο εύκολα πολιτικά και διπλωματικά χειραγωγήσιμος, όπως δείχνουν οι πηγές), την δεύτερη από την αμερικανοκίνητη δικτατορία των επίορκων συνταγματαρχών της 21^ης Απριλίου, που έφερε την τουρκική εισβολή και διχοτόμηση της Κύπρου. Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, όπως τα συγγράμματά του μας φανερώνουν, ήταν ένας πολιτικός κοινοβουλευτικά δημοκρατικός και σαν προσωπικότητα ηθικό στοιχείο. Ακόμα και τις περιόδου που μετείχε ενεργά στα πολιτικά δρώμενα της εποχής του, κρίσιμες στιγμές για το Έθνος, για τις πολιτικές εξελίξεις που θα καθόριζαν τις τύχες της Ελλάδας, υπήρξε έντιμος. Σίγουρα είχε και αρκετές άτυχες πολιτικές στιγμές, πολιτικές του αστοχίες και λόγια, που τον σημάδεψαν ιστορικά. Είχε λανθασμένες επιλογές ή προέβει σε υπερβολές, σαν αρχηγός και σημαντικό στέλεχος της συντηρητικής παράταξης, Τις επιλογές αυτές οφείλουμε να τις εξετάσουμε μέσα στο κλίμα του εμφύλιου διχασμού και των σκληρών και αιματηρών ιδεολογικών αντιπαραθέσεων και παθών. Εμφύλια μίση και αγεφύρωτες εχθρότητες μιας σκοτεινής και αιματηρής ιστορικής περιόδου και των πέτρινων κατοπινών χρόνων. Όμως, στην συνολική αποτίμηση της πολιτικής του καριέρας, συνηγορούν οι περισσότεροι και ειλικρινέστεροι ιστορικοί και σχολιαστές του, ότι υπήρξε πολιτικά ηθική προσωπικότητα, άτομο με αρετές και μεγάλο άπλωμα πρωτοπόρας σκέψης, ιδεών και παιδείας. Ο Ελληνισμός των ιστορικών χρόνων του προηγούμενου αιώνα, στερήθηκε μάλλον των υπηρεσιών του, από το ότι δεν τον άφησαν να κυβερνήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα την χώρα. Ίσως τα αξιολογικά και ηθικά, αρετολογικά διλήμματα που είχε σαν διανοούμενος και κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και στοχαστής να μην του επέτρεπαν να έχει την σιδηρά πολιτική κυβερνητική πυγμή των άλλων πολιτικών συναδέλφων του, που ο πολιτικός τους κυνισμός υπερέβαινε την δική του «ατολμία» συνείδησης. Πολεμήθηκε και από τους αντιπάλους του αλλά, κυρίως, από τους ομοϊδεάτες της παράταξής του, στην προσπάθειά τους να οικοδομήσουν ένα κομματικό κράτος της δεξιάς, αναγκαίο σύμφωνα με τις δικές τους πολιτικές αντιλήψεις, φρονήματα και πρακτικές. Ώστε, να μην περιέλθει η Ελλάδα στα χέρια του ανατολικού κομμουνιστικού συνασπισμού. Ας μην μας διαφεύγει ότι στην γεωγραφική επιλογή να παραμείνει η Ελλάδα στο άρμα της Δύσης και του Νάτο, συνέβαλε με την υπογραφή του στη Γιάλτα και ο σοβιετικός πατερούλης. (ανοίγοντας μικρή παρένθεση, δεν ακούσαμε πολύ πρόσφατα την ανακοίνωση των λόγων του Ρώσου Πατριάρχη, ότι: «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο και ο οικουμενικός Πατριάρχης», τιμωρήθηκε από τον Θεό, -μετατράπηκε η Αγία Σοφία σε Τζαμί-εξαιτίας της στάσης του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης στο θέμα της Ουκρανίας». Αν αυτά συμβαίνουν στις μέρες μας, φανταστείτε τι πολιτικά παιχνίδια και παζάρια συνέβαιναν τότε μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου). Η συμβολή του Παναγιώτη Κανελλόπουλου σαν κοινοβουλευτικού άντρα, προσομοιάζει με τα ηθικά στοιχεία που είχε μάλλον ο πολιτικός Κυβερνήτης  Ιωάννης Καποδίστριας. Διορατικός και πάντα μετριόφρων, αντιλαμβανόταν τον κόσμο και τα προβλήματά του μάλλον περισσότερο σαν Πλατωνικός στοχαστής και κυβερνήτης παρά σαν Μακιαβελικός Ηγεμόνας, που είχαν ανάγκη οι μοντέρνοι και πολεμοχαρείς καιροί στην ανοικοδόμηση του μεταπολεμικού κόσμου. Όμως, σε αυτά τα σημειώματα μιλάμε για τον πνευματικό και καλλιεργημένο άνθρωπο Κανελλόπουλο, και όχι για τον πολιτικό που έγραψε τον τόμο για τον Μεγάλο Ναπολέοντα και την Γαλλική Επανάσταση.

     Πιστεύω λοιπόν ότι η Ανθολογία του Ρένου Ηρακλή Αποστολίδη καθώς και το λήμμα της Λογοτεχνίας των Ελλήνων είναι οι δύο κύριες «λογοτεχνικές» πηγές, για τους μεταγενέστερους αρθρογράφους του, που δεν κατόρθωσαν να προμηθευτούν τις Ποιητικές του συλλογές, το μυθιστόρημά του, το θεατρικό του και άλλα του έργα. Αν και πολλές του αφηγήσεις και προσωπικές εξομολογήσεις επαναλαμβάνονται στις μελέτες του και είναι διάχυτες μέσα στις επανεπεξεργασίες έργων του. Από αυτά τα δύο λήμματα μάλλον «αντιγράφουν», μεταφέρουν πολλοί μεταγενέστεροι σχολιαστές του. Ο Ιωάννης Μ. Χατζηφώτης, μετά το εκτενές κείμενό του στις σελίδες 106-138, αντιγράφει Ποιήματα ΑΠΟ ΤΟΝ «ΚΥΚΛΟ ΤΩΝ ΣΟΝΕΤΤΩΝ» και από την συλλογή του «ΠΙΚΡΟΔΑΦΝΕΣ». (που αντέγραψα στο προηγούμενο σημείωμα) επίσης, από το έργο του «ΓΕΝΝΗΘΗΚΑ ΣΤΑ ΧΙΛΙΑ ΤΕΤΡΑΚΟΣΙΑ ΔΥΟ», και αρκετές σελίδες (115-138) από την δεύτερη έκδοση του πρώτου τόμου της «ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ». Παρά του ότι-είναι φυσικό λόγο έκτασης-το λήμμα δεν συνοδεύεται από σχετική ανάλογη Βιβλιογραφία, η αναγνωστική επάρκεια και πνευματική αγάπη του λημματογράφου για το έργο του Κανελλόπουλου διακρίνεται με ευκολία. Διαβάζει σελίδα την σελίδα το έργο του και κρατά τις δικές του σημειώσεις.  Αυτός είναι ο λόγος που αντιγράφω τα παλαιότερα κείμενα. Να είναι εύκολα προσβάσημα στους νεότερους αναγνώστες και ενδιαφερόμενους.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, Τετάρτη 3 Μαρτίου 2021.