Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΚΑΒΑΦΗ του Δημήτρη Τσάκωνα

Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΚΑΒΑΦΗ

του Δημήτρη Γρ. Τσάκωνα,

περιοδικό ΚΡΙΤΙΚΑ ΦΥΛΛΑ δίμηνη περιοδική έκδοση λογοτεχνίας και γενικής παιδείας. Τόμος Β-Αθήνα, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1973, τεύχος 12, σελίδες 192, δραχμές 80. Διευθυντής: Ι. Μ. Χατζηφώτης.

Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ 30 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ.

                           (Αφιέρωμα)

     Ο εθνικός διχασμός του 1917 διέσπασε την ενιαία εθνική κοινωνία μας. Η για λόγους εξωτερικής πολιτικής διάσπαση της εθνικής ενότητας μείωσε την αρραγή εθνική μας ζωή. Κατά βάσιν έγινε από απόψεως εξωτερικής πολιτικής μια σύγκρουση της Βενιζελικής Μεγάλης Ιδέας, δηλ. της γεωγραφικής ταυτίσεως του Κράτους προς το Έθνος, και της θεωρίας του Ελληνικού Οθωμανισμού. Τόσο ο Ανδρέας Καβαφάκης, όσο και ο «Αμερόληπτος» της Κωνσταντινουπόλεως αγωνίζονταν να πείσουν τις χριστιανικές μειονότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ότι: αν αποδείξωμε ότι είμαστε Οθωμανοί θα ζήσωμε όπως και οι άλλοι λαοί μέσα σε μωσαϊκό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δηλ. εθνικώς χωρισμένοι, αλλά κρατικώς ενωμένοι με τους Τούρκους εφ’ όσον μάλιστα ο Ελληνισμός διαθέτει ικανό αριθμό Ρωμηών βουλευτών στο Κοινοβούλιο της Κωνσταντινουπόλεως. Πρέπει να υπηρετήσουμε πιστά το Οθωμανικό κράτος για να μας αφήση να ζήσωμε καλά, εφ’ όσον μάλιστα πρόκειται για πολυεθνικό κράτος. Με την αντίληψη αυτήν τάχθηκε και ο Μητροπολίτης Τραπεζούντος Χρύσανθος με τον Μπούσιο (μέλος της υπό τον Ίωνα Δραγούμη ομάδος) οι οποίοι διακήρυξαν ότι η Βαλκανική συμμαχία διασπά την ενότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, από δε τη διατήρηση και όχι από την καταστροφή του Οθωμανικού Κράτους θα προκύψη μόνον ωφέλεια για τους Βυζαντινούς κληρονόμους και ιδίως τους Έλληνας.

     Αυτό το ρομαντικό πνεύμα της ανασυστάσεως του πολυεθνικού Βυζαντίου κατά περίεργο τρόπο εκφράζεται λιγώτερο από τους φορείς της πολιτικής κοινωνίας και περισσότερο από τους φορείς της πνευματικής κοινωνίας μας.

     Στην πολιτική μονομαχία Βενιζέλου-Δραγούμη ω προς την μορφή της εθνικής κοινωνίας μας αντιστοιχεί φιλολογικά η αντίθεση Παλαμά-Καβάφη, ενώ όλοι είναι φορείς της Μεγάλης Ιδέας, ωστόσο διαφοροποιούνται ριζικά μεταξύ τους όχι μόνο από άποψη τακτικής, αλλά και ιδεολογικού προσανατολισμού. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος (με ποιητικό του φορέα τον Παλαμά) εκμεταλλεύεται τους βαλκανικούς εθνικισμούς για να επιδικάση με μια στρατιωτική αναμέτρηση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία το μεγαλύτερο μερίδιο από τον τεράστιο χώρο του «μεγάλου ασθενούς του Βοσπόρου» στην Ελλάδα. Αντίθετος προς την εθνικιστική αυτή πολιτική ένας Μοναχός της Αλεξάνδρειας, ο ποιητής Κ. Καβάφης αριστοκράτης του πνεύματος, με φαναριώτικο θυρεό, διέσωζε στο κοσμοπολίτικο κέντρο της Μέσης Ανατολής ένα Βυζάντιο της υπερορίας. Στο μικροαστικό περίγυρο της Ελλάδος, όταν ο Βενιζέλος μετά την Επανάσταση του Γουδί ύψωνε την κραυγή του αναθέματος και τον πόθο της διευρύνσεως των εθνικών συνόρων με εθνικιστικό παραλήρημα και εκσυγχρονισμένη διοικητική αλλαγή, ο μεγάλος Φαναριώτης της Αλεξάνδρειας χαμογελούσε πονηρά. Ήξευρε, χωρίς να ομολογή, ότι το 1912 δεν έγινε από τη γενεά των φουστανελλοφόρων του Νίκου Πολίτη και του Κωστή Παλαμά, αλλά μάλλον από την επιθυμία της Αντάντ να ελέγχη η Ελλάς και όχι οι Κεντροευρωπαϊκές δυνάμεις το λιμάνι της Θεσσαλονίκης προκειμένου να μπή η Αθήνα στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήξευρε πολλά η νοσηρή ευαισθησία του Φαναριώτη. Το λιμάνι της Τεργέστης δεν επαρκούσε στις Κεντροευρωπαϊκές δυνάμεις για την κυριαρχία τους στη Μεσόγειο. Γι’ αυτό η ελληνική σημαία με τη βοήθεια της Αντάντ έπρεπε να κυματίζη στη Θεσσαλονίκη. Ο Καβάφης από τους σκολιούς δρόμους της σχολαστικής σπουδής, την εγκεφαλική μεταφαναριώτικη πολιτική και την λογία εκπαίδευση, πλαγιοσκοπεί και περιπαίζει το πνευματικό του εχθρό: τον αφελή εθνικό μεγαλοιδεατισμό της δημοτικιστικής γενεάς του 1912. Παρά ταύτα είναι αστείο να υποστηριχθή ότι ο Καβάφης δεν είναι εθνικός. Κάθε άλλο.

      Εάν ο Παλαμάς καταξιώνει ποιητικά το μήνυμα του Νικολάου Πολίτη και της γενεάς του 1912 ότι το νεοελληνικό έθνος είναι συνέχεια των αρχαίων, ο Καβάφης, ένας καλόγηρος του πνεύματος, ζώντας στην υπερορία, δίνει τη βυζαντινή μαρτυρία της συνέχειας. Είναι λοιπόν φυσικό να μισούνται οι δύο εθνικοί ποιητές του καθαρευουσιανισμού και του δημοτικισμού, δηλαδή ο Καβάφης και ο Παλαμάς, όσο είναι εξίσου τραγικό το ότι ο παρακμίας του Βυζαντίου νίκησε σε επίδραση τον ποιητικό απολογητή της γενεάς του ’12. Ο Καβάφης, ως νεοεθνικός βάρδος του καθαρευουσιανισμού μετά τον Σούτσο και τους Παράσχους είναι ένας επιτάφιος του βυζαντινού μεγαλοϊδεατισμού, δοκιμασμένος όμως από ηθικό ηρωισμό, ώστε να αποφεύγη τις πατριωτικές μεγαλαυχίες, να εγκολπώνεται τη μεσότητα, γιατί γνωρίζει ότι δεν είναι δυνατός, ότι το έθνος του είναι προορισμένο για Θερμοπύλες. Γόνος του «ταλαιπωρημένου γένους των διαφωτιστών» έχει αγέρωχη συγκατάβαση για τους φτωχούς γραικούς της βενιζελικής εποχής. Σοφός μέχρι ραδιουργίας, με κουρασμένη συνείδηση αποστολής, δεν έχει λαιμαργία δόξας. Του έμεινε ο θόρυβος από τα αξιώματα του παγχριστιανικού κράτους του Βυζαντίου, η κολλαριστή γλώσσα των Οικουμενικών Συνόδων της Ανατολικής Εκκλησίας, για να κερδίση το νέο προχωρημένο ήθος του λογιωτατισμού, ο οποίος χάρη στην επιγαμία διαφωτισμού και ρομαντικής απογειώσεως έδωσε στον Καβάφη τη προβληματική των μεταιχμίων.

      Παρά το γεγονός ότι είναι βυζαντινός κατά τον πνευματικό εξοπλισμό του, ωστόσο μισεί τον μεγαλοϊδεατισμό του δημοτικισμού, θεωρώντας τον ως διπλωματικώς άγουρο και ως προεισαγωγικό συμφορών (1922). Γνωρίζει ότι ο νεκρός Αντίνοος δεν μπορεί να πατήση στην Κωνσταντινούπολη. Δεν χωρεί κατηγορηματική προσταγή εκεί όπου εξακολουθεί να ισχύη το δόγμα της ακεραιότητος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για τις Δυτικές Δυνάμεις, όταν ανεπανόρθωτα κλονίσθηκαν οι καίριες θέσεις του Ελληνισμού στη Μέση Ανατολή, ενώ ο ρόλος των οικονομικών και πνευματικών φορέων κατέστη  δευτερογενής. Θεωρεί επαρχιακή κάθε ιδέα υπεροπτικής αναστηλώσεως του Βυζαντίου.

     Ο Καβάφης περιορίζεται να μας αρχαιολογήση στα μαρμαρένια συντρίμμια τα οποία εγκατέλειψε ορφανά η δόξα της πλαστικής μορφής.

     Ενώ η ελληνική ζωή μετά την ήττα του 1897 παραμένει στην ορθοδοξία της Μεγάλης Ιδέας, ο Καβάφης ακριβώς γιατί είναι βυζαντινός της υπερορίας γνωρίζει καλύτερα από τον Βενιζέλο ότι η Μεγάλη Ιδέα δεν πρόκειται, τουλάχιστον την εποχή εκείνη, να αναστηλωθή. Ο διαφωτισμένος Καβάφης χάρι στη βαθύτατη γνώση της ιστορίας, φέρνει μέσα του την αντίφαση να θεωρή τον εαυτό του από το 1930 βυζαντινό, αλλά συγχρόνως και να θεωρή εκ προοιμίου καταδικασμένη τη Μεγάλη Ιδέα από το δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι νέοι αστοί, οι οποίοι χάρι στον δημοτικισμό θα πλατύνουν τα σύνορα του ελληνικού εθνισμού, είναι γι’ αυτόν η βαρβαρική αγραμματοσύνη των νεοπλούτων, οι οποίοι προετοιμάζουν μεγαλύτερη και από την Άλωσι της Κωνσταντινουπόλεως συμφορά. Διαφωτισμένος στον παροικιακό ελληνισμό από το μεγάλο μάθημα της εξωτερικής πολιτικής όλων των ευρωπαϊκών δυνάμεων, οι οποίες επιθυμούν ην Οθωμανική Αυτοκρατορία στα Δαρδανέλλια, ως κύριο αντιπερισπαστικό παράγοντα στη ρωσική κάθοδο, θεωρούσε ο Φαναριώτης  αυτός, την κίνησι του βενιζελισμού κι του δημοτικισμού χονδροειδή, αν όχι βεβιασμένη και ανιστόρητη.

      Όχι βυζαντινοί, αλλά Παρνασσικοί ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Κωστής Παλαμάς, ο ποιητικός προπομπός της εθνικής κοινωνίας του 1912 την οποία σχημάτισε ο Ελευθέριος Βενιζέλος παίρνοντας την Ελλάδα από τις πεδιάδες της Θεσσαλίας και ανεβάζοντάς την στα βουνά της Μακεδονίας και της Ηπείρου. Αρχαιοελληνική βασικά ήταν η παιδεία του Παλαμά και του Βενιζέλου. Το όραμα μιάς επαναστατικής ανασυντάξεως του νεοελληνικού κόσμου με εθνικιστική αναμέτρηση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν το όραμα και των δύο. Ταύτιζαν τον Νέο Ελληνισμό με τον αρχαίο κόσμο και αναγνώριζαν στους Έλληνες της εποχής τους οι οποίοι είχαν δεχθή μόνο χριστιανικούς τύπους, τους ειδωλολάτρες της αρχαιότητας. Γι’ αυτό και η Μυθολογία μόνο όνομα είχε μεταβάλει.

     Ένας αρχαίος πανθεϊσμός χαρακτηρίζει τους ποιητικούς ορίζοντες του ποιητικού βάρδου του Εθνικιστικού δημοτικισμού. Ο Παλαμάς αν και ποτέ δεν εγκατέλειψε την Αθήνα, ωστόσο ως μεγαλοϊδεάτης έχει επίμονα περιγράψει και φέρνει μέσα του όλες τις περιοχές του ελληνικού κόσμου και ιδίως την Κωνσταντινούπολη, η οποία εκφράζει αμιγέστερα τους πόνους, τα μεγαλεία και τις πτώσεις της φυλής. Επιδίωξε την αναγέννηση του εθνικού πνεύματος σε μια εποχή κατά την οποία ο Τρικούπης αναζητούσε να εκσυγχρονίση οικονομικά και πολιτικά την Ελλάδα με την Ευρώπη. Ο Παλαμάς στον αγώνα του για την αληθινή αναγέννηση του εθνικού αισθήματος, το οποίο θα ενδυνάμωνε την Ελλάδα και θα υποβοηθούσε την ιστορία της με τα Ευρωπαϊκά έθνη, επιζήτησε την ενίσχυση του δημοτικισμού και προσέφυγε στη λαϊκή δημοτική παράδοση την οποία με τόση ευλάβεια ο λαός είχε περιφρουρήσει.

     Ανανεώνει την εθνική ποίηση, ενώ ο Βενιζέλος με τις λογοκρατικές προκαταβολές του αναπτερώνει το εθνικό συναίσθημα ζητώντας με την διπλωματική συμπαράσταση των Μεγάλων Δυνάμεων την απελευθέρωση των υποδούλων αδελφών και την συγκρότηση του κράτους των δύο Ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Και οι δύο αυτοί άνδρες είναι μεγαλοϊδεάτες. Κι εν τούτοις όχι Βυζαντινοί. Κάτω από την επίδραση αρχαιοελληνικών βιωμάτων προσπαθούν να συγκροτήσουν την ένωση των ελληνίδων πόλεων (ελληνικών άστεων) σε μεγάλο σύγχρονο αστικό κράτος, το οποίο εφόσον γινόταν θα έπαιζε τον ρόλο μιάς ελληνικής υπεριταλίας, στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου.

Δημήτριος Γρ. Τσάκωνας, τακτικός καθηγητής της κοινωνιολογίας της Παντείου, υπουργός πολιτισμού και επιστημών. Σελίδες 48-50.

Σημειώσεις:

      Αντιγράφω τους συγγραφείς και τα περιεχόμενα του τεύχους ΚΡΙΤΙΚΑ ΦΥΛΛΑ τχ. 12/11,12, 1973, Αφιέρωμα στα τριάντα χρόνια μετά τον θάνατο του ποιητή Κωστή Παλαμά. Ένα περιοδικό που εξέδιδε ο συγγραφέας Ιωάννης Μ. Χατζηφώτης. Το τεύχος που έχω στα χέρια μου, κάποτε το αγόρασα 200 δραχμές. Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά:

Στην δεύτερη εσωτερική σελίδα δημοσιεύονται τα ονόματα των συνεργατών και τα περιεχόμενα αλλά όχι οι σελίδες. Έτσι, αρίθμησα τις σελίδες και τις πρόσθεσα. Στα ανέκδοτα κείμενα που παρουσιάζει ο Γιάννης Μ. Χατζηφώτης κατέγραψα τους τίτλους ξεχωριστά των γραμμάτων του ποιητή, όπως χρονολογικά παρουσιάζονται. Το ίδιο έπραξα και για τα κείμενα του Κωστή Παλαμά για την Λαϊκή Μουσική. Οι απόψεις του Παλαμά για την ελληνική μουσική είναι ενδιαφέρουσες και χρήσιμες ακόμα και σήμερα και μας δηλώνουν την άρρηκτη σχέση του ποιητικού λόγου με την μουσική ρυθμολογία και βηματισμό. Κάτι που φαίνεται  ολοκάθαρα μέσα στο ποιητικό σύμπαν του δασκάλου Ποιητή. Τα Τραγούδια όπως συνήθιζε να λέει ο ίδιος. Το κείμενο του Θεσσαλονικιού ποιητή Γιώργου Βαφόπουλου, είναι από σελίδες της αυτοβιογραφίας του. Οι πέντε τόμοι των Αυτοβιογραφικών σελίδων του Γιώργου Βαφόπουλου, κυκλοφορούν στο εμπόριο και μας δίνουν ένα πανόραμα πληροφοριών της εποχής του και της Θεσσαλονίκης. Στα Προανδρικά του Κ. Παλαμά δημοσιεύονται τρία έγγραφα του Παλαμικού αρχείου για τον Ήρωα της Αλαμάνας. Τον Αθανάσιο Διάκο. Στην εμπεριστατωμένη ανάλυση του κριτικού Αντρέα Καραντώνη, Σολωμός και Παλαμάς, να υπενθυμίσουμε μεταξύ άλλων και το βιβλίο του Μ. Ν. Χατζηγιακουμή, Κωστής Παλαμάς- Διονύσιος Σολωμός, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Ερμής», νομίζω το 1970. Το θέμα της ποιητικής αυθεντικότητας των δύο ποιητικών φωνών, είναι ένα πεδίο έρευνας για τους ερευνητές. Όμως ο «Κρητικός» και «Ο Τάφος» είναι ισάξιες ποιητικές μονάδες. Το άρθρο του Χρίστου Σωτ. Θεοδωράτου, «Η Παλαμική Σχολή», παρουσιάζει ενδιαφέρον στο ότι χωρίζει τους θιασώτες της Παλαμικής ποίησης σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Στους αμιγώς Παλαμικούς και στους Παραπαλαμικούς. Στους Παλαμικούς εντάσσει τον Ρήγα Γκόλφη, τον Γεώργιο Δελή, τον Μάρκο Τσιριμώκο, την Μυρτιώτισσα, τον Αθανάσιο Κυριαζή, τον πειραιώτη ποιητή των Ειδυλλίων, Νίκο Χαντζάρα, το ζεύγος Στέφανο και Αιμιλία Δάφνη, τον Όμηρο Μπεκέ, τον ποιητή και ιστορικό της λογοτεχνίας Ηλία Βουτιερίδη, και μεταξύ άλλων εντάσσει και λογοτέχνες που δεν ασχολήθηκαν αποκλειστικά με την ποίηση, όπως ο Φαληριώτης Παύλος Νιρβάνας, ο Γεράσιμος Σπαταλάς, η ποιήτρια και ανθολόγος Αθηνά Ταρσούλη, η Κερκυραία Ειρήνη Δενδρινού και άλλοι. Στους Παραπαλαμικούς αναφέρει τον Κώστα Χατζόπουλο, που δεν έτρεφε και τόση συμπάθεια για το έργο του Παλαμά, τον Μιλτιάδη Μαλακάση (άσπονδο ποιητικό φίλο του ποιητή Κώστα Καρυωτάκη), τον Ιωάννη Γρυπάρη, τον Ζαχαρία Παπαντωνίου, τον πειραιώτη ποιητή των Σκιών Λάμπρο Πορφύρα, τον προτεινόμενο για ελληνικό Νόμπελ, Σωτήρη Σκίπη, τον Άγγελο Σημηριώτη και τον Μιχάλη Αργυρόπουλο. Και αν γίνονταν σήμερα ένας παρόμοιος διαχωρισμός, θα προσθέταμε αρκετούς νεοέλληνες ποιητές που, ασχολήθηκαν και αγάπησαν το έργο του Κωστή Παλαμά. Από την ποιητική γενιά του 1970 και εντεύθεν. Ηλίας Λάγιος, Βρασίδας Καραλής, και άλλοι. Ο Άγγελος Δόξας και η ποιήτρια Λιλή Ιακωβίδη εξέδωσαν μελέτες στα κατοπινά χρόνια για τον ποιητή. Το θεατρικό «Τρισεύγενη» έχει επηρεάσει αρκετές γυναικείες φωνές και έχει παρασταθεί στις ελληνικές σκηνές. Ο νεότερος ηλικιακά ποιητής Δημήτρης Π. Παπαδίτσας, που διέμενε στην Νίκαια, με αυτό το «μια γλώσσα που «φωνασκεί», μάλλον κρατά αποστάσεις από το έργο του. Η πατριδολατρική διάθεση και ατμόσφαιρα που είναι διάσπαρτη και διάχυτη μέσα στο ογκώδες έργο του Παλαμά, τονίζεται από τους περισσότερους συγγραφείς. Αυτή η αγάπη του Κωστή Παλαμά για την δημοτική γλώσσα και την πατρίδα είναι που με έκανε και εμένα να επιλέξω το άρθρο του ιστορικού της λογοτεχνίας Δημήτρη Τσάκωνα, που θεωρώ πολύ εύστοχες τις παρατηρήσεις του και τις επισημάνσεις του για την σχέση της πολιτικής με την ποίηση και τούμπαλιν. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης, είναι περισσότερο βυζαντινός πράγματι «Μοναχός» ενώ ο Κωστής Παλαμάς είναι κατά κύριο λόγο εθνικός, αρχαιογνώστης και αρχαιολάτρης. Ο Καβάφης εξετάζει την Ιστορία ενώ ο Παλαμάς δημιουργεί Ιδεολογία. Και μάλιστα Εθνική. Με σύνορα και οικουμενική διάδοση. Ο Αλεξανδρινός είναι οικουμενικός ενώ ο Πατρινός Εθνικός, σαν τους τελευταίους εθνικούς φιλοσόφους και ποιητές πριν την επέλαση των χριστιανών. Ο Παλαμάς είναι ο αρχαίος ρυθμός των γλυπτών του Παρθενώνα ενώ ο Καβάφης, ο σχολιασμός της περιόδου αυτής στην πτώση της, και ο Γιώργος Σεφέρης ο ποιητής των σκόρπιων μαρμάρινων ερειπίων. Όταν πια, το αρχαίο κλέος παραδίδονταν προς πώληση στις ξένες προστάτιδες δυνάμεις από τους ντόπιους αγράμματους φουστανελάδες ή σκυλεύονταν από τον άγγλο λόρδο Έλγιν. Η απόπειρα του Πλήθωνα, έμελλε να γίνει Παπαδιαμαντικό μυθιστόρημα. Η κατακρεούργηση της τελευταίας εθνικής ελληνίδας φιλοσόφου Υπατίας από τον αλεξανδρινό όχλο των καλόγερων είναι φυσικό, να σκόρπισε την άμμο πάνω από τον κρυφό τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Κωστής Παλαμάς, ταιριάζει με τον Καβάφη, στο ποίημα του που μιλά για τα «σπασμένα αγάλματα των αρχαίων Θεών». Ο Αλεξανδρινός, εικονοποιούσε με ειρωνεία την πτώση τους, ο Παλαμάς ζήτησε να αναβιώσει όχι την πίστη τους αλλά, την ιδεολογική τους εθνική ουσία που συνένωνε την ελληνική ιστορία μέσα από θρύλους, μύθους, παραμύθια, πίστη, ποίηση, γλώσσα, δημοτική ποίηση, εθνική παραμυθία. Το Σολωμικό χάσμα, μπορεί να έκλεισε στον χώρο του πνεύματος όμως στην συνείδηση του κοινωνικού σώματος παραμένει ακόμα ανοιχτό. Ο Άδης ο αναχόρταγος του στρατηγού Μακρυγιάννη που έχει παραστάτες τον Θεό Διόνυσο και τον Ιησού. Η ελληνική συνείδηση τα αναχώνευσε και τους δύο εθνικούς μας ιστορικούς βηματισμούς. Γιατί, ειδωλολατρία σήμερα, δεν είναι η πίστη ή η αναβίωση των αρχαίων θεών αλλά, η έλλειψη πίστης σε μια ελληνική αρχαία και βυζαντινή πατρίδα, η υποστήριξη όχι των ανοιχτών πνευματικών και καλλιτεχνικών οριζόντων αλλά των ανοιχτών συνόρων. Οι αρχαίοι τραγικοί μας μιλάν για την Κοινή μας Εστία. Και χωρίς κοινή Εστία και αναφορά, δεν υπάρχει φλόγα ιερή ζωής ούτε των αρχαίων ελλήνων εθνικών ούτε των βυζαντινών ορθόδοξων χριστιανών. Και φυσικά, ο Αλεξανδρινός δεν είναι παρά ένας διεθνιστής ομοφυλόφιλος ποιητής που τον θαυμάζουμε και ο Κωστής Παλαμάς, μια ανάμνηση της πρόσφατης ιστορίας και γεωγραφικής διαμόρφωσης του έθνους μας. Όπως δεν μπορεί να υπάρξει Ουώλτ Ουίτμαν χωρίς μια κοινή πατρίδα την Αμερική, το ίδιο δεν μπορεί να υπάρξει ένας εθνικός έλληνας ποιητής είτε λέγεται Παλαμάς είτε λέγεται Διονύσιος Σολωμός. Χωρίς κοινή πατρίδα που είναι η Ελλάδα, όπως μας μιλά ο Κωστής Παλαμάς στον 15 τόμο των Απάντων του, που δημοσιεύονται οι Μελέτες του, τα Άρθρα του, τα Σημειώματα και τα Χρονογραφήματα (1884-1897) βλέπε ιδιαίτερα τα άρθρα του: «Ο θάνατος της πατρίδος», «Η θρησκεία του σωβινισμού», «Το σύστημα», «Εθνικά μίση» «Ο θάνατος του Παρθενώνος», και τόσα άλλα, που επάξια καθιστούν τον Κωστή Παλαμά Εθνικό Ποιητή και επίκαιρο. Γιατί χωρίς κοινή Εστία των σύγχρονων Ελλήνων, είναι σαν ας μου επιτραπεί ο παραλληλισμός, την παρακολούθηση της ανάκρουσης του εθνικού ύμνου, του Σολωμικού, που νιώθουν ρίγη συγκίνησης οι νεοέλληνες μετά τα τσιφτετελοειδή διασκεδάσματά τους, που όταν ρωτούνται ποιος ήταν ο Διονύσιος Σολωμός σου απαντούν για την γευστικότητα του εύγεστου και ωφέλιμου στην καρδιά ψαριού. Γιαυτό επέλεξα το κείμενο ενός με σκιές μαύρες στο πολιτικό του μητρώο ιστορικού της ελληνικής λογοτεχνίας. Αν η χώρα μας επειδή το έχουν αποφασίσει οι ξένες δυνάμεις ή οι ίδιοι εμείς οι Έλληνες, μικρύνουν τα γεωγραφικά τους σύνορα ή αλλοιωθεί πληθυσμιακά, φοβάμαι ότι δεν χρειάζεται να διαβάζουμε και να μνημονεύουμε Κωστή Παλαμά. Ο λόγος του Παλαμά είναι ταυτισμένος με την εθνική υπόσταση του γένους. Όχι της ανάμνησής του, αλλά της υπόμνησης του αίματος των ηρώων του, που χύθηκε για να απελευθερωθεί και όχι να σκλαβωθεί μέσα σε μια πανσπερμία αλλόφυλων ιδιαιτεροτήτων. Μπορεί να λαθεύω, δεν είμαι ιστορικός. Ο Παλαμάς είναι ντόπιος γεωγραφικός, εθνικά προσδιορίσημος. Η Ρωμιοσύνη του, είναι η Ρωμιοσύνη του αγωνιστή ποιητή αριστερού Γιάννη Ρίτσου. Είναι οι ποιητικές φωνές που μπορούν ακόμα να μιλούν στις καρδιές των Ελλήνων. Των Εθνικών Ελλήνων όχι των Σωβινιστών Ελλήνων. Μπορεί ο οικουμενισμός του Παλαμά να είναι έντονα φορτισμένος με Ελλάδα, αλλά, μήπως και η φωνή του Γκαίτε δεν μυρίζει γερμανική φυλή; Η φωνή του Βίκτωρος Ουγκώ δεν είναι η φωνή της Γαλλίας σαν έθνος και γεωγραφική οντότητα; Η σλάβικη ψυχή δεν είναι η πεζογραφική φωνή του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι; Η Ρωσία δεν είναι ο λόγος του Λέοντος Τολστόι; Ο Κωστής Παλαμάς, ή θα υπάρξει αυτούσιος, ανόθευτος, καθαρός στην εθνική του φωνή ή δεν μπορεί να υπάρξει ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες ή πολιτικές περιστάσεις. Αν η συνείδηση των νεοελλήνων άλλαξε, τότε, δεν χρειάζεται ο λόγος του και τα διδάγματά του. Ή στην ελπιδοφόρα περίπτωση χρειάζεται να γεννηθεί ο νέος ο σύγχρονος των ημερών μας Κωστής Παλαμάς, που θα αγκαλιάσει όλο το έθνος.

Ο Παλαμάς είναι η ολοκλήρωση του Σολωμικού Χρέους.

Το άρθρο του ομότιμου πλέον καθηγητή πανεπιστημίου Παναγιώτη Δ. Μαστροδημήτρη, όπως αναγράφεται «μια πρώτη μορφή του άρθρου αυτού δημοσιεύτηκε ως επιφυλλίδα στην εφημερίδα «Η Καθημερινή» της 15/11/1962.».  όπως πάντα συνηθίζει να πράττει ο καθηγητής συνοδεύει με στοιχεία και πηγές την τεκμηρίωση των λεγομένων του. Το άρθρο του επίσης ομότιμου καθηγητή Μιχάλη Γ. Μερακλή, έχει τον τίτλο: «Θέματα και μοτίβα της Παλαμικής μυθολογίας» ενώ στις σελίδες που δημοσιεύεται το άρθρο αναγράφεται: «Πρόσωπα και μοτίβα της Παλαμικής μυθολογίας», μικρό το κακό. Επίσης ο κύριος Μερακλής συνοδεύει με διευκρινιστικές παραπομπές. Ο «Κοινωνικός» Παλαμάς, είναι γραμμένος στο γνωστό ύφος του συγγραφέα Δημήτρη Σιατόπουλου, που μας έχει συνηθίσει και στις άλλες του μελέτες. Ωραίος και ο «Κοινωνιολόγος Παλαμάς» του ιστορικού και συγγραφέα Δημήτρη Κωστελένου: «Η μορφή του Παλαμά, σαν ποιητή και σαν ανθρώπου είναι μία από τις τραγικώτερες, όχι μόνο στην Ελληνική Λογοτεχνία, μα και στην Παγκόσμια. Φυλακίστηκε μέσα στο «κελλί» του κι από κεί προσπαθούσε να κηρύξει όσο μπορούσε πιο αθώα και πιο ακίνδυνα το Λόγο που ήξερε πόσο  θα κάψει…». Ο αυτοεγκλεισμός του Κωστή Παλαμά, δεν είναι ο μονήρης, αριστοκρατικός και ταξιδιωτικός του ποιητή που ταξιδεύει στα νησιά του Αιγαίου για να θαυμάσει την αισθητική του φωτός, και τα αγγελικά είδωλα των γυναικείων κοριτσίστικων σωμάτων, που καθρεφτίζονται στα νερά της γαλήνιας θάλασσας. Είναι άλλου είδους. Ο δικός του «αποστολικός» εγκλεισμός είναι η φωνή των ελληνικών ιδεωδών που βρίσκονται κάτω από τον ίσκιο της Φοινικιάς. Και εμείς γύρω της, οι μικροί έλληνες αγωνιζόμαστε να ανιχνεύσουμε το ύψος της που δοξαζόμαστε από τον ίσκιο της που απλώνεται μέσα στην Ιστορία. Της γης και της ποίησης των Ελλήνων.

Ενδιαφέρον είναι και το κείμενο του Κύπριου ποιητή Κύπρου Χρυσάνθη, «Η Κύπρος για τον Παλαμά». Η άλλη φωνή της Ελληνικής συνείδησης μιλά για τον Παλαμά. Ωραία και η «ΩΔΗ ΣΤΟΝ ΠΑΛΑΜΑ ΣΤΗΝ ΠΕΝΗΝΤΑΕΤΗΡΙΔΑ ΤΟΥ» του ποιητή Γλαύκου Αλιθέρση. Ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και το κείμενο του Περικλή Η. Βουτιερίδη, που συνεχίζεται και σε επόμενο τεύχος. Η Παλαμολατρεία φαίνεται και στο κείμενο του πειραιώτη δοκιμιογράφου Ευάγγελου Ν. Μόσχου, που στα κατοπινά χρόνια εξέδωσε μελετήματα που αναφέρονται στο Παλαμικό έργο. Όπως πχ. «Παλαμικές Σπουδές» Ίδρυμα Κωστή Παλαμά 2002,  Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το κείμενο του ιστορικού συγγραφέα Δημήτρη Σταμέλου. Τον θυμάμαι στο πατάρι του βιβλιοπωλείου του Τάσου Πιτσιλού, να συλλέγει στοιχεία για τον Οδυσσέα Ανδρούτσο. Αστείρευτη η αγάπη του για τους ήρωες του 1821. Τα λεγόμενά του μου, μου θύμισαν έναν άλλο συγγραφέα τον Κώστα Σαρδελή και την σειρά των βιβλίων «Ο ασάλευτος ταξιδιώτης» που εκδόθηκαν στην Εστία το 1993.

Το πλούσιο αυτό τεύχος αφιέρωμα στον ποιητή Κωστή Παλαμά, κλείνει το κεφάλαιο Σκέψεις, χαρακτηρισμοί και κρίσεις, με δύο ενότητες: α) Από βιβλία που βγήκαν μετά τον θάνατό του και β) Δηλώσεις νεωτέρων ποιητών προς τα «Κριτικά Φύλλα». Μεταξύ άλλων, αναγνωρίζουμε τις φωνές των ποιητών Γιώργη Σαραντή, της ποιήτριας Νανάς Ησαϊα, του εκδότη Κώστα Βαλέτα, του Μανόλη Πράτσικα και άλλων.

Το τεύχος δημοσιεύει διαφήμιση του βιβλιοπωλείου και των εκδόσεων «ΕΣΤΙΑ» με βιβλία για τον Παλαμά. Του Άγγελου Δόξα, Κωστής Παλαμάς, ψυχολογική ανάλυση έργου και ψυχής. Λιλής Ιακωβίδη, Κωστής Παλαμάς, Η έξοδος και τα ανέκδοτα γράμματα. Κωνσταντίνου Τσάτσου, Παλαμάς σε γ΄ έκδοση. Κωστή Παλαμα, ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ σε επιμέλεια: Κώστα Γ. Κατσίμπαλη –Αντρέα Καραντώνη, και το γνωστό μας αφιέρωμα του περιοδικού «Νέα Εστία» (1943) για τον ποιητή.                  

-Ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος σχολιάζει την πνευματική επικαιρότητα. ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΑΙΤΙΑΤΑ. ΥΣΤΕΡ’ ΑΠΟ ΤΡΙΑΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ, σ. 1-4

-Ι. Μ. Χατζηφώτης, ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ. Το αφιέρωμα στον Κωστή Παλαμά, σ. 5-6

-Ι. Μ. Χατζηφώτη: Εισαγωγή, ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ, σ. 7-23.

Α. ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΕ ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΑΡΧΙΩΤΟΠΟΥΛΑ.

Β. ΔΥΟ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΟΝ Κ. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ.

-ΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ. Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΛΑΪΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ, σ. 23-32

Α.ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΗΘΗ (18.5.17)

Β.ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ (23.8.19)

Γ.ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΜΑΣ (13.2.22)

Δ. ΤΟΠΟΛΑΤΡΕΙΑ (5.2.23)

Ε. ΚΑΙ ΠΑΛΙΝ ΜΟΥΣΙΚΗ (27.12.14)

ΣΤ. Η ΠΕΝΤΑΓΙΩΤΙΣΣΑ (3.9.24)

-Νίκος Αθανασιάδης, Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ ΕΜΕΙΣ, σ. 33-36

-Θεόδωρος Ξύδης, Ο ΠΑΝΙΔΕΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΜΠΟΙΗΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΠΑΛΑΜΑ, σ.37-45

-Γιώργος Θ. Βαφόπουλος, Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΥΠΕΡΒΟΛΕΣ, σ. 46-47

-Δημήτριος Γρ. Τσάκωνας, Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ ΜΕΤΑΞΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΚΑΒΑΦΗ, σ. 48-50

-Κ. Σ. Κώνστας, ΠΡΟΑΝΔΡΙΚΑ ΤΟΥ Κ. ΠΑΛΑΜΑ. Από την κοινωνικοπνευματική πρωιμότητα του Ποιητή, σ.51-54

-Αντρέας Καραντώνης, ΣΟΛΩΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΛΑΜΑΣ, σ. 55-68

-Χρίστος Σωτ. Θεοδωράτος, Η ΠΑΛΑΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ (Γραμματολογικό σχεδίασμα), σ.69-75

-Άγγελος Δόξας, Η ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΛΑΓΝΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, σ. 76-79

-Λιλή Ιακωβίδη, Η ‘ΤΡΙΣΕΥΓΕΝΗ’, σ. 80-87

-Δημήτρης Π. Παπαδίτσας, Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ ΥΠΕΡΕΘΝΙΚΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΙ ΕΜΕΙΣ, σ. 88

-Στέλιος Ι. Αρτεμάκης, ΤΡΕΙΣ ΠΗΓΕΣ ΕΜΠΝΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ, σ. 89-92

-Παναγιώτης Δ. Μαστροδημήτρης, Ο ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, σ. 93-95

-Μιχάλης Γ. Μερακλής, ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΟΤΙΒΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΜΙΚΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ, σ. 96-105

-Αντώνης Φλ. Κατσουρός, ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗ «ΝΕΑ ΩΔΗ ΤΟΥ ΠΑΛΙΟΥ ΑΛΚΑΙΟΥ», σ. 106-110

-Δημήτρης Σιατόπουλος, Ο «ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ» ΠΑΛΑΜΑΣ, σ. 111-120

-Δημήτρης Π. Κωστελένος, Ο ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, σ. 121-124

-Κύπρος Χρυσάνθης, Η ΚΥΠΡΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΑΛΑΜΑ, σ. 125-130

-Μανόλης Γιαλουράκης, Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΙ Η ΑΛΕΞΆΝΔΡΕΙΑ, σ. 132-135

-Γιώργος Καράγιωργας, ΤΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΑΣΗ, σ. 136-138

-Περικλής Η. Βουτιερίδης, ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ ΒΟΥΤΙΕΡΙΔΗΣ, σ. 139-

-Ευάγγελος Ν. Μόσχος, Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΙ, σ. 148-152

-Δημήτρης Σταμέλος, Η ΡΟΥΜΕΛΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ, σ. 153-157

-Ιάσων Ευαγγέλου, ΔΕΚΑ «ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ» ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ, σ. 158-159

-Τάκης Δημόπουλος, 3 ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ, σ. 160-162

-Ημερολογιακοί Στοχασμοί του Κωστή Παλαμά, Επιλογή-παρουσίαση Αντρέας Καραντώνης, σ. 163-175

-Σκέψεις, Χαρακτηρισμοί και Κρίσεις για τον Κ. Παλαμά και το έργο του, σ. 176-

     Το 2004 οι εκδόσεις Πατάκη, εξέδωσαν τον τόμο ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ, η επιλογή των ποιημάτων και η εισαγωγή έγινε από τον Κ. Γ. Κασίνη.

‘Ηλιε του στίχου μου, όλα

τ’ αγκάλιασε το φως σου.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 10 του Γενάρη του 2020