Αλφόνσος ντε Λαμαρτίνος Η ΛΙΜΝΗ

ΑΛΦΟΝΣΟΣ ΛΑΜΑΡΤΙΝΟΣ- ALPHONSE de LAMARTINE

                      (Μακόν 1790-Παρίσι 1869)

-ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΕΩΣ. Εκλογή και Επιμέλεια- Προοιμιακό Σημείωμα: ΚΛΕΩΝΟΣ Β. ΠΑΡΑΣΧΟΥ, εκδόσεις Σίμος Συμεωνίδης-Αθήνα 1962,σελίδες 384

Περιέχει: «Η ΛΙΜΝΗ» σ. 75-78 (μτφ. Κλ. Β. Παράσχος, «Ν. Εστία» 1-7- 1962 Σ)

Η ΛΙΜΝΗ

Έτσι, πρός νέες ακρογιαλιές πάντα λοιπόν σπρωγμένοι,

Βουλιάζοντας αγύριστα στου τάφου τη νυχτιά,

Του χρόνου μες στη θάλασσα την πολυπικραμένη,

Δε θα μπορέσουμε ούτε μιά ν’ αράξουμε φορά;

Ώ λίμνη! μόλις έκλεισε τον κύκλο του ένας χρόνος

Και πλάι στην όχθη αυτή πού πιά δε θα την ξαναϊδεί,

Σε τούτη κοίτα! ήρθα την πέτρα να καθήσω μόνος

Όπου να κάθεται την είχες δει μ’ εμέ μαζί!

Κάτω απ’ τους βράχους τους βαθιούς αυτούς έτσι βογγούσες

Στα καταξεσκισμένα τους έσπαζες πλευρά ΄

Έτσι με το ανεμόδαρτο το κύμα σου χτυπούσες

Τα πόδια της τα λατρευτά.

Θυμάσαι λίμνη, πλέαμε αμίλητοι ένα βράδυ ΄

Μακρυά, πάνω στα κύματα, γροικιόταν μοναχά

Ο κρότος των βαρκάρηδων πού μέσα στο σκοτάδι,

Τ’ αρμονικά σαν κύματα χτυπούσαν ρυθμικά.

Άξαφνα ήχοι κάτω εδώ πρώτη φορά ακουσμένοι,

Χυθήκαν κι αντιλάλησαν το μάγεμα οι αχτές ΄

Τα κύματα αφουγκράστηκαν, κ’ η πολυαγαπημένη

Φωνή τις λέξεις είπε αυτές:

«Ω χρόνε! Λίγο ανάκοψε το γοργοκύλισμά σου,

Και σείς, ώρες καλόβολες, γενήτε πιο αργές!

Να τις χαρούμε απ’ τη βαρειά έξω άφησε τη σκιά του

Ώ θάνατε, τις μέρες μας τις πιό μεθυστικές!

Δυστυχισμένοι πλήθος κάτω εδώ σας ικετεύουν:

Τρέχετε, τρέχετε γι’ αυτούς ΄

Ζωή και πάθια σβήνετε μαζί πού τους παιδεύουν ΄

Τους ευτυχείς ξεχνάτε τους.

Όμως κι άλλες ανώφελα λίγες στιγμές γυρεύω,

Κυλάει και φεύγει ο χρόνος βιαστικά ΄

«Κάνε πιό αργά το βήμα σου», μάταια στη νύχτα λέω ΄

Έρχεται η αυγή και χάνεται η μαγευτική νυχτιά.

Λοιπόν απ’ έρωτα η ζωή μας πάντ’ άς ξεχειλίζει!

Άς μη διαβαίνει μήτε μιά δίχως χαρά στιγμή.

Δεν έχεις άγκυρα, άνθρωπε, ο χρόνος δεν ποδίζει ΄

Κυλάει και κυλάς κ’ εσύ μ’ αυτόν μαζί.»

Χρόνε ζηλιάρη, γίνεται οι θείες αυτές στιγμές μας,

Την ευτυχία που ο έρωτας απλόχερα κερνά,

Να φεύγουνε μακρυά από μάς, όσο κ’ οι θλιβερές μας

Ημέρες φεύγουνε γοργά;

Ούτε ένα αχνάρι απ’ αυτές λοιπόν δε θ’ απομείνει;

Ολάκερες εφύγανε και δίχως γυρισμό;

Ο χρόνος πού τις έδωσε, ο χρόνος πού τις σβήνει,

Δε θα τις ξαναδώσει πιό;

Ανυπαρξία, μαύρη άβυσσο του χρόνου, περασμένα,

Αυτές που καταπίνετε τι γίνονται οι στιγμές;

Τά εξαίσια πού μας κλέβετε μεθύσια μας ολοένα

Δε θα ξανάρθουνε ποτές;

Ώ λίμνη! βράχοι αμίλητοι! σπηλιές! Σκοτεινά δάση!

Εσείς που ο χρόνος σας πονά ή σας ξαναγεννά,

Κράτησε την ανάμνηση, κράτησε, ωραία πλάση,

Κάν, από τούτη τη νυχτιά!

Άς είναι στη γαλήνη σου και στ’ αστραποβροντά σου,

Όμορφη λίμνη, και στα πλάγια σου τα γελαστά,

Στα μαύρα σου αυτά έλατα, στ’ άγρια τα βράχια αυτά σου,

Πού στα γλαυκά σου κρέμονται απάνω τα νερά!

Στο αγέρι, ανατριχιάζοντας όπου περνάει, άς μένει,

Στους ήχους των αχτών σου, πού τους ξαναλέγουνε οι αχτές,

Στο άστρο το ασημομέτωπο, πού με νωθρές λευκαίνει

Τα κύματά σου αντιφεγγιές!

Το στέναγμα της καλαμιάς, ο αέρας που βογγάει,

Της μυρωμένης αύρας σου τα χάδια τ’ αλαφρά,

Ό,τι αναπνέουμε, βλέπουμε, ό,τι το αυτί αγροικάει,

Όλα άς λένε: «Αγαπήσαν!»

«Ν. Εστία» 1-7-1962 Σ,   ΚΛ. Β. ΠΑΡΑΣΧΟΣ         

-ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΠΑΡΑΣ: ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ. Μεταφράσεις Αλέξανδρου Μπάρα Ποιημάτων από τα Γαλλικά. Ανδρέας Καραντώνης: Μεταφράσεις Αλέξανδρου Μπάρα Ποιημάτων από τα Γαλλικά, σ. 76-80. Εκδόσεις Γεράσιμος Ρομποτής-«Πρόσπερος»-Αθήνα-Μάϊος 1986, βιβλίο 45^ο. σελίδες 82.

Περιέχει: «Η ΛΙΜΝΗ» σ.18-20.

Η ΛΙΜΝΗ

Πάντα μας γι’ άγνωστες ακτές θα βάζουμε εμείς πλώρη,

στα ερέβη τ’ αξημέρωτα με δίχως γυρισμό,

δεν θα ποντίσουμε άγκυρα μιά μέρα στών αιώνων

              το μέγα ωκεανό;

Ώ λίμνη! Μόλις έκλεισε τον κύκλο του ένας χρόνος

κι αντί σαν άλλοτες αυτή στην όχθη σου να ρθεί

κοίτα μονάχος έρχομαι να κάτσω εδώ στην πέτρα

              πού είδες να κάτσει αυτή!

Στών ίδιων βράχων τις σπηλιές και τότε έτσι βογγούσες,

έτσι το κύμα σου έσπαγε βαθιά στις σχισματιές

κι ο αγέρας ράντιζε μ’ αφρούς τα λατρευτά της πόδια

              στις φουσκοθαλασσιές.

Θυμάσαι εκείνη τη βραδιά; Λάμναμε εμείς και γύρω

σιγή ‘ταν και δεν άκουγες ουδ’ ήχο ούδ’ αναπνιά,

εκτός απ’ των κωπηλατών πού εκόβανε το κύμα

               με ρυθμικά κουπιά.

Και ξάφνου απ’ την ακρολιμνιά, στόνοι πρωτακουσμένοι

φτάσαν, το κύμα εσίγησε ν’ ακούει προσεχτικά

και τότες ήταν που η φωνή που μένει αγαπημένη

              τα λόγια είπεν αυτά:

«Δίπλωσε χρόνε τα φτερά κι ώρες σημαδεμένες

       πάρτε μιά ανασεμιά!

Των όμορφών σας ημερών αφήστε να γευτούμε

              τη γεύση τη γλυκιά!

Πολλοί ‘ναι οι απόκληροι της γης αυτής που σας καλούνε:

       Γοργές να ‘στε γι’ αυτούς.

Πάρτε τους μ’ όσα βάσανα τους ζώνουν και ξεχάστε

              πίσω τους εκλεκτούς.

Τα παρακάλια μου άδικα για λίγην ώρα ακόμα

              κι ο χρόνος προχωρεί.

Στη νύχτα λέγω: «Φύγε αργά πρίν το σκοτάδι σβήσει,

              ροδίσει η χαραυγή»

Ας τη χαρούμε εμείς λοιπόν κάθε στιγμήν αγάπης,

              στιγμή περαστική:

Αραξοβόλι ο άνθρωπος, ακτή δεν έχει ο χρόνος!

              Περνάμε βιαστικοί!»

Ζηλιάρη χρόνε, ακούστηκεν αυτές οι ώρες μέθης

που μας χαρίζει ο έρωτας σαν άλλες να κυλούν,

ισόχρονες να προχωρούν χαρές και δυστυχίες,

              να μην αργοπατούν;

Δεν θα γινόταν κάποιο τους να γράφονταν σημάδι;

Έτσι κυλάνε αγύριστες, σβήνουν παντοτινά;

Ο χρόνος πού τις χάρισε κι έχει τις μεταπάρει

              δεν τις ξαναγυρνά;

Άπειρο, αιωνιότητα, βάραθρα εσείς του σκότους,

οι μέρες τί να γίνονται που ‘χετε καταπιεί;

Η έκσταση, να ελπίζουμε, πού αρπάξατε μιά μέρα

              θα μας μεταδοθεί;

Ώ λίμνη, βράχοι αμίλητοι! Σπηλιές, μουντά εσείς δάση

πού ο χρόνος μές στις δίπλες του φυλάει και συντηρεί,

Ωραία μου φύση κάνε αυτής της νύχτας ν’ απομείνει

                     μιά θύμηση ιερή!

Να μείνει στη γαλήνη σου, στις ξαφνικές σου μπόρες

λίμνη μου ωραία, στα πράσινα λοφάκια τα ιλαρά,

στα σκοτεινά σου τα έλατα, στους κρεμασμένους βράχους

              πάνω από τα νερά!

Να μείνει μεσ’ στο ζέφυρο πού ολότρεμος φυσάει,

το πέρασμά του παίρνοντας μαζί του στ’ ανοιχτά,

να μείνει στ’ άστρο τ’ αργυρό πού απλώνει στα νερά σου

              μιά στρώση χρυσαφιά:

Κι έτσι του ανέμου ο στεναγμός, του καλαμιού η μουρμούρα,

της αύρας σου η ανάλαφρη πού πνέει μυροβολή

κι ό,τι κι αν βλέπει εδώ κανείς κι ακούει να του φωνάζει:

              «Αγάπησαν πολύ».                       

-ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ, μετάφραση Γεώργιος Σημηριώτης, Εισαγωγή: Ιφιγένεια Μποτουροπούλου. ΤΙ ΘΑ ΕΙΝΑΙ Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ του Παύλου Νιρβάνας. Επίμετρο: Μαρία Γιουρούκου. Με Ανέκδοτη Επιστολή του Γεώργιου. Σημηριώτη, προς την διεύθυνση του περιοδικού «ΓΡΑΜΜΑΤΑ». Κατάλογος εκδόσεων της Γαλλικής Ανθολογίας σε μετάφραση Γ. Σημηριώτη της Μαρίας Γιουρούκου. Κριτικά Αποσπάσματα και Σημειώματα για τη Γαλλική Ανθολογία: Κωστής Παλαμάς/ Γρηγόριος Ξενόπουλος/ Κώστας Ουράνης/ Σπύρος Μελάς/ Θ. Συναδινός/ Τέλλος Άγρας/ Γιάννης Σκαρίμπας/ Μιχαήλ Ροδάς/ Λ. Κωνσταντινίδης. εκδόσεις Δ. Κοροντζής-Αθήνα 2014, σελίδες 271, τιμή 17 ευρώ.

Περιέχει: Αλφόνσος Λαμαρτίνος-Ζωή και έρωτες του Λαμαρτίνου (Τα παιδικά του χρόνια- Ο Λαμαρτίνος φοιτητής-Το ειδύλλιο του με την Ερρικέτα-Το ερωτικό δράμα της Γκρατσιέλλας σ. 34-36. Τα Ποιήματα: «Η ΛΙΜΝΗ» σ. 37-39, «Η ΦΩΛΙΑ ΜΑΣ» σ.39, «Η ΜΥΓΔΑΛΙΑ» σ.40, «ΕΝΑ ΟΝΟΜΑ» σ. 41-42, «Ο ΦΥΛΑΞ ΑΓΓΕΛΟΣ» (Δημοτικό τραγούδι της Καλαβρίας, μεταφρασμένο από το Λαμαρτίνο), σ.43-44, «Η ΠΕΤΑΛΟΥΔΑ» σ. 44.

Η ΛΙΜΝΗ

Πάντα λοιπόν σ’ ακρογιαλιές καινούργιες θα τραβούμε;

πάντα θα βυθιζόμαστε στου τάφου τη νυχτιά,

χωρίς ποτέ στο πέλαγο του χρόνου να σταθούμε

μια μέρα μοναχά;

Ώ Λίμνη! πάει δεν πάει χρονιά και στα νερά σου γύρω

οπού ήλπιζα κι αγάπη μου πως θα ξαναφανεί

κοίταξε! μόνος έρχομαι στο βράχο ν’ απογύρω

που γέρναμε μαζί.

Έτσι και τότε ο βόγγος σου μεσ’ στις σπηλιές βοούσε!

έτσι στα ξεσχισμένα τους εξέσπαγε γκρεμνά,

κι έτσι τ’ αγέρι στα μικρά τα πόδια της κυλούσε,

αφρούς χαϊδευτικά!

Θυμάσαι; Μια βραδιά βουβοί πλέαμε στο νερό σου ΄

στους ουρανούς, στα πλάτια σου, χυνόταν σιγαλιά,

κι άλλο δεν ακουγότανε παρά τ’ αρμονικό σου

φλίφλισμα απ’ τα κουπιά.

Μα ξάφνου κάποια μουσική πρωτάκουστη και ξένη,

στις μαγεμένες όχτες σου αντήχησε γλυκά ΄

το κύμα εστάθη κι η φωνή που ‘ναι μου αγαπημένη

είπε τα λόγια αυτά:

«Κράτησε, χρόνε, κράτησε το πέταγμά σου τώρα!

Και σεις μην κάνετε φτερά, χαρούμενες στιγμές!

Αφήστε να χαρούμε εδώ στου Μάη μας την ώρα,

δυο τρεις χρυσές βραδιές».

«Τόσοι είναι οι δύστυχοι στη γη που σας παρακαλούνε!

γι’ αυτούς πετάξτε γρήγορα και πάρτε στα φτερά

κι όσα τους δέρνουν βάσανα, μα εκείνους που ευτυχούνε

ξεχάστε μια φορά!»

Μ’ άδικα ακόμα του ζητώ καμιά γλυκιά στιγμούλα,

ξεφεύγει ο χρόνος και πετά! Κράζω μ’ απελπισιά:

«Άργησε, στάσου νύχτα μου! μα να χαράζ’ η αυγούλα

και διώχνει τη νυχτιά»

«Άς αγαπούμε, αδιάκοπα λοιπόν, ας αγαπούμε!

Εμπρός, ας τη χαιρόμαστε τη φτερωτή στιγμή!

Εμείς κι ο χρόνος που ποτέ λιμάνι δε θα βρούμε,

κυλά με τη ζωή».

Χρόνε ζηλιάρη, κι οι στιγμές λοιπόν που μας μεθούνε,

τότε που ο έρωτας βροχή μας ραίνει τις χαρές,

Χρόνε σκληρέ, κι αυτές λοιπόν πετούν καθώς πετούνε

οι μαύρες μας στιγμές;

Τι: κι απ’ το διάβα τους λοιπόν τίποτα δε θα μείνει;

τι; Πέταξαν ολότελα τι; παν για πάντα πιά;

Ο χρόνος που τις έδωσε, ο χρόνος που τις σβήνει,

δεν τις ξαναγεννά;

Βαθιά σκοτάδια ΄ παρελθόν, μηδέν κι αιωνιότη!

τι κάνετε τις μέρες που τα βύθια σας ρουφούν;

Μιλήστε μας! Οι ουράνιες εκτάσεις πούχει η νιότη

ξανά πια δε θα ‘ρθουν;

Ω λίμνη! βράχοι σιωπηλοί! Σπηλιές, απόσκια δάση!

εσάς που ο χρόνος σας ξεχνά ή δίνει ξανά ζωή,

φυλάξτε από τη νύχτ’ αυτή-φύλαξε ωραία πλαση!

μια θύμηση μικρή!

Ας μείνει στη γαλήνη σου και μεσ’ στην τρικυμιά σου,

-ω λίμνη ωραία-και στων πλαγιών τη γελαστή θωριά,

και μέσ’ στα μαύρα σου έλατα και στ’ άγρια γκρεμνά σου,

που γέρνουν στα νερά!

Ας μείνει στ’ ανατρίχιασμα της αύρας που περνάει,

στους ρόχθους που στις όχτες σου κυλούν, τις μαγικές,

στ’ άστρο τ’ ασημομέτωπο που πάνω σου σκορπάει,

αχτίδες αργυρές!

Ώ να ‘ταν, ναι, κι ο άνεμος κι οι καλαμιές σαν κλαίνε

κι οι ανάλαφρές σου οι ευωδιές κι η κάθε ανθοπνοή,

κι ό,τι αναπνέει, θωρεί κανείς κι ακούει, όλα να λένε:

«αγάπησαν αυτοί!».          

  

-«Σά μουσική, την νύχτα…» ΓΑΛΛΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΥ, Επιλογή-μετάφραση: Γιάννης Βαρβέρης, εκδόσεις Κέδρος-Αθήνα 2007, σ. 112, τιμή 9 ευρώ.

Περιέχει: «Σκέψεις των νεκρών» σ. 39-41, «Ο θάνατος του χριστιανού» σ.42-43. Και στην σελίδα 99: “Alphonse De Lamartine: Γεννήθηκε στη Macon το 1790 και πέθανε στο Παρίσι το 1869. Ποιητής, ιστορικός και πολιτικός. Εξελέγη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Διετέλεσε υπουργός των εξωτερικών και πρωτοστάτησε στην κατάργηση της δουλείας. Έργα του: Saul, Meditations poetiques, Jocelyn, Le lac, L’ isolement, Recueillements.».

Σημειώσεις:

     Τις προηγούμενες δεκαετίες, οι βιβλιόφιλοι, συναντούσαν στους πάγκους των παλαιοπωλείων, ή σε περιφερόμενα καροτσάκια με παλαιά βιβλία, που στάθμευαν σε διάφορους σταθμούς του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου-βλέπε Πλατεία Βικτωρίας, στους παράλληλους δρόμους του ηλεκτρικού σταθμού στον Πειραιά, και αλλού, διάφορες παλαιές και κακομεταχειρισμένες εκδόσεις ξένων μεταφρασμένων λαϊκών μυθιστορημάτων. Ήταν οι γνωστές μας παλαιές εκδόσεις «ΔΑΡΕΜΑ». Παλαιοί και άγνωστοι σε εμάς τους τότε εκκολαπτόμενους αναγνώστες, τίτλοι γαλλικών κυρίως μυθιστορημάτων, που τους πωλούσαν σε πολύ χαμηλή τιμή. Βιβλία με δεμένο μαύρο ή σέπια εξώφυλλο που το σκέπαζε κουβερτούρα, συνήθως με μια σκηνή από την υπόθεση. Βιβλία χαρτόδετα,-άκοπα πολλές φορές-με κιτρινισμένα χοντρά φύλλα πολύχρωμα εξώφυλλα που γυάλιζαν στα άγουρα τότε μάτια μας και ξυπνούσαν ταξίδια εξωτικά στην μικρή και ασχημάτιστη ακόμα φαντασία μας. Τίτλοι όπως: «Ο αρχισηδηρουργός», «Αι δύο Ορφαναί», «Οι Τρείς Σωματοφύλακες», «Η Παναγία των Παρισίων», «Οι Άθλιοι», «Το Κόκκινο και το Μαύρο», «Η Θεία Κωμωδία», «Η Γέφυρα των Στεναγμών», «Οι Μεγάλοι Εξερευνητές», «Το Σιδηρούν Προσωπείον» «Μαρία Στιούαρτ», «Ριχάρδος ο Γ΄», τίτλοι βιβλίων του Ονόρε ντε Μπαλζάκ, και άλλων φημισμένων γάλλων κυρίως του προηγούμενου και προ προηγούμενου αιώνα συγγραφέων. Τίτλοι μυθιστορημάτων και ιστορικών βιβλίων που κέντριζαν το ενδιαφέρον μας οι οποίοι πωλούνταν και από τους διάφορους πλασιέδες βιβλίων της εποχής. Για ένα διάστημα μάλιστα, με την αγορά πολλών τίτλων, (η εξόφληση τους γίνονταν συνήθως σε μηνιαίες δόσεις)-δες την πολύτομη σειρά «Οι Μεγάλοι Όλων των Εποχών» σου πρόσφεραν σαν δώρο προτομές του μεγάλου Αλεξάνδρου, του μεγάλου Ναπολέοντος, του Μπετόβεν κλπ. Άλλοτε το πολύτομο «Λεξικό της Δημοτικής Γλώσσας» του Δημητράκου που το έδιναν μαζί με την Εγκυκλοπαίδεια «Δομή». Τα βιβλία αυτά τα κάπως κακομεταχειρισμένα σαν έκδοση, με μεταφράσεις σε μια μεικτή γλώσσα, σε χαμηλή τιμή,-ορισμένα ήσαν κακέκτυπα, ή το μελάνι των σελίδων τους έβαφε τα δάχτυλά σου καθώς τα ξεφύλλιζες, και που έπρεπε να περιμένεις πότε θα ξαναπεράσει ο δοσάς να του τα δείξεις για να σου τα αλλάξει, ήσαν η δική μας παιδική όαση ανάγνωσης, την περίοδο της εφτάχρονης δικτατορίας. Μια περίοδο που όχι μόνο εξαιτίας της μικρής μας ηλικίας αλλά και λόγω του χουντικού καθεστώτος, απαγορεύονταν εκδόσεις με προοδευτικό περιεχόμενο, κυκλοφορίες βιβλίων σύγχρονων συγγραφέων. Ή αυτές που λάθρα κυκλοφορούσαν, δεν έφταναν στα μικρά μας χέρια με το πενιχρό χαρτζιλίκι μας. Όσον αφορά τις πληροφορίες που μας δίδονταν στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ούτε λόγος να γίνεται για εξωσχολικά διαβάσματα. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Ανδρέας Καρκαβίτσας, Γιάννης Βλαχογιάννης, και ξερό ψωμί. Η ελληνική μυθιστορηματική και διηγηματική ηθογραφία της ελληνικής επικράτειας, όλων των παλαιότερων ελληνικών συγγραφικών γενεών σε όλο της το εθνικό και πατριωτικό μεγαλείο. Βλέπετε ο Φοίνιξ με τον στρατιώτη ήταν πανταχού παρόν. Αγρυπνούσε ακόμα και για πιά πατριωτικά ποιήματα του ποιητή Ιωάννη Πολέμη θα διαβάζαμε και ποια ποιήματα του Κώστα Κρυστάλλη θα μας συγκινούσαν. Παρόλα αυτά τα φαιδρά πολιτικά και κοινωνικά ευτράπελα και αναγνωστικά ανόητα συμβάντα, πάντα κάτι ξέφευγε από την επιτήρηση των μεγάλων και έπεφτε στα χέρια μας. Κάποιο βιβλίο που διαβάζαμε με το φως, όχι των άστρων, αλλά το φως που έριχνε στο δωμάτιο το ηλεκτρικό ψυγείο όταν ανοίγαμε κρυφά την πόρτα το βράδυ, που όλη η φύσης ησυχάζει και η γλαύξ λαλεί. Και τεντώναμε τα αυτιά μας μπας και ακουσθεί χαρχάλα από το δωμάτιο των μεγάλων, για να τρέξουμε να πέσουμε στο κρεβάτι μας και να προλάβουμε να κρύψουμε το «απαγορευμένο» βιβλίο κάτω από το στρώμα. Ξεχνώντας πάνω στην βιασύνη μας την πόρτα του ψυγείου ανοιχτή, με αποτέλεσμα να στάζουν τα νερά (του πάγου) και να διαολοστέλνει η μάμυ μπλου την άλλη μέρα το πρωί όποιον έβρισκε πρώτον μπροστά της κοντά στο ψυγείο. Αυτά τα γλαφυρά και γουστόζικα συνέβαιναν τω καιρώ εκείνω, που τα παιδιά χωρίς να φοβούνται αναζητούσαν να πιάσουν στα χέρια τους ένα βιβλίο και να το ξεκοκαλίσουν, όπως θα λέγαμε κατ’ ιδίαν. Και είτε το βιβλίο αυτό ήταν «Η Κυρά της Λίμνης» είτε «Η Γκρατσιέλα», η χαρά που πρόσφερε σε εμάς η ανάγνωσή του ήταν μεγάλη, το ίδιο και η ευφροσύνη καθώς ανακαλύπταμε τα μυστικά του γυρνώντας τις σελίδες του, στις όχι και τόσο αθώες και απονήρευτες ψυχούλες μας. Μπορεί στο δέμα να είμασταν λιλιπούτειοι ακόμα, στην φαντασία όμως, ξεπερνούσαμε και τον Θείο Δάντη πριν διαμερισματοποιήσει σε τρία επίπεδα το Σύμπαν. Πρίν τις εκδόσεις «Δαρεμά» αν η μνήμη δεν με απατά, είχαμε διαβάσει το έργο του στα «Εικονογραφημένα Κλασικά». Αργότερα, στην γνωστή μετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη και εμπεδώσαμε τα νοήματά του, διαισθανόμενοι ότι καθώς μεγαλώνουμε, στο πρώτο μόνο επίπεδο του Δαντικού Κόσμου θα καθηλωνόμασταν αιωνίως, εξαιτίας των ακαταμάχητων και αχαρακτήριστων ακόμα και σήμερα-επί Δημοκρατίας, άφτερ Αλεξίου- σωματικών και πνευματικών εμπειριών μας. Μέσα σε αυτό το μισο-παράνομο των εξωσχολικών διαβασμάτων μας κλίμα των τότε ημερών μας, γνωρίσαμε και το μυθιστόρημα «Η Γκρατσιέλα» του Αλφόνσου ντε Λαμαρτίνου. Ένα τρυφερό και ειδυλλιακό γεμάτο λυρισμό πεισιθανάτιο μυθιστόρημα, που διαπραγματεύεται τον έρωτα του ποιητή με μια νεαρή ιταλιδούλα κόρη ενός ψαρά. Ονειρώδης ατμόσφαιρα για νεαράς αμφοτέρων των φύλων υπάρξεις. Προς μίμηση των περαιτέρων. Φυσικά, χωρίς το τραγικό τέλος της μικρής ερωτευμένης ναπολιτάνας που έπεσε στα δίχτυα του νεαρού ποιητή ταξιδευτή. Που την παράτησε σύξυλη και πέθανε από τον καημό της. Και ο κομψευόμενος νέος για να απαλύνει τον πόνο του, το έριξε στην λυρική ποίηση. Το διαβάσαμε ακούγοντας από τις συχνότητες του ραδιοφώνου την θεϊκή φωνή της Μαρίκας Νίνου να άδει το τραγούδι του αιώνιου Βασίλη Τσιτσάνη, που κάποιοι στίχοι του μας εντυπώθηκαν στο μικρό μας μυαλουδάκι: «και ο Γιωργάκης ο μικρός/ τραβά μεγάλο δράμα/όλοι γνωρίζανε από παλιά/πως πήγαινε το γράμμα». Ουδέν κρυπτόν υπό Ρεμπέτηδος αοιδού.

     Με αυτόν τον κάπως παιδιάστικο και πρωτόγονο τρόπο, κοινωνούσαμε τότε, με τα έργα της ευρωπαϊκής και αμερικάνικης λογοτεχνίας. Κυρίως, την γαλλική κλασική μυθιστορία. Το αμερικάνικο μυθιστόρημα «Η Καλύβα του Μπάρμπα Θωμά» και το γαλλικό η «Γκρατσιέλα», ήταν μεταξύ των δύο τριών άλλων ακόμα βιβλίων, των περισσότερων διαβασμένων μυθιστορημάτων, λαϊκών αναγνωσμάτων, που συζητιούνταν στον κόσμο των μεγάλων, των παιδικών μας τότε χρόνων. Ασφαλώς, η οικογενειακή ηθική των μεγαλύτερων δεν επέτρεπε την ανάγνωση τέτοιου περιεχομένου μυθιστορημάτων. Ήσαν απαγορευμένα. Η απαγόρευση όμως αυτή, στα παιδικά μας μάτια, φάνταζε ένα ακόμα προπύργιο χαράς και διασκέδασης που οφείλαμε να παραβιάσουμε, να γνωρίσουμε, να απολαύσουμε. Ήταν μια άλλη μορφή μύησης στον κόσμο των μεγάλων και τα μυστικά του. Που ούτως ή άλλως, δεν θα αργούσαμε να εξερευνήσουμε με κάθε τρόπο και στις πολυποίκιλες εκδοχές του. Τα χρόνια αυτά, κυκλοφορούσαν και διάφορα ποικίλης ύλης λαϊκά και δημοφιλή οικογενειακά περιοδικά. «Το Ρομάντζο», «Το Φαντάζιο», το «Ντόμινο», «Ο Θησαυρός», ο ετήσιος «Καζαμίας» και άλλοι τίτλοι, περιοδικά διαδεδομένα στον καιρό τους που σποραδικά μέσα στις σελίδες τους συναντούσε ο αναγνώστης και ποιήματα ελλήνων και ξένων ποιητών. Ολόκληρα ποιήματα ή αποσπάσματα ξένων παλαιότερων ποιητών μεταφρασμένα από έλληνες δημιουργούς. Ονόματα άγνωστα σε εμάς που σχεδόν φάνταζαν εξωτικά. Ή ίσως, είχαμε συναντήσει κάποιο τετράστιχό τους, όπως του Βίκτωρος Ουγκώ στο πίσω μέρος των μικρών ημερολόγιων του τοίχου, που διαβάζαμε ανώνυμα και επώνυμα στιχάκια. Σε ένα από τα λαϊκά αυτά περιοδικά, διάβασα για πρώτη φορά το ποίημα του Λαμαρτίνου «Η ΛΙΜΝΗ». Και, προς έκπληξή μου, όταν με χαρά απήγγειλα  στίχους της σε άλλους μικρούς συμμαθητές μου, γνώριζαν και εκείνοι, το ποίημα αυτό. Πράγμα τώρα που το αναλογίζομε, σκέφτομαι ότι πρέπει να είχε δημοσιευτεί σε κάποιο πολύ γνωστό λαϊκό περιοδικό της εποχής γιαυτό ήταν ευρέος γνωστό και αγαπητό ποίημα. Το μνημονεύω αυτό  σαν μεταγενέστερη μαρτυρία, γιατί συνήθως οι άνθρωποι της εποχής διάβαζαν μυθιστορήματα ή νουβέλες και όχι τόσο συχνά ποιήματα. Εκτός από εκείνα που αντέγραφαν τα κοριτσόπουλα στα προσωπικά τους λευκώματα με τα μαραμένα άνθη στις σελίδες τους. Μια συνήθεια που την θυμάμαι ακόμα, και η οποία εμπλουτίζονταν με αυτές τις μικρές και πολύχρωμες ζωγραφιές κάθε είδους, που τις αγοράζαμε από τα βιβλιοπωλεία ή τις ανταλλάσσαμε μεταξύ μας. Οι ζωγραφιές αυτές μάλιστα, είχε καθιερωθεί να τις κολλάμε και στα τζάμια από την μέσα πλευρά των παραθύρων. (αγγελάκια, μικρές νεραΐδες, δέντρα, ζωάκια)  Ή πολλοί, αγόραζαν άλμπουμ με τσιγαρόχαρτα σαν διαχωριστικά των σελίδων τους και δημιουργούσαν συλλογές. Μια μικρή, εικαστική πανδαισία, ισάξια με τις συλλογές γραμματοσήμων. Και ας έψαχνες εναγωνίως να ανακαλύψεις την κεφαλή του «ΕΡΜΗ» που τόσο διαφήμιζε την αξία του ο κατάλογος του «Βλαστού».

     Έχει πολλούς διαύλους επικοινωνίας μαζί μας ο ποιητικός λόγος. Ποτέ δεν είμαστε βέβαιοι στο πως θα έρθουμε σε επαφή μαζί του, με ποιόν τρόπο και πότε ή πως. Έκτοτε, καθώς τα χρόνια περνούσαν και η επαφή μου με τον ελληνικό και ξένο ποιητικό λόγο πλήθαινε, όποτε έπεφτε στα χέρια μου βιβλίο με γαλλικά ποιήματα, ή αφιέρωμα λογοτεχνικού περιοδικού, έψαχνα με λαχτάρα να ανακαλύψω μπας και συναντήσω το ποίημα αυτό του Λαμαρτίνου. Είχε αποτυπωθεί τόσο έντονα μέσα μου, που, τολμώ να πω ότι, όταν διάβασα για πρώτη φορά το ποίημα του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, (άτεχνα και αυθαίρετα σίγουρα. Μια ακόμα παρανάγνωσή μου) η πρώτη σύγκριση του «Βράχου» που έκανα ήταν με την «Λίμνη» παρά με ποιήματα ερωτοπαθή του Κωστή Παλαμά ή άλλων λυρικών ελλήνων ρομαντικών ποιητών. Του Ναπολέοντος Λαπαθιώτη πχ. Ομολογώ, ότι δεν έχω συναντήσει σε αυτόνομη έκδοση μεταφρασμένα ποιήματα του Αλφόνσου ντε Λαμαρτίνου, τα αναγνώσματά μου περιορίζονται σε αυτά που συνάντησα σε γενικές ανθολογίες και παλαιά λογοτεχνικά περιοδικά. Παρότι η φήμη του ως ποιητή, διατηρήθηκε για πολλές δεκαετίες στην χώρα μας. Είναι γνωστός-τουλάχιστον σαν όνομα-και από ποιητές της δικής μου γενιάς. Του 1980. Το αν διαβάζεται ακόμα ή αν στίχοι του μπολιάζουν στις μέρες μας την ποιητική γραφή των νεότερων δημιουργών δεν το γνωρίζω. Γιαυτό καταθέτω την δική μου εντελώς προσωπική ανάμνηση και επαφή μου μαζί του. Με συγκινούν ακόμα τα ποιήματά του. Θα  ήθελα να τον μετέφραζαν στα ελληνικά. Έστω και σαν μια ποιητική φωνή που έρχεται από τις στοές του χρόνου της αναπόλησης και μας σιγοψιθυρίζει λόγια αγάπης τρυφερά.

     Το ποίημα «Η ΛΙΜΝΗ», πέρα από την χαρά που μου προσφέρει κάθε φορά που το διαβάζω μου έδωσε την δυνατότητα να προβώ και σε ένα μεταφραστικό «πείραμα». Εννοώ το εξής. Μεταφέρω τρείς διαφορετικές μεταφραστικές εκδοχές του ποιήματος από διαφορετικών περίπου γενεών έλληνες δημιουργούς και ποιητικού ύφους και σχολής. Διαβάζουμε την ίδια ποιητική μονάδα, μέσα από «διαφορετικούς» γλωσσικούς κώδικες, μεταφραστικό ύφος, ατμόσφαιρας και τεχνικών της απόδοσή του στα ελληνικά. Κλέων Παράσχος, Αλέξανδρος Μπάρας, Γεώργιος Σημηριώτης. Τρείς ποιητές που άφησαν πίσω τους ενδιαφέρον ποιητικό έργο και ισάξια μεταφραστικά γυμνάσματα. Λειτούργησαν επίσης και ως ανθολόγοι παγκόσμιων ποιητικών φωνών που τις έκαναν γνωστές και αγαπητές στο ελληνικό κοινό. Δεν τους παραθέτω με χρονολογική σειρά μετάφρασης του ποιήματος, γιατί ο σκοπός μου δεν είναι να αξιολογήσω τις μεταφράσεις ούτε να τις θέσω σε μια εκ των υστέρων αντιπαράθεση, αλλά να επιδιώξω μια εκ νέου μεταφραστική και ποιητική συνομιλία μεταξύ των ελλήνων μεταφραστών, των ξένων ποιητών και των σύγχρονων αναγνωστών.

Η μετάφραση ενός ποιήματος δεν κουβαλά μέσα της τα μυστικά και τις παγίδες, τις κρυφές αρετές της γλώσσας από την οποία μεταφράζεται ένα ξένο ποίημα μόνο, αλλά και την γλωσσική και ποιητική ατμόσφαιρα της εποχής του μεταφραστή, τα ποιητικά του βιώματα και μεταφραστικές του εμπειρίες. Τους κώδικες αναγνώρισής της δικής του ποιητικής ταυτότητας. Τις εσωτερικές συνομιλίες που ανοίγει ο μεταφραστής ενός ξένου κειμένου με την δική του δημιουργία μέσω της μετάφρασης ενός άλλου αλλόγλωσσου ποιητή. Τίποτε δεν πάει χαμένο σε αυτήν την προσπάθεια ή ποιητική φιλοδοξία, ακόμα και σε μια όχι άρτια και καλή μετάφραση ή απόδοση, ή αντιγραφή (για να θυμηθούμε τον Γιώργο Σεφέρη) το όφελος περισσεύει για τον αναγνώστη. Όλα τα της ποιητικής τεχνικής δεδομένα, που αφορούν την μορφή, την δομή, το λεξιλόγιο, την εικονοποιία, το ύφος, τα γλωσσικά μυστικά που αναδύονται στην επιφάνεια, οι μηχανισμοί της ίδιας της γλώσσας αλλά κα της ποίησης και της παράδοσής της, αποδίδονται και λειτουργούν προς όφελος του τελικού παραλήπτη-αποτελέσματος, που είναι ο εκάστοτε τελευταίος αναγνώστης. Στον συγκεκριμένο χρόνο, τον συγκεκριμένο χώρο, την δεδομένη στιγμή, που η αναγνωστική ιδιοσυγκρασία του μεταφραστή θα έρθει σε επικοινωνία με τον ποιητή, και οι δύο φωνές μαζί θα ζητήσουν να έλθουν σε επαφή με την συγκίνηση του αναγνώστη. Αν δεν είναι τόσο άστοχο το παράδειγμα, σαν μία αγία τριάδα. Ο ποιητής, ο μεταφραστής, ο αναγνώστης. Το τελικό αποτέλεσμα είναι ότι άγγιξε, ευαισθητοποίησε, ενεργοποίησε τις ανεκδήλωτες δυνάμεις του αναγνώστη, στην επιθυμία του να ποιήσει μέσω της φαντασίας του και ο ίδιος. Να μετάσχει ενεργά στο ποιητικό αυτό συμπόσιο. Ισότιμα, δυναμικά, δημιουργικά. Κάθε κόκκος συγκινησιακού φορτίου που κουβαλά μέσα της μια ποιητική μονάδα, ένα ποίημα, μια ποιητική σύνθεση σε όποια γλώσσα και αν έχει γραφτεί, με την μετάφραση μεταφέρεται στον αναγνώστη. Δεν υπάρχουνε νομίζω νόμιμοι ή μη νόμιμοι τρόποι στην μετάφραση ενός ποιήματος σε μια άλλη γλώσσα, σε μια άλλη εποχή, όλες οι μέθοδοι αποσκοπούν σε ένα αποτέλεσμα. Στην εκ νέου κάθε φορά ανάγνωσή του ποιήματος-κειμένου από τον αναγνώστη. Το ποίημα συνεχίζεται μέσα στη ροή του χρόνου με τις αναγνώσεις του. Τα εκ νέου κάθε φορά πλησιάσματά του. Μία από αυτές είναι και του συγκεκριμένου μεταφραστή του. Η ποιητική χίμαιρα δεν έχει όρια ούτε παγιδεύεται μέσα σε γλωσσικά στενάχωρα καλούπια. Είναι η χίμαιρα που καταδέχεται να εκφραστεί με σήματα- λέξεις στις σελίδες ενός βιβλίου στον παρόντα χρόνο. Ένα ποίημα είναι σαν το τζίνι που βρίσκεται εν υπνώσει μέσα στο λυχνάρι του Αλαντίν, αναμένει τον τυχαίο αναγνώστη που θα το αναζητήσει και θα το απελευθερώσει από την σκουριασμένη ή χρυσή κρυψώνα του, και θα του προσφέρει την μαγεία του και τα πνευματικά ανδραγαθήματά του.

Συμπληρωματικά να σημειώσουμε, ότι στον τόμο 72^ο τεύχος 840/ Αθήναι, 1 Ιουλίου 1962, έτος ΛΣΤ΄ του λογοτεχνικού περιοδικού «ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ» σελίδες 941-943, μετά την μετάφραση του έλληνα ποιητή και μεταφραστή, κριτικού της λογοτεχνίας Κλέωνος Β. Παράσχου, του ποιήματος «Η λίμνη» του Alphonse de Lamartine, ο μεταφραστής δημοσιεύει μικρό διευκρινιστικό κείμενο σχετικά με το ποίημα, με τίτλο: «ΛΙΓΑ ΓΙΑ ΤΗ ‘ΛΙΜΝΗ’ ΤΟΥ ΛΑΜΑΡΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ» Γράφει μεταξύ άλλων:

«Στα 1816, εικοσιέξη χρόνων-είχε γεννηθεί το  1790, στη Macon, πολιτεία φημισμένη για τα κρασιά της, πού βρίσκεται νοτιοδυτικά από το Παρίσι, σε απόσταση 441 χιλιομέτρων-ο Λαμαρτίνος, ανύπαντρος ακόμα (παντρεύτηκε στα 1822) είχε πάει στη γνωστή πόλη της Σαβοϊας  Aix –Les –Bains (περιοχή του Chambery, με την περίφημη λίμνη, τη «Λίμνη» του ποιητή). Εκεί γνώρισε, γράφει ο Γουσταύος Λανσόν («Ιστορία της Γαλλικής Λογοτεχνίας») την κυρία Charles, νεαρή σύζυγο ενός γέρου φυσιοδίφη, φυματική και νευροπαθή, καθόλου ονειροπαρμένη, φαίνεται, ούτε εξημμένη, και που τα μαύρα της μαλλιά και τα ωραία σκιερά μάτια της, της έδιναν μια παράξενη χάρη. «Πέθανε στα 1818, χριστιανικά, με το σταυρό στο χέρι. Η γυναίκα αυτή υπήρξε η Ελβίρα η ονειρώδης μορφή που γύρω της μαζεύτηκαν οι βαθύτερες εντυπώσεις, οι πιο πυρετικοί πόθοι, οι πιο λαγγεμένες μελαγχολίες του Λαμαρτίνου. Από τον εφήμερο αυτόν έρωτα, που τόσο γρήγορα τον διέκοψε ο θάνατος, και από τις ψυχικές καταστάσεις που δημιούργησε, βγήκε η συλλογή «Ποιητικοί Στοχασμοί» (1820).

     Σ’ ένα βιβλίο- Cahuet νομίζω, λεγόταν ο συγγραφέας-με θέμα τον έρωτα Λαμαρτίνου,- κυρίας Σάρλ, διάβαζα, πρίν από χρόνια, ότι τα σωζόμενα περιπαθέστατα γράμματα της Ελβίρας (άς τη λέμε έτσι) προς το Λαμαρτίνο, δεν αποτελούν απόδειξη, ολοκληρωτική τουλάχιστον, του ότι ο έρωτας αυτός είχε περάσει τα όρια του απλού αισθηματικού δεσμού και είχε πάρει χαρακτήρα αισθησιακό. Στα ζητήματα αυτά, όταν δεν υπάρχουν αναμφισβήτητες μαρτυρίες, όλα είναι εικασίες. Και τι σημασία όμως έχει αν μία γυναίκα, με γέρο σύζυγο, καταδικασμένη (εκείνο τον καιρό η φυματίωση σπάνια γιατρευόταν), έδωσε την ψυχή της μόνο ή και το σώμα της μαζί, σ’ έναν άντρα; Το μόνο σπουδαίο στην ιστορία αυτή είναι ο δεσμός του Λαμαρτίνου με την Ελβίρα, ψυχικός ή ψυχικός συνάμα και σωματικός, στάθηκε για τον ποιητή το πιο αξιόλογο ίσως δημιουργικό ζωπυρό του, ότι του ενέπνευσε, πάντως, τη «Λίμνη», το μουσικότερο-το καλύτερο λοιπόν-ποίημά του, και ένα από τα ωραιότερα ρομαντικά και από τα πιο συγκινητικά ερωτικά ποιήματα όλων των καιρών (νομίζω). Δεν είναι όμως μόνο ο έρωτας, μεγάλο ποιητικό θέμα κι η πιο μεγάλη ανθρώπινη υπόθεση, πού δίνει στη «Λίμνη» την τόση της αξία. Είναι και το ότι στο ποίημα τούτο, βάζοντας στο κέντρο του το ερωτικό πάθος, κίνησε ο γάλλος ρομαντικός, με γνήσια συγκίνηση και σε μια οργανικότατη σύνθεση, όλα τα μεγάλα ανθρώπινα «θέματα», τι χίμαιρα της ευτυχίας, το αίτημα της διάρκειας, («… η θνητή φύσις ζητεί, κατά το δυνατόν, αεί τε είναι και αθάνατος» (Πλάτων: «Συμπόσιο») τον πόνο για τον αμείλικτο νόμο της φθοράς, την απελπισμένη λαχτάρα μας να μην πεθάνουμε ολάκεροι, κάτι ν’ απομείνει, έστω και διαχυμένο στη φύση,-αφού οι ανθρώπινες συνειδήσεις τόσο γρήγορα λησμονούν,-από ό,τι υπήρξαμε, από ό,τι ζήσαμε,-από ό,τι ζει κάθε ανεπανάληπτο έργο.

     Εκτός όμως από τα μεγάλα αυτά θέματα και την αισθητικότατη χρησιμοποίησή τους (χωρίς αυτήν δε θάχαν καμιά αξία καλλιτεχνική), υπάρχει και κάτι άλλο, πολύ σημαντικό, στη «Λίμνη»: όλοτο ποίημα κινείται μέσα στο χώρο της ανάμνησης, της αναπόλησης, της νοσταλγίας, έναν από τους πιο «νόμιμους» θα έλεγε ο Πόε, τους πιο υποβλητικούς, τους πιο «μαγικούς» χώρους της ποίησης, ιδίως της μεταχριστιανικής αλλά και της αρχαίας….».    

Μετέφερα το μεγαλύτερο και σημαντικότερο μέρος από το κείμενο του Κλέωνος Β. Παράσχου. Παρέλειψα το μικρό τέλος που μας μιλά ο μεταφραστής και ποιητής για την γνωριμία του με την ποίηση του Λαμαρτίνου, και τις 6 υποστηρικτικές παραπομπές που συνοδεύουν την ανάλυσή του. Το πράττω αυτό, διότι δεν συνοδεύονται οι άλλες μεταφράσεις με παρόμοια διευκρινιστικά σχόλια από όσο γνωρίζω, και για να μην είναι ετεροβαρείς προς μία μεταφραστική φωνή οι επισημάνσεις. Στο «Θα έλεγε ο Πόνε, πρέπει να είναι λάθος το όνομα και να αναφέρεται στον αμερικανό ποιητή Έντγκαρ Άλλαν Πόε. Που και ο ίδιος, τόσο άτυχος υπήρξε στις προσωπικές του στενές σχέσεις με το άλλο φύλο. Διατήρησα την ορθογραφία των κειμένων.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 29 Ιανουαρίου 2020.

ΥΓ. Περασμένα μεγαλεία διηγώντας τα να τα αναπολείς. Αναφώνησε ένας μη προνομιούχος που πλέει μέσα στα σύννεφα της πολιτικής και οικονομικής του αοριστίας. Άλλοι με τον κυρ Μανολάκη στα Γαλλικά Προεδρικά Μέγαρα, και ημείς, σε μεταμεσονύχτιες οικογενειακές εξομολογήσεις στον κυρ Νίκο.(που αυτό δεν είναι δελτίο ειδήσεων των 7.30, αλλά αναμετάδοση αστυνομικού δελτίου ημερήσιας παραβατικότητας. Διανθισμένο με σουλατσάρισμα στην πασαρέλα των διεθνών σελέμπριτοι. Ας αλλάξουμε ατμόσφαιρα) Να αναρωτιόμαστε ποιος μας πλησίασε πρώτος. Εμείς οι ανήσυχοι νέοι της Άρτας του δεκαπενταμελούς πρόεδροι ή η ωραία και δυναμική Μπέττυ. Ευτυχώς που η συνέντευξη δε μεταδόθηκε σε συνέχειες όπως ο “The Young Pope” . 

Λες νάναι καθυστερημένος δάχτυλος των Ερυθρών;                                

ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ΑΥΤΕΣ ΟΙ ΑΓΝΩΣΤΕΣ

του ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΣΠΑΝΔΑΓΟΥ

μαθηματικού-συγγραφέα-εκδότη

περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΚΑ, εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ τεύχος 122/ 14 Φεβρουαρίου 2002, σελίδες 30-35.

     Διαβάζοντας βιβλία και σχετικά άρθρα για την φιλόσοφο και μαθηματικό ΥΠΑΤΙΑ, βλέποντας την ταινία “AGORA” που αναφέρεται στις τελευταίες μέρες της ζωής της πριν την φρικτή της δολοφονία και τα βασανιστήρια που υπέστει από τον αλεξανδρινό χριστιανικό όχλο της εποχής της, σε μια ιστορικά κρίσιμη περίοδο του 4^ου και 5^ου αιώνα, φοβερά ταραγμένη από διάφορα πολιτικά κινήματα και επαναστάσεις, κοινωνικές εξεγέρσεις και στάσεις εναντίον της ρωμαϊκής εξουσίας και των προυχόντων της εποχής, θρησκευτικές έριδες και διαμάχες εντός της χριστιανικής θρησκείας, δεκάδες εκκλησιαστικές αιρέσεις, σέχτες φανατισμένων μοναχών και θρησκευτικών ακραίων αντιλήψεων, εξορίες, δολοφονίες, βασανιστήρια, γκρεμίσματα ναών και σπάσιμο αγαλμάτων αρχαίων θεών κ. ά., ότι συμβαίνει κάθε φορά μέσα στην Ιστορία του ανθρωπίνου γένους μέχρι να εδραιωθεί η όποια πολιτική, θρησκευτική ή ιδεολογική εξουσία και αρχή. Σταθερές, καθιερωμένες και επαναλαμβανόμενες πρακτικές καταστροφικής ισχύος μέχρι σήμερα. Και δημοσιεύοντας τα τρία κείμενα για την φιλόσοφο, έμενε ακόμα κάτι που με κέντριζε. Από την πλευρά μου, προσπάθησα να κατανοήσω-όσο αυτό ήταν δυνατόν από τα διαβάσματά μου-και να φωτίσω την ιδιάζουσα περίπτωσή της, φωτογραφίζοντας την διατήρηση του μύθου της μέσα στους επόμενους ιστορικούς αιώνες μετά το βιολογικό της τέλος, από την πλευρά της τέχνης, και ιδιαίτερα την ποίηση και την λογοτεχνία. Όπου συνάντησα πληροφορίες και στοιχεία, τα αποδελτίωνα, προσέχοντας μάλιστα, τα στοιχεία αυτά και τα ιστορικά δεδομένα, να μπορεί ο όποιος αναγνώστης και ενδιαφερόμενος να τα βρει στο εμπόριο, στις βιβλιοθήκες, στις προσθήκες των βιβλιοπωλείων. Ερεύνησα την φιλόσοφο και μαθηματικό ΥΠΑΤΙΑ από μια σύγχρονη των ημερών μας ματιά. Φιλοδόξησα να μην εγκλωβιστώ στο διχαστικό δίλημμα μεταξύ Εθνικών-Παγανιστών, δηλαδή της παλαιάς αρχαίας θρησκείας και του Χριστιανισμού, της Νέας, της Μονοθεϊστικής. Η ισχυρή διαπάλη και εχθρότητα τις ιστορικές αυτές περιόδους έχει ερευνηθεί και εξακολουθεί να ερευνάται όχι μόνο από έλληνες επιστήμονες και ιστορικούς αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Ακόμα και σήμερα, εν έτει 2020 αν σερφάρει ο ενδιαφερόμενος σε διαδικτυακούς ιστότοπους, θα διαβάσει ήσσονος σημασίας πληροφορίες αλλά και θα συναντήσει μείζονα στοιχεία και κρίσεις. Εκδόσεις νέων βιβλίων, περιοδικών, ξενόγλωσσων σύγχρονων μελετημάτων και άρθρων, που αφορούν την φιλόσοφο και την αχλύ και αίγλη του μύθου της που διατηρήθηκε με πολλές ιστορικές προσθαφαιρέσεις και προσμείξεις μέσα στον ιστορικό χρόνο και φθάνει μέχρι των ημερών μας. Από την πλευρά της χριστιανικής θρησκείας και εκκλησίας, δίδονται, όπως είναι εύλογο, οι απαιτούμενες δικαιολογίες και ιστορικές τεκμηριώσεις υποστηρίζοντας την μη συμμετοχή άμεση ή έμμεση του πατριάρχη Κυρίλλου Αλεξανδρείας στην δολοφονία της. Εξάλλου, ο Κύριλλος έχει αγιοποιηθεί από την Εκκλησία και έτσι τα ιστορικά δεδομένα των πηγών πρέπει να συνάδουν με την νέα μνήμη του μέσα στο σώμα της εκκλησίας. Αυτό είναι κάτι το θρησκευτικά αναμενόμενο και εκκλησιαστικά επακόλουθο, μια και η νίκη του χριστιανισμού και των δογμάτων του στους πρώτους αυτούς αιώνες της μετάβασης από την ρωμαϊκή παντοδυναμία στο βυζαντινό imperium, και από το στάδιο της μετάβασης από την παλαιά θρησκεία των Εθνικών στις νέες δοξασίες των Χριστιανών, δεν έγινε ούτε με ειρηνικό τρόπο ούτε χωρίς να χυθεί αίμα και να καταστραφούν μνημεία του ελληνικού και αρχαίου πολιτισμού. Αν δεν λαθεύω, οι άνθρωποι της Αλεξανδρινής περιόδου αλλά και μεταγενέστερα, για πολλούς αιώνες, δεν είχαν την ίδια αντίληψη που έχουμε εμείς σήμερα, δηλαδή ο σύγχρονος άνθρωπος, για το τι είναι παγκόσμιο μνημείο πολιτισμού, και τι οφείλουμε και έχουμε υποχρέωση να πράξουμε για την διατήρησή του, την ορθή προστασία του, την φροντίδα του. Από όποια πολιτιστική χρονική χοάνη της ιστορίας και αν τα μνημεία αυτά προέρχονται, και ότι αυτά αντιπροσώπευαν θρησκευτικά, κοινωνικά, πολιτικά, ιδεολογικά μέσα στις συνειδήσεις και τις ψυχές των απλών ανθρώπων. Γνωρίζουμε επιστημονικά ότι υπάρχουν τα παλίμψηστα, ότι έσπαγαν τις αρχαίες κολώνες για να πάρουν το μολύβι είτε να το εμπορευθούν είτε να το κάνουν φυσίγγια για να πολεμήσουν για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Ξέρουμε με βεβαιότητα ότι οι απλοί αγρότες Έλληνες πωλούσαν αρχαία μάρμαρα ή άλλα αρχαιολογικά ευρήματα στους ξένους επισκέπτες και περιηγητές. Από την πλευρά των ξένων επισκεπτών και περιηγητών επιδίωκαν να αποκτήσουν με νόμιμο ή παράνομο τρόπο αρχαία ευρήματα για να οικοδομήσουν τα μουσεία των χωρών τους ή να στολίσουν τα πλούσια αρχοντικά και τις βίλες τους. Τα περισσότερα Μουσεία του Δυτικού Κόσμου διαθέτουν αρχαιολογικούς θησαυρούς που προέρχονται από τους αρχαίους μεσογειακούς πολιτισμούς και παλαιά θρησκεύματα. Θέλω να πω ότι, τα φουρτουνιασμένα και επικίνδυνα πολλαπλώς χρόνια που έζησε και βρήκε τραγικό τέλος η φιλόσοφος ΥΠΑΤΙΑ, οι άνθρωποι δεν ενδιαφερόντουσαν και τόσο να διατηρήσουν τα αρχαία κλέη και πολιτιστικά ανδραγαθήματα των προγόνων τους. Μια μικρή πάντα ομάδα πεφωτισμένων και μορφωμένων ανθρώπων, καλλιτεχνών ενδιαφέρεται για αυτά τα διαχρονικά της επιστήμης και του πολιτισμού ζητήματα. Από την αντίπερα όχθη, οι αμιγώς Εθνικοί ή οι εναπομείναντες μέσα στον χρόνο αρχαιολάτρες, συνέδεσαν την δολοφονία της φιλοσόφου από τον χριστιανικό όχλο, με την εχθρότητα ή την αντιπάθειά τους προς την νέα ιουδαιοχριστιανική θρησκεία και εκκλησία. Τα σημεία σύγκλισης μεταξύ τους, της προσέγγισης των δύο πλευρών είχαν διαρραγεί, με αυτοκρατορική και πατριαρχική βούλα. Από την μία πλευρά έχουμε την χριστιανική απολογητική και υπεράσπιση των θέσεων του Κυρίλλου για την εδραίωση της νέας πίστης, του μονοθεϊσμού, και από την άλλη την απολογητική των εθνικών και υποστήριξη των θρησκευτικών και φιλοσοφικών θέσεών τους. Δυό αντίθετοι ίσως φαινομενικά Κόσμοι, σε μια απάνθρωπη, έντονη και ανελέητη διαπάλη που δεν γνώριζε ο καθημερινός απλός φοβισμένος και τρομοκρατημένος από τα γεγονότα κάτοικος της αυτοκρατορίας ποιος θα επικρατήσει. Οι ιστορικοί και οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, όσον αφορά τον βίο και την πολιτεία του πατριάρχη, μας μιλούν για άλλες, περισσότερο ακραίες συμπεριφορές τους και θέσεις του, δολοφονικές ενέργειες του πατριάρχη Κύριλλου, εναντίον των Ιουδαίων, εναντίον των χριστιανικών αιρέσεων, εναντίον των εθνικών και λοιπά, που η δολοφονία της Υπατίας, είναι μία ιστορική σχετικά μικρή αγκίδα στην συνολική του δημόσια πολιτική παρουσία και επισκοπική εξουσίας. Διαβάζουμε, για να επανέλθω, χριστιανικές και εκκλησιαστικές ιστορίες των ημερών μας και δεχόμαστε την μία άποψη, μελετάμε βιβλία για την αλεξανδρινή περίοδο και στεκόμαστε και δεχόμαστε την άλλη άποψη. Ερευνούμε ακόμα και σήμερα ιστορικά, δύο αντίπαλα ρεύματα και ερμηνείες, που εξαρτάται, ποια σκοπιά και πλευρά θα υιοθετήσει ο αναγνώστης να ερμηνεύσει τα τότε ιστορικά και εκκλησιαστικά γεγονότα, για να εκφράσει και την ανάλογη άποψη. Αν ο φακός της Ιστορίας κρατά ακόμα τις «διαχωριστικές» γραμμές, ο φακός της Λογοτεχνίας και της Τέχνης είναι που διατήρησε τον μύθο της και την αίγλη του ζωντανό, τον μετέφερε με συγκεκριμένα μυθιστορήματα, ποιητικά κείμενα και άλλων της τέχνης εκδοχές μέχρι το παρόν.  Αυτούσιο ή μεταλλαγμένο. Η ουσία είναι πάντως ότι διατηρήθηκε ο θρύλος γύρω από το όνομά της, και ασφαλώς το τραγικό της τέλος που εδραίωσε τον μύθο της.

       Η ανάγνωση ενός έργου, ενός μυθιστορήματος, μιας ποιητικής συλλογής, δεν τελειώνει όταν κλείσουμε και τις τελευταίες σελίδες του βιβλίου. Συνεχίζεται και στον μετέπειτα χρόνο. Όπως συμβαίνει και με τους πιστούς που προσέρχονται και συμμετάσχουν στην ιερή θεία λειτουργία. Μετά το πέρας αυτής, η μυσταγωγία συνεχίζεται στις ζωές των πιστών (όσο συνεχίζεται και δεν είναι πλέον ένα τυπικό και κατεστημένο ανέξοδο τελετουργικό) και στις μεταξύ τους σχέσεις στους οικείους τους χώρους. Το ίδιο συμβαίνει και με τις διάφορες μορφές τέχνης και εκδηλώσεις. Όπως πχ. την παρακολούθηση ενός μουσικού κονσέρτου, της επίσκεψής μας σε μια έκθεση ζωγραφικής, μιας θεατρικής παράστασης, μιας κινηματογραφικής ταινίας. Το διάβασμα ενός βιβλίου, έχει άμεση επίδραση σε συγκεκριμένο χρόνο και τόπο. Διευρύνει τα όρια της φαντασίας μας, ανοίγει τα σύνορα της μνήμης μας, εμπλουτίζει το γλωσσικό μας λεξιλόγιο και τους κώδικες αντιληπτικότητάς μας. Το διάβασμα, η συμμετοχή μας στους χώρους της τέχνης γενικότερα, είναι ένα αμφίδρομο ταξίδι μέσα στον χρόνο με τις εμπειρίες μας. Τα βιώματά μας. Αν αληθεύουν αυτά που γράφω, τότε, πρώτον εμένα,, επηρέασαν τα αναγνώσματα για την φιλόσοφο και μαθηματικό Υπατία. Συνειδητοποιώντας, το ότι έγραψα για Εκείνη ένα ποίημα κοιταγμένη με σύγχρονη ματιά, δεν αρκούσε μάλλον. Κάτι με έκνιζε, κάτι χρειάζονταν ακόμα για να ολοκληρωθεί ο κύκλος περί της ιστορικής της παρουσίας. Όχι για να ενταχθώ με την μία ή την άλλη πλευρά, ή να δικαιολογήσω ή καταδικάσω την στάση του άγιου Κύριλλου Αλεξανδρείας, όχι, αυτά είναι ιστορικά γενόμενα που επαναδιαπραγματεύονται ανάλογα με τις ατομικές πεποιθήσεις του κάθε ενδιαφερόμενου και τα πιστεύω του. Τα διαβάσματα περί Υπατίας- των οποίων ένα μέρος μετέφερα στην ιστοσελίδα μου-μου έδωσαν και πάλι την ευκαιρία να επανέλθω σε μελέτες ιστορικές που αναφέρονται σε αυτές τις τόσο κρίσιμες για το Παγκόσμιο Πνεύμα περιόδους, που κάποτε με απασχόλησαν. Η ανθρώπινη διαχρονικά Μισαλλοδοξία παραδείγματος χάριν, και πως αυτή εκδηλώθηκε μέσα στην Ιστορία. Μέχρι το Άουσβιτς.

Τι ωραία που είν’ η αγάπη μου

με το καθημερινό της φόρεμα

κι ένα χτενάκι στα μαλλιά

Κανείς δεν ήξερε πως είναι τόσο ωραία.

Κοπέλες του Άουσβιτς,

του Νταχάου κοπέλες,

μην είδατε την αγάπη μου;

Την είδαμε στην παγερή πλατεία

μ’ έναν αριθμό στο άσπρο της το χέρι,

με κίτρινο άστρο στην καρδιά.

Τι ωραία που είναι η αγάπη μου,

η χαϊδεμένη από τη μάνα της

και τ’ αδελφού της τα φιλιά.

Κανείς δεν ήξερε πως είναι τόσο ωραία.

Στίχοι: Ιάκωβος Καμπανέλλης

Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης

Εκτέλεση: Μαρία Φαραντούρη 

Για τον λόγο αυτό, διάβασα ένα απλό και κατανοητό βιβλίο του Οδοντιάτρου κρητικού συγγραφέα κυρίου Μανόλη Ι. Κούνουπα, «ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑ» Η ΜΑΣΤΙΓΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ. Από την εποχή του Σινικού τείχους έως τις μέρες του τείχους του Βερολίνου, εκδόσεις «ΙΩΛΚΟΣ» Δεκέμβριος 2002, σελίδες 374, τιμή 16 ευρώ. Ξαναδιάβασα την χρήσιμη ακόμα και σήμερα παλαιά μελέτη του γάλλου Ernest Renan, «Ο ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ» εκδόσεις «ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΔΗ» Αθήνα χ.χ. μετάφραση Πολ. Στεφάνου και επιμέλεια Κ. Μετρινού, σελίδες 369, δραχμές 150. Ένα βιβλίο απαραίτητο όχι μόνο για όσους ενδιαφέρονται να εντρυφήσουν στο πνεύμα και την ζωή, την ατομική φιλοσοφία του στωικού αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου που μας κληροδότησε τα «ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ». Σκέψεις του, αποφθέγματά βίου και φιλοσοφικών του θεωρήσεων, περί της ζωής και του θανάτου δοξασιών, αλλά και για τον κοινωνικό, πολιτιστικό, θρησκευτικό και πολιτικό περίγυρο και ατμόσφαιρα των ιστορικών εκείνων χρόνων. Τα ΛΔ κεφάλαια του βιβλίου είναι διαφωτιστικά στην κατανόηση των τότε συμβάντων και πράξεων της όποιας εξουσίας και των καταχρήσεών της. Και τα άλλα βιβλία του Ερνέστου Ρενάν, για την ιστορική εξέλιξη του χριστιανισμού που είναι μεταφρασμένα στα ελληνικά και κυκλοφορούν στο εμπόριο μας διαφωτίζουν για τους κρίσιμους και ταραγμένους αυτούς αιώνες, παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Άλλες μελέτες εξίσου χρήσιμες και εποικοδομητικές είναι: του γερμανού Κάρλ Κάουτσκυ, «Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ» εκδόσεις Αναγνωστίδη χ.χ. μετάφραση Γιάννη Ν. Βιστάκη, σελίδες 510, δραχμές 150. Η μελέτη του άγγλου Edward Carpenter, “The origins of pagan and Christian beliefs”- «ΠΑΓΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ», εκδόσεις «Περίπλους» Αθήνα 2002, μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, επιμέλεια-διόρθωση Γιολάνδα Δάλκα, σελίδες 210, τιμή 19 ευρώ. Ο τόμος του γάλλου Ζωρζ Μινουά, “Histoire de l’ atheism”- «Η Ιστορία της Αθεϊας»- Η αθεϊα στον Δυτικό κόσμο, μετάφραση Βάλια Σερέτη, εκδόσεις «Νάρκισσος» Αθήνα 2007, σελίδες 818, 42 ευρώ. Το μελέτημα της θρησκειολόγου κυρίας Εύης Βουλγαράκη-Πισίνα, «Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ» ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ, εκδόσεις «Μαϊστρος»-Αθήνα 2016, τιμή 27 ευρώ. Η ογκώδης εργασία του κυρίου Γιώργου Παμπούκη, «ΣΤΗΝ ΤΡΟΧΙΑ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΘΕΟΥ»-Απόπειρα προσέγγισης των πραγματικών γεγονότων στις μονοθεϊστικές θρησκείες, εκδόσεις «ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ» Αθήνα 1999, σελ. 740, δραχμές 8320. Το κλασικό των ημερών μας βιβλίο του εξελεκτικού βιολόγου Richard Dawkins, “The God Delusion”- «Η ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ ΑΥΤΑΠΑΤΗ», εκδόσεις «Κάτοπτρο»- Αθήνα Ιούνιος 2007, σελ. 450, ευρώ 26. Μετάφραση και Επιμέλεια: Μαρία Γιατρουδάκη, Παναγιώτης Δεληβοριάς, Αλέκος Μάμαλης, Νίκος Ντάικος, Κώστας Σίμος, Βασίλης Σακελλαρίου. Το μικρό βιβλιαράκι των εκδόσεων «ΡΟΕΣ» microMEGA, Αθήνα 1998, σελίδες 92, τιμή 9 ευρώ. «ΟΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ» (Από τους πρωτόπλαστους έως τον Μωάμεθ), Εισαγωγή-σχόλια-μετάφραση: Λουκάς Θανασέκος.  Του Θεσσαλονικιού δημοσιογράφου κύριου Γιάννη Γιαχανατζή, «Ο ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΜΙΣΟΓΥΝΙΣΜΟΣ»-Η γυναίκα στους «παραδείσους» του μονοθεϊσμού, εκδόσεις «ΑΛΜΠΟΥΡΟ»- Αθήνα χ.χ., σελ. 254, τιμή 17.50 ευρώ. Μνημόνευσα μερικούς ενδεικτικούς τίτλους ξένων και ελληνικών βιβλίων, σίγουρα γνωστούς σε όσους ασχολούνται σοβαρά με την επιστήμη της Θρησκειολογίας, και όχι τα κατά καιρούς όποια μικρά ή μεγαλύτερα σκάνδαλα ανθρώπων του κλήρου,-και στο ιερατείο των Εθνικών υπήρχαν παρόμοιες σκανδάλων περιπτώσεις-η «φύση του ανθρώπου είναι ίδια μέσα στον χρόνο», κάπως έτσι δεν το διατυπώνει ο κυρ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης; Για να δηλώσω ότι τόσο ο γράφων όσο και όσοι θέλουν σοβαρά και επιστημονικά να ασχοληθούν με την φιλόσοφο ΥΠΑΤΙΑ, οφείλουν μεταξύ άλλων μελετημάτων να γνωρίζουν την περιρρέουσα σκοτεινή και δολοφονική των ζυμώσεων ατμόσφαιρα που επικρατούσε στους αιώνες εκείνους, μέσα στους οποίους έζησε, δίδαξε, αγαπήθηκε και μισήθηκε η Εθνική επιστήμων, η Αλεξανδρινή μαθηματικός, η σοφή ερευνήτρια και αστρονόμος. Η Γυναίκα που είχε φριχτό τέλος. Και πάνω σε αυτή την σκοτεινή της δολοφονία, την αποτρόπαια οικοδομήθηκε ο κατοπινός Μύθος της.

      Κάτι όμως με ενοχλούσε ακόμα στο ζήτημα αυτό, κάτι που όφειλα να πράξω για να ολοκληρωθεί η Εικόνα της εκ μέρος μου. Ούτε τα εχέγγυα του μαθηματικού είχα, ούτε οι σπουδές μου ήσαν πάνω στην αστρονομία, ούτε κυριότερα τα μέχρι τώρα ενδιαφέροντά μου είχαν να κάνουν με το επιστημονικό της πεδίο. Χρειαζόμουνα κάτι που θα συμπλήρωνε το απαραίτητο της Εικόνας της κρίκο, χωρίς αποπροσανατολιστικά εφόδια και επαναλήψεις. Μια πληροφορία από τον μαθηματικό και ποιητή κύριο Σωτήρη Λάμπρου από την Χαλκίδα, μου έδωσε το έναυσμα στο παρόν σημείωμα. Ο κύριος Λάμπρου, είχε την καλοσύνη να μου στείλει στο μπλοκ μου ένα απλό μήνυμα. Ότι ο μαθηματικός Ευάγγελος Σπανδάγος, έχει γράψει ένα βιβλίο για μαθηματικές προσωπικότητες και μέσα σε αυτές συμπεριλαμβάνει και την φιλόσοφο ΥΠΑΤΙΑ. Δεν το γνώριζα και δεν ήταν μέσα στα άμεσα ενδιαφέροντά μου, σε μια ηλεκτρονική περιδιάβαση όπως αυτή που έπραξα για την Αλεξανδρινή φιλόσοφο. Η πληροφορία σβούριζε μέσα στη σκέψη μου. Αναζητούσα τον τρόπο, πως θα βρω τα στοιχεία εκείνα που θα την εντάξουν αρμονικά μέσα στον καθόλου Επιστημονικό χώρο στον οποίο ανήκει δικαιωματικά η φιλόσοφος, παρά στον λογοτεχνικό της θρύλο. Θυμήθηκα την παλαιά εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ» και το περιοδικό που εξέδιδε τα «ΙΣΤΟΡΙΚΑ». Όσοι ήσαν αναγνώστες της δημοκρατικής αυτής εφημερίδας, θα θυμούνται την μεγάλη της αγάπη όχι μόνο για τα γράμματα και τις τέχνες αλλά και την σημαντική της συμβολή στον Πολιτισμό. Με αφιερώματα, άρθρα, κείμενα, συζητήσεις, ανταποκρίσεις, συνεντεύξεις, εκδόσεις, κυκλοφορίες περιοδικών «Έψιλον», «Βιβλιοθήκη», «Ιστορικά». Τόσο το ημερήσιο φύλλο της όσο και η Κυριακάτικη Έκδοσή της, ήταν για τα χρόνια εκείνα σημείο πολιτιστικής και πολιτικής αναφοράς, ανεξάρτητα αν συμφωνούσαμε πάντα με τις απόψεις και τις θέσεις που υποστήριζε. Η «Ελευθεροτυπία» στάθηκε ένα ακόμα ανοιχτό σχολείο της γενιάς μου και των νιάτων μας. Μπορεί να σταμάτησε η έκδοσή της όμως η συμβολή της είναι ακόμα και σήμερα καθοριστική στον τρόπο πολιτικής μας θεώρησης των πραγμάτων, στο άνοιγμα σε νέες ιδέες και προτάσεις, στην μη λογοκρισία κειμένων, στην γνωριμίας μας με ξένα παγκόσμια ρεύματα της τέχνης και του πολιτισμού. Ένα τεύχος του περιοδικού «ΙΣΤΟΡΙΚΑ» τεύχος 122/ 14 Φεβρουαρίου 2002, είχε σαν θέμα του «Αρχαίοι Έλληνες μαθηματικοί». Στο τεύχος αυτό υπάρχει και το άρθρο του μαθηματικού-συγγραφέα και εκδότη Ευάγγελου Σπανδάγου, «ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ», που με βοήθησε να ολοκληρώσω τον κρίκο της μικρής αλυσίδας της προσωπικής μου έρευνας για την ΥΠΑΤΙΑ. Μια και ο συγγραφέας αναφέρεται και σε αυτήν.

Αντιγράφω το κείμενο όπως είναι δημοσιευμένο στο περιοδικό. Δεν γνωρίζω αν έχει ξανά δημοσιευτεί ή έχει συμπεριληφθεί σε αυτόνομη έκδοση βιβλίου-εννοώ το ίδιο-του μαθηματικού και συγγραφέα κυρίου Ευάγγελου Σπανδάγου. Το άρθρο είναι καλογραμμένο, επιστημονικά τεκμηριωμένο, και πληροφορικά άρτιο για τους αναγνώστες, όπως ο γράφων, που δεν έχει τα απαραίτητα εφόδια για τέτοιου είδους ζητήματα.

Το αντιγράφω με προσοχή και ας ευχαριστηθούμε το μαθηματικό ταξίδι του συγγραφέα Ευάγγελου Σπανδάγου.

ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

     Είναι αναμφισβήτητο το γεγονός ότι οι γυναίκες έπαιξαν πάντα ουσιαστικό ρόλο στην πορεία της γεννήσεως, της εξελίξεως και της αναπτύξεως της επιστήμης.

     Εμείς όμως θεωρούμε την ιστορία της επιστήμης ως ιστορία μόνον των ανδρών. Και μάλιστα ιστορία λίγων ανδρών, π.χ. του Αριστοτέλους, του Πλάτωνος, του Πυθαγόρα, του Γαλιλαίου, του Νεύτωνα, του Λαγκράνζ, του Καραθεοδωρή. Ανδρών που αναμφισβήτητα άλλαξαν κατά τρόπο ριζικό την άποψή μας και τις γνώσεις μας για το κάθε τι. Η ιστορία, ωστόσο, της επιστήμης, όπως τώρα γνωρίζουμε, είναι μια ιστορία όχι λίγων ανδρών, αλλά χιλιάδων ανθρώπων οι οποίοι συνεισέφεραν στη γνώση και στις θεωρίες της κάθε εποχής. Πολλοί δε από τους ανθρώπους αυτούς ήταν γυναίκες των οποίων δυστυχώς η ιστορία παραμένει ουσιαστικά άγνωστη. Αυτό οφείλεται, κατά ένα μεγάλο ποσοστό, στη στάση των αρχαίων κοινωνιών προς «τας πεπαιδευμένας γυναίκας» και κατά ένα μικρότερο στην καταστροφή διαφόρων ιστορικών μαρτυριών. Όταν διατρέξει κάποιος τις σελίδες της Ιστορίας του πολιτισμού, διαπιστώνει ότι έχει να κάνει μ’ έναν κόσμο χωρίς γυναίκες. Αντιμετωπίζει έναν κόσμο φτιαγμένο από άνδρες που γράφουν και διηγούνται κατορθώματα ανδρών. Κάπου κάπου, δε βλέπει να ξεπροβάλλει μια φιγούρα από το πουθενά. Βλέπει να εμφανίζεται η διαφορετική γυναίκα. Ποιήτρια ή συγγραφέας, πολιτικός ή επιστήμονας, φιλόσοφος ή καλλιτέχνης, είναι πάντα η διαφορετική γυναίκα. Η διεφθαρμένη, η ανώμαλη, η περίεργη που ξέφυγε από την κλασική εικόνα της γυναίκας νοικοκυράς, της γυναίκας συζύγου, της γυναίκας μητέρας. Και η άγνωστη ιστορία των γυναικών στην επιστήμη ξεκινά από την προϊστορική εποχή και φτάνει ως την τελευταία 10ετία του 19^ου αιώνα, όταν οι εργασίες οι εργασίες της Μαρίας Κιουρί δεν αλλάζουν μόνο τις γνώσεις μας για την σύσταση της ύλης, αλλά αλλάζουν και τη θέση των γυναικών επιστημών στην κοινωνία.

      Τα περί ανδροκρατούμενης κοινωνίας, φυσικά, ισχύουν και στον ευρύτερο αρχαίο ελλαδικό χώρο. Εδώ, όμως, έχουμε και μια άλλη αιτία που συνετέλεσε ώστε να στερηθούν οι επόμενες γενιές από τα ονόματα και από τα έργα των αρχαίων Ελληνίδων επιστημόνων, που αναμφισβήτητα υπήρχαν. Πρόκειται για την καταστροφή της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, το μεγαλύτερο πλήγμα που υπέστη ο πολιτισμός μας.

     Το άρθρο  αυτό έχει σκοπό να δώσει λόγο στην μεγάλη απούσα της ιστορίας των μαθηματικών, στην αρχαία Ελληνίδα μαθηματικό.

      Παραμερίζοντας τις πατριαρχικές προκαταλήψεις των ιστορικών συγγραφέων της ελληνικής αρχαιότητας και μαζεύοντας σκόρπιες και αντιφατικές πληροφορίες, φέραμε στο φως, ύστερα από 4ετή έρευνα, 40 γυναίκες μαθηματικούς της αρχαίας Ελλάδος, από την μυθική Αίθρα μέχρι την Αλεξανδρινή Υπατία. Έτσι πιστεύω ότι αποδώσαμε ένα μικρό φόρο τιμής στην αιώνια γνώση της γυναικείας ψυχής.

       Πηγές από τις οποίες αντλήθηκαν κατόπιν επίπονης έρευνας και διασταυρώσεων, δυστυχώς πολλές φορές με μόνο τα ονόματα των αρχαίων Ελληνίδων μαθηματικών, υπήρξαν τα έργα του Ιαμβλίχου (3^ος -4^ος π.Χ.), του Λόβωνος του Αργείου, του Βυζαντινού Ιωάννη Τζέτζη, των Ρωμαίων Βιτρουβίου (1^ος π. Χ. αι.) και Βοηθίου (5^ος-6^ος μ.Χ. αι.) των αναγεννησιακών Menagius (φιλοσόφου του 12^ου μ. Χ. αιώνα), συγγραφέα του έργου “Historia mulierum philosopharum”, του  Dasypodius Cunrado (μαθηματικού του 15^ου αιώνα), του Francesco Raparetto, μαθηματικού του 16^ου αιώνα, συγγραφέα, και του μαθητή του Γαλιλέου, Βικέντιου Βιβιάνι (1622-1703). Από τους σύγχρονους Έλληνες οι Νικόλαος Χατζιδάκης (1880-1944) και Ευάγγελος Σταμάτης (1898-1990) αναφέρουν σε διάφορα έργα τους μόνο μία γυναίκα μαθηματικό, τη Νικαρέτη την Κορινθία.

     Οι σχολές στις οποίες φοίτησαν αρκετές από τις γυναίκες που θα αναφέρουμε είναι:

α) Η Πυθαγόρειος σχολή της Σάμου.

β) Η Πυθαγόρειος σχολή του Κρότωνος της Ιταλίας.

γ) Η Ακαδημία του Πλάτωνος.

δ) Η Ελεύθερη Σχολή των Αθηνών.

ε) Η Σχολή (Μουσείο) της Αλεξάνδρειας.

     Από την ιστορική λοιπόν έρευνα προέκυψαν οι επόμενες γυναίκες μαθηματικοί από το 10^ο π. Χ. έως τον 4^ο μ. Χ. αιώνα:

1. Αίθρα (10^ος- 9^ος π. Χ. αιώνας)

Μέσα από την αχλύ της ιστορίας ξεπροβάλλει η μυθική μορφή της Αίθριας, κόρης του βασιλιά της Τροιζήνας Πιτθέα και μάνας του Θησέα, με μια άλλη ιδιότητα, άγνωστη στους πολλούς. Την ιδιότητα της δασκάλας της πρακτικής αριθμητικής (λογιστικής). Ιέρεια λοιπόν των απαρχών της πλέον εγκεφαλικής επιστήμης, η Αίθρα μάθαινε λογιστική στα παιδιά της Τροιζήνας, με εκείνη την πολύπλοκη μέθοδο, που προκαλεί δέος, μιας και δεν υπήρχε το μηδέν και οι αριθμοί συμβολίζονταν πολύπλοκα, αφού τα σύμβολά τους απαιτούσαν πολλές επαναλήψεις. Δίδασκε ακόμη τη χρήση του άβακα και τη γραφή των αριθμών της εποχής της.

2. Πολυγνώτη (7^ος-6^ος αιώνας)

Ο ιστορικός Λόβων ο Αργείος αναφέρει την Πολυγνώτη ως σύντροφο και μαθήτρια του Θαλού. Ήταν γνώστρια, κατά τον Βοήθιο, πολλών γεωμετρικών θεωρημάτων.

3.Θεμιστόκλεια (6^ος π.Χ. αιώνας)

Ο Διογένης ο Λαέρτιος (3^ος μ. Χ. αιώνας), λόγιος-συγγραφέας, την αναφέρει ως Αριστόκλεια ή Θεόκλεια. Ο Πυθαγόρας πήρε τις περισσότερες από τις ηθικές αρχές του από τη δελφική ιέρεια Θεμιστόκλεια, η οποία συγχρόνως τον μύησε στις αρχές της αριθμοσοφίας και της γεωμετρίας. Σύμφωνα με το φιλόσοφο Αριστόξενο (4^ος π. Χ. αιώνας), η Θεμιστόκλεια δίδασκε μαθηματικά σε όσους από τους επισκέπτες των Δελφών είχαν τη σχετική έφεση. Ο μύθος αναφέρει ότι η Θεμιστόκλεια είχε διακοσμήσει το βωμό του ναού του Απόλλωνος με γεωμετρικά σχήματα. Κατά τον Αριστόξενο, ο Πυθαγόρας θαύμαζε τις γνώσεις και τη σοφία της Θεμιστόκλειας, γεγονός που τον ώθησε να δέχεται αργότερα στη Σχολή του και γυναίκες.

4.Θεανώ (6^ος π.Χ. αιώνας)

Η Θεανώ από τον Κρότωνα, κόρη του γιατρού Βροντίνου, ήταν μαθήτρια και ένθερμη οπαδός του Πυθαγόρα. Παντρεύτηκε στη Σάμο το μεγάλο Μύστη, με τον οποίο είχε τουλάχιστον 36 χρόνια διαφορά ηλικίας. Δίδαξε στις Πυθαγόρειες Σχολές της Σάμου και του Κρότωνος.

     Η Θεανώ θεωρείται η ψυχή της αριθμοσοφίας, που έπαιξε κυριαρχικό και καίριο ρόλο στην πυθαγόρεια διδασκαλία. Στην ίδια αποδίδεται η πυθαγόρεια άποψη της «χρυσής τομής».

     Μετά το θάνατο του Πυθαγόρα, η Θεανώ τον διαδέχτηκε ως επικεφαλής της διασκορπισμένης πλέον κοινότητας. Με τη βοήθεια των θυγατέρων της (Δαμούς, Μυίας ή Μυρίας και Αριγνώτης) διέδωσε το επιστημονικό και φιλοσοφικό πυθαγόρειο σύστημα σ’ όλη την Ελλάδα και την Αίγυπτο.

     Η Θεανώ έγραψε και τη βιογραφία του Πυθαγόρα, η οποία χάθηκε. Με τον Πυθαγόρα απέκτησε, εκτός από τις θυγατέρες, και δύο γιους, τον Τηλαύγη και τον Μνήσαρχο.

     Ο Ιάμβλιχος τη μνημονεύει ως «μαθηματικόν αξίαν μνήμης κατά παιδείαν».

Από τις 40 γυναίκες μαθηματικούς της αρχαιότητας οι έξι είχαν συγγενική σχέση με τον Πυθαγόρα (σύζυγος, κόρες, εγγονή, πεθερά).

     5.Δαμώ (6^ος π. Χ. αιώνας)

     Θυγατέρα του Πυθαγόρα και της Θεανούς. Δίδαξε τα πυθαγόρεια δόγματα στη Σχολή του Κρότωνος. Μετά τη διάλυση της Σχολής, η Δαμώ, στην οποία ο Πυθαγόρας είχε εμπιστευθεί τα γραπτά του έργα, με τη ρητή εντολή να μην τα ανακοινώσει σε αμύητους, κατέφυγε στην Αθήνα. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα τήρησε την παραγγελία του πατέρα της. Αργότερα, όμως, δημοσίευσε μόνο τη γεωμετρική διδασκαλία του Πυθαγόρα, με τη βοήθεια του Φιλολάου και του Θυμαρίδα. Η έκδοση αυτή, που (σύμφωνα με τον Ιάμβλιχο) είχε τον τίτλο «Η προς Πυθαγόρου Ιστορία», ήταν μια γεωμετρία ανωτέρου επιπέδου.

     6.Αριγνώτη (6^ος π. Χ. αιώνας)

Φιλόσοφος, συγγραφέας, μαθηματικός από τη Σάμο. Ο Πορφύριος την αναφέρει ως θυγατέρα του Πυθαγόρα. «…άλλοι δε εκ Θεανούς… υιόν Τηλαύγη Πυθαγόρου αναγράφουσι και θυγατέραν Μυίαν, οι δε και Αριγνώτην». Το λεξικό Σούδα την αναφέρει ως μαθήτρια του Πυθαγόρα. «Αριγνώτη μαθήτρια Πυθαγόρου του μεγάλου και Θεανούς, Σαμία, φιλόσοφος Πυθαγορική».

     7.Μυία (6^ος π. Χ. αιώνας)

Μυία ή Μυρία, κόρη του Πυθαγόρα και της Θεανούς, Πυθαγόρεια και η ίδια. Γυναίκα του Μίλωνος του Κροτωνιάτου. Δίδαξε στη Σχολή του Κρότωνος. Αναφέρεται ως γνώστρια της γεωμετρίας. Της αποδίδεται η επινόηση της τρίτης (ή εστηκυίας) μεσότητος.

     8.Δεινώ (6^ος π. Χ. αιώνας)

Γυναίκα του Βροντίνου. Μαθήτρια και πεθερά του Πυθαγόρα, γνώστρια της αριθμοσοφίας. Μελέτησε, κατά τον Dasypodius, τους ελλιπείς αριθμούς.

     9.Ελορίς η Σαμία (6^ος π.Χ. αιώνας)

Μαθήτρια του Πυθαγόρα. Γνώστρια της γεωμετρίας.

      10.Φιντύς (6^ος π. Χ. αιώνας)

Αναφέρεται και ως Φίλτυς. Μαθήτρια του Πυθαγόρα, θυγατέρα του Θέοφρη από τον Κρότωνα και αδελφή του Βυνδάκου. Δίδαξε στη Σχολή του Κρότωνος. Ο Ρωμαίος συγγραφέας Βοήθιος (480-524 μ. Χ.) την αναφέρει ως εμπνεύστρια μιας αριθμητικής αναλογίας (άγνωστο ποιας).

     11.Μελίσσα (6^ος π.Χ. αιώνας)

Μαθήτρια του Πυθαγόρα. Ασχολήθηκε με την κατασκευή κανονικών πολυγώνων. Ο Λοβών ο Αργείος γράφει για μια άγνωστη εργασία της: «Ο κύκλος φησίν (η Μελίσσα) των εγγραφομένων πολυγώνων απάντων εστί».

     12.Τυμίχα (6^ος π.Χ. αιώνας)

Η Τυμίχα, γυναίκα του Κροτωνιάτου Μυλλίου, ήταν (σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο) Σπαρτιάτισσα, γεννημένη στον Κρότωνα. Από πολύ νωρίς έγινε μέλος της πυθαγόρειας κοινότητας. Αναφέρεται από τον Ιάμβλιχο ένα σύγγραμμά της σχετικά με τους «φίλους αριθμούς».

     Μετά την καταστροφή της Σχολής από τους δημοκρατικούς του Κρότωνα, η Τυμίχα κατέφυγε στις Συρακούσες. Ο τύραννος των Συρακουσών Διονύσιος απαίτησε από την Τυμίχα να του αποκαλύψει τα μυστικά της πυθαγόρειας διδασκαλίας, έναντι μεγάλης αμοιβής. Αυτή αρνήθηκε κατηγορηματικά και μάλιστα έκοψε με τα δόντια τη γλώσσα της και την έφτυσε στο πρόσωπο του Διονυσίου. Το γεγονός αυτό αναφέρουν ο Ιππόβοτος και ο Νεάνθης:

«… καταπλαγέντος δε του Διονύσου και μεταστήσαι κελεύσαντος αυτόν συν βία, βασάνους δε επιφέρειν τη Τυμίχα προστάττοντος … η γενναία συμβρύξασα επί της γλώσσης τους οδόντας και αποκόψασα αυτήν προσέπτυσε τω τυράννω…».

      13.Πτολεμαϊς (6^ος π. Χ. αιώνας)

Πτολεμαϊς η Κυρηναία. Νεοπυθαγόρεια φιλόσοφος, μουσικός και μαθηματικός. Την αναφέρει ο Πορφύριος στο έργο του «Εις τα Αρμονικά Πτολεμαίου υπόμνημα».

     14. Πυθαγόρειες γυναίκες (γύρω στους 6^ο-5^ο π. Χ. αιώνες)

     Ο Ιάμβλιχος στο έργο του «Περί του Πυθαγορικού βίου» διέσωσε τα ονόματα δεκαεφτά πυθαγορείων γυναικών («Πυθαγορίδες γυναίκες»), που ήταν γνώστριες της πυθαγόρειας φιλοσοφίας και των πυθαγορείων μαθηματικών. Ήδη έχουμε αναφέρει μερικές απ’ αυτές. Οι υπόλοιπες είναι:

α) Ρυνδακώ,αδελφή Βυνδάκου.

β) Οκκελώ και Εκκελώ (αδελφές) από τις Λευκανές.

γ) Χειλωνίς, κόρη Χείλωνος του Λακεδαιμόνιου.

δ) Κρατησίκλεια, σύζυγος Κλεάνορος του Λακεδαιμόνιου.

ε) Λασθένεια η Αρκάδισσα.

στ) Αβροτέλεια, κόρη Αβροτέλους του Ταραντινού.

ζ) Εχεκράτεια η Φλιασία.

η) Θεανώ, γυναίκα του Μεταποντίνου Βροντίνου.

θ) Τυρσηνίς η Συβαρίτις

ι) Πεισιρρόδη η Ταραντινίς.

ια) Θεάδουσα η Λάκαινα.

ιβ) Βοιώ η Αργεία.

ιγ) Βαβέλυκα η Αργεία.

ιδ) Κλεαίχμα, αδελφή Αυτοχαρίδα του Λάκωνος.

ιε) Νισθαιάδουσα.

Η Θεανώ θεωρείται η ψυχή της αριθμοσοφίας, που έπαιξε κυριαρχικό και καίριο ρόλο στην πυθαγόρεια διασκαλία

15.Διοτίμα από τη Μαντινεία (6^ος-5^ος π. Χ. αιώνας)

     Στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνος, ο Σωκράτης αναφέρεται στη δασκάλα του Διοτίμα, ιέρεια στη Μαντίνεια, που υπήρξε πυθαγόρεια και γνώστρια της πυθαγόρειας αριθμοσοφίας. Κατά μαρτυρία του Ξενοφώντος, η Διοτίμα δεν ήταν άπειρη των πλέον δυσκολονόητων γεωμετρικών θεωρημάτων «Ουκ απειρός γε αυτών (των δυσσυνέτων διαγραμμάτων) ην».

Η δελφική ιέρεια Θεμιστόκλεια ήταν αυτή που μύησε τον Πυθαγόρα στις αρχές της αριθμοσοφίας και της γεωμετρίας

     16.Βιτάλη (6^ος-5^ος π.Χ. αιώνας)

Βιτάλη ή και Βιστάλα, κόρη της Δαμούς και εγγονή του Πυθαγόρα. Γνώστρια των πυθαγορείων μαθηματικών. Η Δαμώ προτού πεθάνει της εμπιστεύθηκε τα «υπομνήματα», δηλαδή τα φιλοσοφικά κείμενα του πατέρα της.

     17.Περικτιόνη (5^ος π.Χ. αιώνας)

Πυθαγόρειος φιλόσοφος, συγγραφέας και μαθηματικός. Ανώνυμες πηγές την ταυτίζουν με την Περικτιόνη, τη μητέρα του Πλάτωνος και κόρη του Κριτία. Ο μαθηματικός Πλάτων, όπως και ο φιλόσοφος Πλάτων, οφείλει μάλλον την πρώτη γνωριμία του με τα μαθηματικά και τη φιλοσοφία στην Περικτιόνη.

     18.Λασθένια (4^ος π.Χ. αιώνας)

Η Λασθένια από την Αρκαδία είχε μελετήσει τα έργα του Πλάτωνος και ήρθε στην Ακαδημία (μεταμφιεσμένη σε άνδρα) για να σπουδάσει μαθηματικά και φιλοσοφία. Μετά το θάνατο του Πλάτωνος συνέχισε τις σπουδές της κοντά στον ανιψιό του Σπεύσιππο. Αργότερα έγινε κι αυτή φιλόσοφος και σύντροφος του Σπευσίππου.

      19.Αξιοθέα (4^ος π. Χ. αιώνας)

     Μαθήτρια κι αυτή, όπως και η Λαοσθένια, της Ακαδημίας. Ήρθε στην Αθήνα από την πελοποννησιακή πόλη Φλιούντα. Έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα μαθηματικά και τη φυσική φιλοσοφία. Αργότερα δίδαξε τις επιστήμες αυτές στην Κόρινθο και στην Αθήνα.

     20. Νικαρέτη η Κορινθία (4^ος π. Χ. αιώνας)

     Αναφέρεται από τον Ν. Χατζιδάκη ως «της γεωμετρίας θεραπαινίς». Την αναφέρει ακόμη και ο Ε. Σταμάτης. Από τους αρχαίους συγγραφείς τη μνημονεύει ο Στοβαίος.

     21.Αρετή η Κυρηνεία (4^ος-3^ος π. Χ. αιώνας)

     Κόρη του Αριστίππου, ιδρυτή της κυρηναϊκής φιλοσοφικής Σχολής, η Αρετή (συναντάται και ως Αρήτη) σπούδασε στην Ακαδημία του Πλάτωνος. Λέγεται ότι δίδαξε μαθηματικά, φυσική και ηθική φιλοσοφία στην Αττική για αρκετά χρόνια και ότι έγραψε τουλάχιστον σαράντα βιβλία ποικίλου περιεχομένου, από τα οποία τα δύο περιελάμβαναν και πραγματείες για τα μαθηματικά. Μετά το θάνατο του πατέρα της τον διαδέχθηκε, κατόπιν εκλογής, στη διεύθυνση της Σχολής.

     22.Πυθαϊς (2^ος π.Χ. αιώνας)

     Γεωμέτρης, κόρη του μαθηματικού Ζηνοδώρου. Ασχολήθηκε με εμβαδά επιπέδων χωρίων. Την αναφέρει ο Ευτόκιος.

     Ο Θέων ο Αλεξανδρεύς (4^ος π.Χ. αιώνας)στα σχόλιά του στη «Μαθηματική Σύνταξη» του Πτολεμαίου γράφει: «… Ποισόμεθα δη την τούτων απόδειξιν εν εποτομή εκ των Ζηνοδώρου και Πυθαϊδος δεδειγμένων εν τω Περί ισοπεριμέτρων σχημάτων».

     23. Πανδροσίων (4^ος μ. Χ. αιώνας)

     Συναντάται και ως Πανδρόσιος. Αλεξανδρινή γεωμέτρης, μάλλον μαθήτρια του Πάππου, ο οποίος της αφιερώνει και το γ΄ βιβλίο της «Συναγωγής». Η Πανδροσίων, κατά το Πάππο, είχε μέτρια μαθηματική παιδεία. Κατά μια εκδοχή ήταν άνδρας.

     Η Πανδροσίων χωρίζει τα γεωμετρικά προβλήματα σε τρείς κατηγορίες ΄ «τρία γένη είναι των εν γεωμετρία προβλημάτων, και τα μεν αυτών επίπεδα καλείσθαι, τα δε γραμμικά».

Η Υπατία, κόρη του φιλοσόφου και μαθηματικού Θέωνος του Αλεξανδρέως, είναι η μόνη ευρέως γνωστή μαθηματικός της αρχαίας Ελλάδας

     24. Υπατία (370-415 μ.Χ.)

     Η θυγατέρα του φιλόσοφου και μαθηματικού Θέωνος του Αλεξανδρέως είναι η μόνη γνωστή μαθηματικός της αρχαίας Ελλάδας. Για τη ζωή, το έργο της και το μαρτυρικό θάνατό της έχουν γραφτεί κατά καιρούς πολλά. Σημειώνουμε ότι ο θάνατος της Υπατίας σηματοδοτεί και το τέλος της αρχαίας ελληνικής επιστήμης.

     Με την Υπατία τελειώνει και ο μικρός αριθμός των αρχαίων Ελληνίδων μαθηματικών που ανασύραμε από την αφάνεια. Πιστεύουμε, όμως, ακράδαντα πως θα υπήρξαν πολύ περισσότερες με θετική συμβολή στη θεμελίωση και ανάπτυξη του μαθηματικού οικοδομήματος. Ας ελπίσουμε ότι η επίμονη ιστορική έρευνα θα τις φέρει πάλι στο φως της επιστημονικής αποκατάστασης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Boyer  J., “Histoire des Mathematiques” (Gathier- Villars), Paris 1900

Dasypodio Cunrado, “Elementorum Geometriae”, Argentorati 1563.

Menagius, “Historia mulierum philosopharum”, Λειψία 1896.

Morans John, “Women in Science” Cambridge 1913

“Veterum Mathematicorum Opera” (Thevenot), Paris 1693.          

Μπαϊρακτάρη Α., «Αλεξανδρινοί μαθηματικοί» (αυτοέκδοση), Αθήνα 1962

Σπανδάγου Ευάγ.- Σπανδάγου Ρ.- Τραυλού Δ., «Οι Μαθηματικοί της Αρχαίας Ελλάδας» (Αίθρα), Αθήνα 2000

Τσούκας Χ., «Αρχαίες Γυναίκες» (Χατζηνικολή), Αθήνα 1992.

Χατζηδάκη Ν. «Μεγάλοι γεωμέτραι της ελληνικής αρχαιότητος» (αυτοέκδοση), Αθήνα 1917.

Ευάγγελου Σπανδάγου, μαθηματικού-συγγραφέα-εκδότη. 

Περιοδικό «ΙΣΤΟΡΙΚΑ» τχ. 122/14-2-2002, σ. 30-33.

Σημειώσεις:

Στο βιβλίο του Γιώργου Παμπούκη, ΣΤΗΝ ΤΡΟΧΙΑ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΘΕΟΥ. Απόπειρα προσέγγισης των πραγματικών γεγονότων στις μονοθεϊστικές θρησκείες, εκδόσεις Ελληνικό Λογοτεχνικό και ιστορικό Αρχείο Αθήνα 1999, δίδονται πληροφορίες για την ΥΠΑΤΙΑ, σελίδες 269,270,605.

«…στην Αλεξάνδρεια μόνο, υπήρχαν χιλιάδες μοναχοί οι οποίοι μονοπωλούσαν αυτό που σήμερα ονομάζουμε παραϊατρικά επαγγέλματα. Στο παραμικρό νεύμα του επίσκοπου «απεργούσαν», άφηναν τη δουλειά τους και κατέβαιναν στους δρόμους. Αλεξανδρινοί επίσκοποι κινητοποίησαν ομάδες μοναχών για να εξοντώσουν Αρειανούς ή Νεστοριανούς και πολύ σύντομα οι αντίπαλοί τους επίσκοποι στην Αντιόχεια έκαναν το ίδιο. Ο επίσκοπος Αλεξανδρείας Προτέριος, όταν επέστρεψε από τη σύνοδο της Χαλκηδόνος όπου είχε αποδεχθεί κάποια μέση λύση στις θεολογικές διαφορές για να ησυχάσουν τα πράγματα, απάγεται από ομάδες καλόγερων και φανατισμένου όχλου ο οποίος κυριολεκτικά τον κομμάτιασε. Στα 391, ο επίσκοπος της Αλεξανδρείας Θεόφιλος καλεί τους μοναχούς να εξαγνίσουν την πόλη και τους οδηγεί αυτοπροσώπως σε μαζική επίθεση εναντίον του Σαράπειου που φημιζόταν ως ο μεγαλύτερος ναός του κόσμου, υπέροχο σύμβολο της ενότητας της παλαιάς αιγυπτιακής και της ελληνικής θρησκείας.  Στο κέντρο του ναού υπήρχε ένα τεράστιο ξύλινο άγαλμα του θεού Σάραπι το οποίο και ανέτρεψαν οι εισβολείς. Ο επίσκοπος δίνει διαταγή σε κάποιον που κρατούσε τσεκούρι να κόψει το κεφάλι του αγάλματος και μόλις εκτελέστηκε η διαταγή ξεχύθηκαν μέσα από το άγαλμα χιλιάδες ποντίκια!

     Στα 390, ο ειδωλολάτρης Λιβάνιος, απελπισμένος από την κατάσταση διαμαρτύρεται με επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο: δεν διέταξες, Αύγουστε, το κλείσιμο ή την καταστροφή των ναών. Όμως, οι μαυροφορεμένοι ρασοφόροι εισβάλλουν στους ναούς με πέτρες, ξύλα και σιδερένιες ράβδους. Τα ταβάνια γκρεμίζονται, οι τοίχοι ισοπεδώνονται, τα αγάλματα ανατρέπονται και τεμαχίζονται, οι βωμοί κατεδαφίζονται. Αυτά όλα συμβαίνουν στις πόλεις, αλλά τα ίδια ή και πολύ χειρότερα συμβαίνουν στην ύπαιθρο.

     Τέλος, το 415, μια ομάδα φανατικών καλόγερων επικεφαλής του εξίσου φανατισμένου πλήθους, διαπράττει ένα από τα απεχθέστερα εγκλήματα της χριστιανοσύνης, τον φριχτό φόνο της ποιήτριας και φιλοσόφου Υπατίας.

     Η Υπατία ήταν μια εξαιρετικά προικισμένη φύση και εξαίρετο μέλος της επιστημονικής κοινότητας της Αλεξάνδρειας. Ο πατέρας της ήταν ο τελευταίος καθηγητής του περίφημου Μουσείου της πόλης και η ίδια η Υπατία διακρίθηκε πρώτα ως μαθηματικός. Έγραψε σπουδαία σχόλια επάνω στον Αστρονομικό Κανόνα του Πτολεμαίου και σε άλλα θέματα των καθαρών μαθηματικών. Στην συνέχεια ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία όπου γρήγορα διακρίθηκε και μάλιστα διορίσθηκε ως καθηγήτρια. Τα μαθήματά της συγκέντρωναν τεράστιο ακροατήριο και πολλοί μαθητές της, όπως είναι φυσικό, την ερωτεύονταν παράφορα.

     Η Υπατία ήταν ειδωλολάτρισσα και μάλιστα στενή φίλη του ειδωλολάτρη κυβερνήτη της πόλης Ορέστη. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με το ότι ήταν γυναίκα αλλά και εξαίρετη ομιλήτρια με τεράστια απήχηση στον λαό, στάθηκε αρκετό για να προκαλέσει το βαθύ μίσος της χριστιανικής κοινότητας της πόλης.

     Κάποια στιγμή, ο επίσκοπος της Αλεξάνδρειας Κύριλλος παρότρυνε τους φανατικούς καλόγερους να διώξουν τους Εβραίους από την πόλη. Ο κυβερνήτης Ορέστης έκανε αναφορά στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β΄ για την υπόθεση, με την οποία, πολύ σωστά, κατεδίκαζε τη πράξη του επισκόπου. Αυτό έγινε γνωστό και στη διάρκεια της μετακίνησης του Ορέστη μέσα στην πόλη μια ομάδα καλογέρων τον περίμενε και άρχισε να τον λιθοβολεί. Η συνοδεία του κυβερνήτη συνέλαβε τον πρωταίτιο και όπως συνηθιζόταν την εποχή εκείνη, τον εκτέλεσε επί τόπου για να τιμωρηθεί η προσβολή που είχε γίνει στο πρόσωπο του κυβερνήτη, νόμιμου αντιπροσώπου του Ρωμαίου αυτοκράτορα. Η χριστιανική κοινότητα άρπαξε την ευκαιρία και απέδωσε την εκτέλεση του καλόγερου στην επίδραση της Υπατίας στον κυβερνήτη.

     Μια μέρα του 415, ομάδα φανατισμένων καλόγερων, οδηγημένων από το στενότερο συνεργάτη-δεξί χέρι του επισκόπου-, σταμάτησαν την άμαξα της Υπατίας. Την έσυραν με τη βία, την οδήγησαν σε μια κοντινή εκκλησία, την έγδυσαν και την έγδαραν ζωντανή με κοφτερά όστρακα και κομμάτια κεραμιδιών. Στη συνέχεια, σε μια οργιαστική εκδήλωση, τεμάχισαν και έκαψαν το πτώμα της.

     Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος δεν τόλμησε να επιβάλλει καμιά ουσιαστική ποινή για το ανόσιο έγκλημα και με τον τρόπο αυτό ο «άγιος» επίσκοπος Κύριλλος εξήλθε ενισχυμένος και θριαμβευτής. Η αντιστροφή των ρόλων είχε πλέον ολοκληρωθεί…».

     Με αυτή την απρόσμενη αντιστροφή των ρόλων του «καλού» και του «κακού» μεταξύ Χριστιανισμού και των άλλων θρησκειών, καταδείχθηκε για άλλη μια φορά ότι, στην ιστορική πορεία των κοινωνιών, η ανθρώπινη φύση ακολουθεί στην εξέλιξή της, τους δικούς της νόμους και τους δικούς της αργότατους ρυθμούς που είναι εντελώς αδιάφοροι προς τους ρυθμούς των διαφόρων άλλων κοινωνικών εξωτερικών μεταβολών. Είτε γεννηθεί κάποιος ειδωλολάτρης είτε τύχει να βαπτισθεί χριστιανός, το «ανθρώπινο θηρίο» υπάρχει πάντοτε κρυμμένο κάπου εκεί στα βάθη, έτοιμο να εκδηλωθεί μόλις οι συνθήκες του κοινωνικού περίγυρου καταστούν ευνοϊκές….».

Στο βιβλίο του Μανόλη Ι. Κούνουπα, ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑ. Η ΜΑΣΤΙΓΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ. Από την εποχή του Σινικού Τείχους έως τις μέρες του τείχους του Βερολίνου, εκδόσεις Ιωλκός 2002, στο κεφάλαιο για την «Βυζαντινή Αυτοκρατορία» στις σελίδες 108-112 δημοσιεύονται οι γνωστές πληροφορίες για την περίπτωση της Υπατίας.

Αναφορά στην φιλόσοφο Υπατία έχουμε και στο βιβλίο της πεζογράφου Λιλής Ζωγράφου, ΑΝΤΙΓΝΩΣΗ ΤΑ ΔΕΚΑΝΙΚΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ. 2^η έκδοση συμπληρωμένη και αναθεωρημένη, εκδόσεις «Γνώση»-Αθήνα 1981, σ. 35:

«Παρ’ όλα αυτά αμείλικτος διωγμός κατά των ειδωλολατρών είναι μια πικρή πραγματικότητα και μια κηλίδα στην ιστορία του χριστιανισμού. Οι βανδαλισμοί, το λιντσάρισμα, ακόμη και γυναικών, στα μεγάλα κέντρα του ελληνισμού, όπως της περίφημης Υπατίας της αλεξανδρινής (415), αποκεφαλισμοί Δασκάλων, εξευτελισμοί σοφών, λιθοβολισμοί απροσάρμοστων, εξορίες, καταστροφή μνημείων και ναών, εμπρησμοί βιβλιοθηκών (Σαράπιον- η θυγάτηρ βιβλιοθήκη κάηκε από τον πατριάρχη Θεόφιλο στα 391) δίδουν μια ξεκάθαρη εικόνα της μισαλλοδοξίας πού καλλιεργεί ο κλήρος κατά του ελληνικού πνεύματος.». 

Οι υπόλοιποι συμμετέχοντες και οι τίτλοι των άρθρων του αφιερώματος του περιοδικού «ΙΣΤΟΡΙΚΑ» είναι τα εξής;

Βαγγέλης Παναγόπουλος, ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ, ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ, ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ. Η παγκόσμια παρακαταθήκη

Φαίδων Μαλιγκούδης, Λέων ο Μαθηματικός

Νίκος Βαρδιάμπασης, Αντί προλόγου

Μάρω Ν. Παπαθανασίου, Ο ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ Η ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ

Ανδρέας Πούλος, ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ Ο ΣΤΟΙΧΕΙΩΤΗΣ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

Χριστίνα Π. Φίλη, ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ

ΠΡΟΣΩΠΑ (ΘΑΛΗΣ Ο ΜΙΛΗΣΙΟΣ- ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ- ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ- ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ- ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ- ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ Ο ΠΕΡΓΑΙΟΣ)

Δημήτρη Τσιμπουράκη, Οι Μαθηματικές τέχνες

Γιάννη Θωμαϊδη, Η Έρευνα στην Ιστορία των Μαθηματικών

Βιβλιογραφία

--

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 26 Ιανουαρίου 2020

ΥΓ.

Ο Ζωρζ Πομπιντού πρωθυπουργός και πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας, μετά τη θητεία του στρατηγού Σαρλ ντε Γκολ, είπε κάποτε: «Προτιμώ να είμαι ο τελευταίος υπάλληλος-αγροφύλακας σε ανεξάρτητη Γαλλία παρά πρόεδρος σε εξαρτημένη». Ευχή για προεδρική θετική θητεία στην πρώτη ελληνίδα πρόεδρο της ελληνικής δημοκρατίας.