Οδυσσέας Ελύτης Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ

               ή

«ίνα μη το κακόν αθάνατον γένηται»

      Σκληρός και φονουργός για την ανθρωπότητα ο φετινός Απρίλης του 2020. Μια παρατεταμένη Μεγάλη Παρασκευή. Θανατηφόρος ρομφαία ενέσκηψε πάνω στον πλανήτη, και κήρυξε την ανθρωπότητα σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης. Πρόσληψης. Μία ακόμα πανδημία θερίζει με το δρεπάνι της τους ανθρώπους. Αθώους και μη. Αμαρτωλούς και Αγίους. Μικρούς και Μεγάλους. Άντρες και Γυναίκες. Φτωχούς και Πλούσιους. Καλλιτέχνες και Εργάτες. Ιατρούς και Νεογέννητα. Μια πανδημία, σκοτεινό στεφάνι θανάτου πάνω από την τυχαία, μοιραία, πρόσκαιρη, συντομότατη γυμνή ανθρώπινη ζωή. Μια καθόλα ύπουλη αστραπή θανάτου σταμάτησε τους δείκτες του ρολογιού της ύπαρξής μας, ανέκοψε το βουητό των ξέφρενων πολύχρωμων και πολυποίκιλων ρυθμών των ζωών μας. Τα ποδοβολητά των μαύρων αλόγων των ιπποτών της αποκάλυψης προκάλεσαν αινιγματική σιωπή στο ανθρώπινο είδος. Το μόνο ζώο της φύσης που βαυκαλίζεται για την μελλοντική του αθανασία. Νεκρώσιμος ζωή Πασχάλιος αθανασία.

     Ισπανική γρίπη στον Μεσοπόλεμο. Επιδημία γρίπης το 1957. Επιδημία γρίπης το 1968. Επιδημία  Έμπολα. Aids. Τσουνάμι του Δεκεμβρίου του 2005. Και αν προσθέσουμε το πυρηνικό ατύχημα στο Τσερνομπίλ της τότε Σοβιετικής Ένωσης, τον Απρίλη του 1986, την οικολογική καταστροφή που προήλθε από την περιοχή του Σεβέζο στην Βόρειο Ιταλία τον Ιούλιο του 1976, του Κοζλοντούι του 2006, στην Ιαπωνία τα τελευταία χρόνια, στον Κορωνοϊό των Ημερών μας, έχουμε μια ιστορική εποπτεία στο τι η κοινή τροφός μας Φύση και η ανθρώπινη του νοός τυφλότητα και φύση προκαλούν. Η επαπειλούμενη οικουμενική καταστροφή είναι πάντα παρούσα, παίζει κρυφτούλι με την ανθρώπινη ανοητεύουσα ύπαρξη. Μας καθιστά εν δυνάμει εξόριστους ανά πάσα στιγμή. Ένας άγιος-ποιητής της ορθόδοξης παράδοσης, ο Μεθόδιος Ολύμπου έγραψε μέσα στη φωτεινή της πίστης του ξαστεριά τα παλαιά χρόνια. «Ο θάνατος δόθηκε από τον Θεό για να μην γίνει αθάνατο το Κακό». Μόνο που, και το Κακό παρέμεινε  πανταχού παρόν μέσα στον Κόσμο και το δρεπάνι του Θανάτου εξακολουθεί να θερίζει. Σκιές πρόσκαιρης χαώδους ζωής ο άνθρωπος, στρατιές τροφοδοτούμενης ανυπαρξίας στην Νέκυα του άλλου Κόσμου. Αμλετικά κρανία που μας κοιτούν χαμογελώντας σαρδόνια. Είδωλα καμόντων που κάποτε υπήρξαν ανθρώπινα όντα, στοιβάζονται ατάκτως μέσα στις κατακόμβες του χρόνου σχηματίζοντας τις πυραμίδες της ανθρώπινης πίστης-απελπισίας.

      Και μέσα στην σκοτεινιά της ελπιδοφορίας του αύριο, ξεπροβάλλει η Ποίηση, ο ανθρώπινος ποιητικός λόγος, που, «δια τούτου» «μη το κακό αθάνατο γενεί».  Ξεπροβάλλει ο σταθερό χέρι του Ποιητή που ψηλαφίζει το Αύριο:

«Έλα τώρα χέρι μου δεξί,

κείνο πού σε πονεί δαιμονικά ζωγράφισέ του,

αλλ’ από πάνω βάλ’ του

         Το ασήμωμα της Παναγιάς

πόχουν τη νύχτα οι ερημιές μές στα νερά

του βάλτου.».

   Η ποιητική αυτή συλλογή του Οδυσσέα Ελύτη, Το Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου, που κυκλοφόρησε το Δεκέμβριο του 1984 από τις εκδόσεις «Υψιλον», είναι ο αναστάσιμος ποιητικός λόγος που μας παρηγορεί μέσα την πασχαλινή μουντάδα των ημερών μας. Ο λόγος που συνοδεύει το «Ω Γλυκύ μου Έαρ» των αρχέγονων μυστικών ψαλμωδών. Στις μέρες μας, που η πανσθενουργός Άνοιξη μας προσκαλεί με τις  μυριόπνοες ομορφάδες της. Παίζει παιχνίδια ερωτικά μέσα στις κλειστές πόρτες των εκκλησιών ανάβοντας την δική της λαμπάδα μπροστά στο εικονοστάσι της κοινής μας Μοίρας. Ουκ έστιν Ωδε. Μας λαμπρύνει ο ποιητικός λόγος του ποιητή. 49 συν δύο ποιήματα. Κάθε μέρα της εβδομάδος και ποίημα ή, σωστότερα, μια νοηματική ενότητα μυστικών φωνών που αγγελιάζουν τον χρόνο. Τον ξανθό Απρίλη και τον μυρωδάτο Μάη.

Δευτέρα 3 ποιητικές μονάδες

Τρίτη 3 ποιητικές μονάδες

Τετάρτη 10 ποιητικές μονάδες

Πέμπτη 8 ποιητικές μονάδες

Παρασκευή 7 ποιητικές μονάδες

Σάββατο 9 ποιητικές μονάδες

Κυριακή 9 ποιητικές μονάδες

Σύνολο 49 ποιήματα και, 2 του επιμέτρου 51.

     Ποιήματα που καθρεπτίζουν την καθόλου ζωή του ανθρώπου. Φωνές που με ένα μυστικό τρόπο στρέφουν το βλέμμα του ανθρώπου προς το φως και την σκοτεινή πλευρά του Ήλιου της Δικαιοσύνης.

«ΤΕΤΑΡΤΗ, 15

ΠΡΟΧΩΡΩ ΜΕΣ’ ΑΠΟ ΠΕΤΡΙΝΑ κεριά και γυναίκες πού

κρατάν μισοφέγγαρα. Ο Θεός λείπει. Αυτός ο κήπος

δεν έχει τέλος και κανείς δεν ξέρει τί τον περιμένει.

Κάθε όνομα φέγγει για λίγο μές στα σκοτεινά κι ύστερα σβήνει χάνεται.»

     Σημερινά, της εποχής μας ανθρώπινα ονόματα κεκοιμημένων που χάθηκαν και σιμά, αυτών των ζωντανών που αγωνιούν για την προσωπική τους της υγείας τύχη.

«Μ. ΤΕΤΑΡΤΗ, 22

ΟΛΟΕΝΑ ΟΙ ΚΑΚΤΟΙ ΜΕΓΑΛΩΝΟΥΝ κι ολοένα οι αν-

θρωποι ονειρεύονται σά να ‘ταν αιώνιοι. Όμως το με-

σα μέρος του Ύπνου έχει όλο φαγωθεί και μπορείς τώ-

ρα να ξεχωρίσεις καθαρά τί σημαίνει κείνος ο μαύρος

όγκος που σαλεύει

Ο λίγες μέρες πρίν ακόμη μόλις αναστεναγμός

Και τώρα μαύρος αιώνας.».

     Μια λαλούσα σιωπή σκεπάζει την Πόλη-Κόσμο. Ήχοι ανερμήνευτοι χάνονται μέσα στους σελαγισμούς του θανάτου. Σε αυτό το ψυχρό και σκληρό Φως που ζωγραφίζει μέσα στην ποίησή του ο Οδυσσέας Ελύτης. Ποίηση τάματα ψυχών που ασημίζουν το εικονοστάσι του Άπιαστου. Που φτερουγίζουν μεταξύ ουρανού και γης.

ΚΥΡΙΑΚΗ (ΠΑΣΧΑ), 26

ΚΑΘΑΡΗ ΔΙΑΦΑΝΗ ΜΕΡΑ. Φαίνεται ο άνεμος πού ακι-

νητεί με τη μορφή βουνού κεί κατά τα δυτικά. Κι η θα-

λασσα με τα φτερά διπλωμένα, πολύ χαμηλά, κάτω

από το παράθυρο.

Σού ‘ρχεται να πετάξεις ψηλά κι από κεί να μοιράσεις

δωρεάν την ψυχή σου. Ύστερα να κατεβείς και, θαρρα-

λέα, να καταλάβεις τη θέση στον τάφο πού σου ανήκει.».

Από το ανοιχτό παραθύρι του Κόσμου, αγναντεύει τα άλλα πουλιά της διαβατάρικης ελπίδας.

ΚΥΡΙΑΚΗ (ΠΑΣΧΑ), 26.6

      Ασμάτιον

ΑΝΕΜΟΕΣΑ ΚΟΡΗ ενήλικη θάλασσα

πάρε το κίτρο πού μού ‘δωκε ο Κάλβος

δικιά σου η χρυσή  μυρωδιά

Μεθαύριο θα ‘ρθουν τ’ άλλα πουλιά

θα ‘ναι πάλι ελαφρές των βουνών οι γραμμές

μά βαριά η δική μου  καρδιά.»

     Τα χελιδόνια της Άνοιξης της ζωής του Ανθρώπου, που δεν ήρθαν φέτος να μας κομίσουν τα βάγια της ανάστασης. Μια μεγαλοβδομαδιάτικη αλληλουχία του ανθρώπινου πόνου η ποίηση αυτή. Ένα Ημερολόγιο κρυμμένο στις ψυχές των ανθρώπων. Εικόνες βυζαντινές και Εικόνες Ελληνικού φωτός, μια διάρκεια στιγμών ανεπανάληπτων  θαυμάτων. Τοιχογραφίες μιας λάμπουσας ακινησίας. Στιγμές ποιητικού εξαγνισμού στην αιωνιότητα ενός ανθρώπινου χρόνου των αισθήσεων που το χθες το σήμερα, το αύριο όλα ένα. Οριακές αμφισβητήσεις τόσο της ζωής όσο και του θανάτου. Μια ποιητική υμνωδία προς την Ομορφιά του άφατου του Κόσμου τούτου. Του ανεξήγητου και ανερμήνευτου ξαφνιάσματος της όρασης. Μια ποιητική αλχημεία κατάθεσης ενός μύστη ποιητή, που ίσως και να χαμογελά από ψηλά βλέποντάς μας να στέκουμε φοβισμένοι μπροστά στο Κακό που φυσά τις μέρες αυτές πάνω από τον πασχαλινό επιτάφιο του Κόσμου.

«-Όλα χάνονται. Του καθενός έρχεται η ώρα

-Όλα μένουν. Εγώ φεύγω. Εσείς να δούμε τώρα.».

     Μεταφέρω σχετικές πληροφορίες που γνωρίζω για το ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ.

Μια ποίηση πάντα επίκαιρη και παρηγορητική.

ΓΥΡΙΣΑ τα μάτια           *δάκρυα γιομάτα

     κατά το παραθύρι

και κοιτώντας έξω         *καταχιονισμένα

     τα δέντρα των κοιλάδων

Αδελφοί μου, είπα     *ως κι αυτά μια μέρα

     κι αυτά θα τ’ ατιμάσουν

Προσωπιδοφόροι     *μες στον άλλον αιώνα

       τις θηλιές ετοιμάζουν….

                                           ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ    

                      

Ένας σκληρός Απρίλης υπερρεαλιστικά ιδωμένος

Του Αλέξη Αργυρίου

Εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ 22 Μαϊου 1985

       Το πρόσφατο ποιητικό έργο του Οδυσσέα Ελύτη, συνόδευσαν ήδη, όσο αντιλήφθηκα, μια συνέντευξη του ποιητή («Το Βήμα» 3/2/1985) και δύο κριτικά σχόλια από τον Άρη Μπερλή («Δεκαπενθήμερος Πολίτης» 8/2/85) και από τον Νίκο Δήμου («Η λέξη» τ. 43, Μάρτης-Απρίλης ’85). Καλή αρχή. Ωστόσο θα μας πήγαινε μακριά η κριτική των δύο αυτών (διαφορετικής αισθητικής αγωγής) σχολίων, θα μας πήγαινε αλλού η μελέτη των απόψεων του ποιητή στη συνέντευξή του. Εξάλλου, κάθε κριτική έχει το κάποιο δίκιο της, αν δεχόμαστε ότι ο κριτικός είναι ένας αναγνώστης φανατικός για γράμματα. Και κάθε ποιητής έχει το δικαίωμα να μιλά για το έργο του και τις προθέσεις του. Αν και για τον Ο. Ελύτη, πρέπει να λάβουμε υπόψη πως δεν μας είχε δώσει ερμηνευτικά κλειδιά για να προσεγγίσουμε κάποιο συγκεκριμένο έργο του. Να υποθέσουμε ότι προτίμησε να το αφήσει έκθετο και συνεπώς, ελεύθερο στις ερμηνείες, πιστεύοντας στην πολυσημία στην οποία τον οδηγούσε η υπερρεαλιστική αγωγή του; Μολονότι όμως ξέρουμε τις σχέσεις της ψυχανάλυσης και του υπερρεαλισμού, φρόνιμο βρίσκω να αποφεύγουμε τις ψυχολογικές εξηγήσεις, και μάλιστα τις στοιχειώδεις, εφόσον είναι «άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου», που κατά μείζονα λόγο, ισχύει για τα «ιερά τέρατα»- τους ποιητές. Φαντάζομαι πως θα συμφωνείτε ότι ύστερα από εκατό χρόνια όσοι θα διαβάζουν ποίηση του Ελύτη θα έχουν τουλάχιστον μειωμένο ενδιαφέρον για τον καθημερινό άνθρωπο, ώστε να μην ψάχνουν να βρουν γιατί έκανε το άλφα και όχι το βήτα. Κάποτε βέβαια αυτό συνέβαινε μετά μανίας. Πριν από μερικές δεκαετίες, δηλαδή σχεδόν εκατό χρόνια μετά την έκλειψη του Σολωμού, το πρόβλημα ήταν, για μερικούς, αν ο ποιητής έτρωγε ορτύκια όταν αναφωνούσε το «Βάστα, καημένο Μεσολόγγι» ή αν έπινε ένα βαρελάκι βερδέα το μήνα που του έστελναν από την πατρίδα.

     Δε χρειάζεται να καταφύγουμε στη νέα κριτική, είτε γαλλικής είτε αγγλοαμερικανικής προέλευσης, για να διαχωρίζουμε τον ποιητή από το ποιητικό του έργο. Αυτό είναι που συνάπτει σχέσεις με τον αναγνώστη του σε ένα ασφαλές πεδίο και που τελικά επιβιώνει χάρις στο αντικειμενικά διαπροσωπικά στοιχεία που βρίσκονται μέσα του κατατεθειμένα. Έργα χωρίς αντιστοιχίες με τους αναγνώστες τους μένουν ανενεργά. Συνεπώς, αν μπορώ τώρα να συμπεράνω, μέσα από το έργο πρέπει να ψάξουμε να βρούμε τις σημασίες του.

ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΕΤΟΣ

     Ας έρθουμε λοιπόν στο τελευταίο προσώρας έργο του Ο. Ελύτη, που έχει τίτλο «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου». Ένα απλό ξεφύλλισμα μπορεί να μας πείσει ότι έχουμε να κάνουμε με «ημερολογιακές» εγγραφές ενός κάποιου Απριλίου. Ωστόσο οι δείχτες μας οδηγούν σε Απρίλιο συγκεκριμένου έτους, αφού η 1 Απριλίου είναι Τετάρτη και η Μεγάλη Βδομάδα πέφτει από τις 20 έως τις 26 του μηνός. Το πιο κοντινό έτος που έχουμε τις συμπτώσεις αυτές είναι το 1981. (Εδώ μπορούμε να θυμηθούμε ότι ο ποιητής γεννήθηκε τέλη του 1911, έτσι που η διαφορά μας δίνει ένα στρογγυλό αριθμό. Επίσης, άλλη στρογγυλή διαφορά, το 1941- Κυριακή 6 Απριλίου: επίθεση των Γερμανών, Κυριακή 27 Απριλίου, του Θωμά: είσοδός τους στην Αθήνα-ο Ελύτης έχει μεταφερθεί στην Αθήνα και βρίσκεται σε ανάρρωση από τύφο που έπαθε στην Αλβανία. Άλλος ένας Απρίλης σκληρός).

    Ωστόσο νομίζω ότι το μόνο σίγουρο που έχουμε είναι ότι πρόκειται για ημερολογιακές εγγραφές του Απριλίου του ’81, με προέκταση πέντε εγγραφές του Μαϊου. Συνολικά έχουμε 49 εγγραφές, ένα προοίμιο και έναν επίλογο. Λείπουν μερικές μέρες και σε άλλες έχουμε διπλές εγγραφές. Όλα μας πείθουν ότι έχουμε να κάνουμε με ένα ημερολόγιο. Αλλά ο χαρακτηρισμός του ημερολογίου σε αθέατο το υποσκάπτει εσωτερικά. Το τυπικό δηλαδή στοιχείο του ημερολογίου δεν είναι ικανό για να μας πείσει ότι οι εγγραφές ακολουθούν μια συμβατική τάξη. Υπόθεση: πρόκειται για ένα υπερβατικό ημερολόγιο. Που συνεπάγεται ότι ο χρόνος του ποιήματος δεν είναι πάντοτε ο παρών χρόνος, αλλά και η τυχαία ανάκληση ενός παρελθόντος χρόνου. Ίσως και ένας υποθετικός μέλλοντας χρόνος.

ΑΠΛΗ ΣΥΜΠΤΩΣΗ

     Παρελθόν, παρών και μέλλοντας χρόνος, λογικά ίσως μας πάει στα «Τέσσερα Κουαρτέτα» του Τ. Έλιοτ. Νομίζω όμως ότι η λογική αυτή υπόθεση δεν είναι σύμφωνη με τη συγκεκριμένη πραγματικότητα του ποιήματος. Βεβαίως δε θα ήταν επαρκής δικαιολογία ο αποκλεισμός, διότι η ποιητική παιδεία του Ελύτη, είναι μάλλον γαλλική, αν κρίνουμε από τις μεταφράσεις του στη «Δεύτερη γραφή» και τη σχέση του με τον υπερρεαλισμό. Μάλλον όμως πρέπει να μετρά στον αποκλεισμό, η ουσιώδης διαφορά Έλιοτ- Ελύτη στο είδος της πνευματικής τους συγκρότησης, που αποφασίζει ώστε ένα πυρηνικό πρόβλημα, στη διεξαγωγή του να διαφοροποιείται τόσο που να μην είναι ούτε κατά προσέγγιση το ίδιο. Συνεπώς η σύμπτωση, εάν και εφόσον επισημανθεί, είναι τυχαίο γεγονός. Πολύ περισσότερο δεν είναι δυνατόν να αποτελεί επίδραση.

         Πιστεύω εξάλλου ότι θα ήταν πλάνη να αμφισβητηθεί η πρωτογενής αφετηρία των ποιητικών συλλήψεων του Ελύτη. Όπως και ότι η ποιητική του πορεία είναι συγκροτημένη από μια σειρά εκπλήξεων και μεταμορφώσεων. Ωστόσο, για να μην πέσουμε σε άλλη πλάνη, μέσα σε αυτές τις δολιχοδρομίες του δεν παύουν να υπάρχουν οι σταθερές εκείνες που κατακυρώνουν την ενότητα μιας ποιητικής αντίληψης η οποία χρωστάει το κύρος της στον απροσδιόριστο αριθμό σημασιών που ανακαλεί.

Η κλεψύδρα όμως εξαντλήθηκε. Θα συνεχίσουμε.

--

Ο πρώτος Απρίλης ενός αθέατου Ελύτη

του Αλέξη Σταμάτη

Εφημερίδα Η Καθημερινή, Κυριακή 7 Φεβρουαρίου 1999

     «Έλα τώρα χέρι μου δεξί

      κείνο που σε πονεί δαιμονικά ζωγράφισέ το»

      -Come now my right hand,

        depict what demoniacally torments you”

     Η μετάφραση της ποίησης είναι πρωτίστως ένα έργο αγάπης, λέει ο Ντέιβιντ Κόνολι στο επίμετρο της ποιητικής συλλογής «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου» (Journal of an unseen April) του Οδυσσέα Ελύτη, που μετέφρασε ο ίδιος. Και συμπληρώνει πως η μετάφραση που παρακινείται από αγάπη για έναν ποιητή είναι ένας τρόπος να διεισδύσεις βαθύτερα στο έργο του’ βαθύτερα και από την ίδια την ανάγνωση. Όταν μεταφράζεις ένα έργο στη γλώσσα του, το οικειοποιείσαι. Έτσι, η μετάφραση μοιάζει με μια ανταπόδοση, ένα αντίδωρο στο πρωτότυπο «δώρο ασημένιο ποίημα».

     Όταν ποιητές της τάξεως του Ελύτη φεύγουν, οι λέξεις σιωπούν’ αποσύρονται. Ίσως είναι ο τρόπος να εκφράσουν το πένθος  τους. Κι εμείς δεν βρίσκουμε λόγια. Αυτό ακριβώς το πένθος οδήγησε αυθόρμητα τον Κόνολι, λίγο μετά το θάνατο του Ελύτη, στις 18 Μαρτίου 1996, να αρχίσει αυτή τη μετάφραση.

     Ο Ντέιβιντ Κόνολι, εκλεκτός μεταφραστής της ελληνικής ποίησης με θητεία στην ποίηση του Βρεττάκου, Δημουλά, Εγγονόπουλου αλλά και ποιητών της γενιάς του ’80, ήταν ήδη εξοικειωμένος με το έργο του Ελύτη’ είχε μεταφράσει το «Εν Λευκώ» και τα «Ελεγεία της Οξώπετρας», σε στενή μάλιστα συνεργασία με τον ίδιο τον ποιητή.

     Με το «Ημερολόγιο», ο Κόνολι καταπιάστηκε για πάνω από δύο χρόνια. Ο ίδιος πίστευε  πως για να μεταφραστεί η μεγάλη ποίηση θέλει χρόνο. Ο μεταφραστής πιάνει το ποίημα, το αφήνει, το ξαναπιάνει και το ξαναφήνει έως ότου μεστώσει.

     Η συλλογή αποτελείται από 49 ημερολογιακές εγγραφές- οι 43 αφορούν σε Απρίλιο και οι 6 σε Μάιο. Οι εγγραφές αρχίζουν από την 1^η Απριλίου που είναι η Τετάρτη και η κινητή Μεγάλη Βδομάδα πέφτει μεταξύ 20-26 του μηνός, γεγονός που κάνει αρκετούς μελετητές να υποστηρίζουν πως πρόκειται για το Πάσχα του 1981, που συμπίπτει μάλιστα και με τη συμπλήρωση των 70 ετών από τη γέννηση του ποιητή.

     Στα ποιήματα ενυπάρχει μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα θανάτου, ενός θανάτου όμως με τη μορφή μιας υπερβατικής αθέατης ζωής. Όπως πάλι υποστηρίζει ο Κόνολι, η σκηνογραφία της συλλογής είναι στα σύνορα μεταξύ της γήινης και της υπερβατικής ζωής, μεταξύ του «Νυν» και του «Αιέν» του «Άξιον Εστί». Είναι ένα ξεχωριστό έργο που ξεφεύγει από την ενασχόληση του ποιητή με το Αιγαίο και τον λυρισμό, σηματοδοτώντας τη στροφή του στη μεταφυσική, κάτι που θα φανεί αργότερα, στις τελευταίες συλλογές του. Ο ίδιος ο ποιητής αναφέρεται στο «Ημερολόγιο» σαν ένα «σήριαλ ψυχής», σαν ένα σενάριο των οραμάτων ενός μήνα που έμεινε αθέατος στην υπερφυσική του διάρκεια.

     Πρόκειται για ένα υπερβατικό ημερολόγιο με κρυπτικό θα λέγαμε χαρακτήρα, ένα προγραμματικό, συνθετικό έργο, που ενώ υπακούει συνειδητά σε μια σύμβαση, χρονολογικής τάξεως, διαθέτει πάραυτα μια έντονη ελευθερία. Την ελευθερία εκείνη που εκπηγάζει όταν από την πειθαρχία στάζει εκείνη η σταγόνα του ρίγους που διαβρώνει την τάξη, ηχεί ένα θρόισμα που καταλύει τη συμβατότητα του χρόνου και η ημερομηνία, το σύμβολο, γίνεται λέξη, γίνεται γλώσσα και εν κατακλείδι καθαρή ατόφια ποίηση, η οποία είναι ακριβώς αυτό, μια χαραμάδα φτιαγμένη από γλώσσα και χρόνο.

     Ο άνθρωπος είναι δέσμιος της σειράς, της αλληλουχίας. Όταν ξεκινά η σειρά αρχίζει κι η αλλοτρίωση. Το κάθε επόμενο αφήνει την αναθυμίασή του στο προηγούμενο και ούτω καθ’ εξής, ώσπου το πρωτογενές, το κουκούτσι, έχει μαζέψει τόσα απόβλητα που δεν είναι πια διακριτό. Και τότε έρχεται κάποιος και καταλύει την σειρά. Διαλύει την αλληλουχία.

     Δημιουργεί το χάος. Κι αυτό είναι το μεγαλειώδες. Για να αλλάξεις, για να αναγραμματίσεις, για να φτιάξεις καινούργιο νόημα, πρέπει πρώτα να διαρρήξεις, να διαλύσεις, να περάσεις από την τάξη στο χάος. Κι ύστερα, από τα πεταμένα, τα διαλυμένα, τα σκορπισμένα μέρη, να φτιάξεις ένα νέο νόημα, μια νέα συνθήκη. Κι αυτό ο ποιητής επιχειρεί με Δούρειο Ίππο ένα Ημερολόγιο.

     Ο Ελύτης εδώ επιχειρεί να διαρρήξει τη στιγμή, να ακινητοποιήσει τη μεταφυσική της, να την κουρδίσει’ να της προσδώσει ενέργεια. Ο ποιητής, ο φυσικός οδηγός του μεταφυσικού, πασχίζει να κατανοήσει τους μηχανισμούς των στιγμιαίων συνδέσεων, να ξεδιαλύνει τα νήματα της διάρκειας, να αδράξει την ορμή του χρόνου.

     Απέναντι σε αυτό το ιδιαίτερο έργο, η μετάφραση είναι αντάξια των προθέσεων του Ντέιβιντ Κόνολι. Μια κατάθεση ψυχής που προσφέρει στους αγγλόφωνους ένα κλειδί για την κατανόηση του ελυτικού σύμπαντος και στους Έλληνες μια καλή ευκαιρία να ξαναδιαβάσουν στη δίγλωσση έκδοση την ποιητική θανατολογία ανάμεσα στο τώρα της καθημερινότητας και στο εκείθεν του θανάτου. Παρόλο που ο ίδιος ο Κόνολι ισχυρίζεται πως το έργο είναι mutatis mutandis ευανάγνωστο, θυμίζοντας περισσότερο πεζό λόγο άρα και ευκολότερο να μεταφραστεί, τι να πει κανείς για στίχους όπως: «Οι λίγες μέρες πριν ακόμη μόλις αναστεναγμός» που μεταφράζεται έξοχα σε “Just a few days ago barely a sigh” ;

     Τα θέματα της αποχώρησης και της εμπειρίας του «μετά-θανάτου» που διατρέχουν το «Ημερολόγιο» απέκτησαν πράγματι μιαν άλλη σημασία τον Απρίλιο του 1996, όταν ο Κόνολι άρχισε αυτή τη μετάφραση. Ήταν ο πρώτος Απρίλιος δίχως τον Ελύτη, ή καλύτερα ο πρώτος Απρίλης ενός αθέατου Ελύτη. Εύστοχη λοιπόν και συγκινητική η ενδοκειμενική χειρονομία του μεταφραστή, που αφιερώνει το έργο του στην αθέατη παρουσία του ποιητή.

--

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ, Αθήνα 1984, σ. 62

του Κώστα Βαλέτα, περ. Αιολικά Γράμματα τχ. 86/3,4, 1985, σ. 105

     Μια πρωτόφαντη ποίηση, νέα, σφύζουσα από ζωή και νιάτα, από δύναμη και πρωτοτυπία, μια ποίηση που ανεβάζει και προβληματίζει, αλλά και συντρίβει εξουδετερώνοντας την ανθρώπινη πτωχαλαζονεία, αναβρύζει από το νέο ποιητικό βιβλίο του Ελύτη, που κάθε φανέρωμά του από την πρώτη εμφάνιση μέσα σ’ όλη την ποιητική πορεία αποτελεί και μια νέα κατάσταση. Είναι ο ποιητής που μισεί την επανάληψη, κάθε επανάληψη μέσα στο ποιητικό έργο. Η νέα του ποιητική συλλογή δημιουργεί, χωρίς υπερβολή, μια νέα διάσταση στην ποίησή μου. Μας ανεβάζει από άγνωστα μονοπάτια στις κορυφές της ποίησης, μέσα στους ασύχαστους αγέρηδες των οραμάτων του, μέσα στην εναλλαγή του υψηλού με το καθημερινό, το τυχαίο, το αγοραίο. Η όρασή του ξεπερνάει τον κύκλο των μεγάλων συγκαιρινών του ποιητών, κυριαρχεί η φωνή του, το ρίγος του, η ανθρωπιά του σε πανανθρώπινη κλίμακα. Το Ημερολογιακό μοτίβο της συλλογής μέσα στον «αθέατο» Απρίλη (τι μας λέει, πόση ανάλυση σηκώνει αυτό το «αθέατος») είναι μια νέα σύλληψη της διάρκειας μέσα στη ροή, την τόσο βιαστική και περαστική, όσο ένας Απρίλης, του Πανδαμάτορα. Το εκφράζει μ’ ένα δίστιχο η κατακλείδα της όλης συλλογής: «Όλα χάνονται. Του καθενός η ώρα- Όλα μένουν. Εγώ φεύγω. Εσείς να δούμε τώρα». Αυτό που εκφράζει, για όποιον μπορεί να το συλλάβει, αυτό το βαθύτατα σαπφικό, το μοναδικώτατα  Ελύτειο, «εσείς να ιδούμε τώρα», αποτελεί ακριβώς την κλίμακα της ανόδου στον αξεπέραστο υπαρξιακό προβληματισμό. Μας σταματούν, μας καθηλώνουν με το νόημά τους, την ποίησή τους, το αποκαλυπτικό τους μήνυμα όλα σχεδόν τα μικρά ποιήματα αυτής της συλλογής, που μοιάζει με ατίμητο περιδέραιο από τα πιο ακριβά μαργαριτάρια του κόσμου. «Έλα τώρα χέρι μου δεξί/ κείνο που σε πονεί δαιμονικά ζωγράφισέ το/ αλλ’ από πάνω βάλ’ του- το ασήμωμα της Παναγιάς/ πόχουν τη νύχτα οι ερημιές μας στα νερά/ του βάλτου». Όσο προχωρείς στο διάβασμα, λες αυτή η σειρά των επιγραμματικών ποιημάτων να μην τελειώσει πότε. Μ’ αυτή τη λαχτάρα αφήνει τον αναγνώστη το «Ημερολόγιο του αθέατου Απρίλη» του Οδυσσέα Ελύτη, που θα μας απασχολήσει στο ερχόμενο τεύχος πλατύτερα, για να καταδειχθεί με την ανάλυσή του ότι πάλι με τη συλλογή του αυτή ο μεγαλόπνευστος ποιητής μας δημιουργεί ένα νέο είδος ποίησης. Ένα είδος που συνδυάζει το βαθύ λυρισμό με τη βαθύτερη, θέαση των ανθρωπίνων σε πολύ πυκνές επιγραμματικές μουσικότατες μορφές με τη σύσμιξη πολυειδών στοιχείων απ’ όλες τις μορφές του λόγου και της ζωής, τη ρωπογραφία με τον υψηλό λυρισμό, τη φιλοσοφία με το σαρκασμό, την κατάφαση με την άρνηση.

--

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

     Το Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου του Ελύτη (εκδόσεις Ύψιλον, 1984) είναι μια ποιητική συλλογή, που, όπως δείχνει και  η πρώτη λέξη του τίτλου, κάθε ποίημα αντιπροσωπεύει και μια μέρα του μήνα κρατώντας την ημερολογιακή σειρά. Πολλές φορές υπάρχει δεύτερο και τρίτο ποίημα για την ίδια μέρα, ενώ λείπουν εφτά από τον Απρίλιο κι αναφέρονται έξι από το Μάιο, που καλύπτουν το διάστημα από πρώτης έως εφτά του μήνα. Αυτές οι εφτά μέρες του Μαϊου θα μπορούσαν να είναι οι αντίστοιχες του ταξιδιού του Δάντη στο Καθαρτήριο και στην Κόλαση. Πάντως φαίνεται καθαρά ότι πρόκειται για τη ζωή πέρα από το εδώ και για τη συνέχειά της στο αλλού…..

Ανθούλα Δανιήλ, «Οδυσσέας Ελύτης μια αντίστροφη πορεία», εκδ. Επικαιρότητα 1986, σ. 7.

--

Η αναπόληση της ποιητικής σκευής

«….. Το «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου» εκτείνει τα γεγονότα μετά τις «Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό» στο σεσημασμένο άκρο τους. Το γλωσσικό υπόστρωμα είναι καλά επεξεργασμένο: Η λεκτική ασφυξία της εποχής μέχρι και το «Άξιον Εστί», έχει ήδη μετασχηματιστεί σε εκφραστική οικονομία. Εδώ, όμως, η παλαιά ευμάρεια κρύβεται κάτω από τους στίχους και ο πρώην κάτοχός της καταφεύγει, πολύ διακριτικά, στις γλωσσικές και εικονοπλαστικές λύσεις των ποιητικών γενεών που ακολούθησαν τη δική του.

     Η ονειρική παραζάλη έχει πλέον μεταμορφωθεί σε πυκνή διαπίστωση του πραγματικού. Η χρήση του καθημερινού οπτικο- ακουστικού βιώματος αντιστρέφεται: Από την έκρηξη δράσης που ανέτρεπε τη σύνδεση των υπερβατικών εικόνων (υπογραμμίζοντας εντονότερα τον χαρακτήρα τους) εξαλλάσσεται σε εξομολογητικό τόνο, στέλνοντας το υπερφυσικό στο σκηνικό βάθος του ποιήματος.»…..

Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, περ. Γράμματα και Τέχνες τχ. 43-44/11,12, 1985, σ. 31-32.

--

ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ

     Ο ΠΟΙΗΤΗΣ του ορατού-ο κατεξοχήν του φωτός-τώρα πολιορκεί το αθέατο. Αυτό πού συμβαίνει στο τελευταίο βιβλίο του Οδυσσέα Ελύτη είχε κάπου προαγγελθεί στη Μαρία Νεφέλη:

βυθίζοντας οι μέρες οι ξανθές πήραν

μαζί τους μιά για πάντα το είδωλο

το Φωτόδεντρο.

      Χωρίς το Φωτόδεντρο ο κόσμος είναι άλλος. Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς (με επιχειρήματα που αρκούν για διατριβή) πώς ο Ελύτης είναι (ήταν από την αρχή) ποιητής θρησκευτικός. Ποιητής που έδινε στην αίσθηση και τη στιγμή σημασία και βαρύτητα λύτρωσης. Ακόμα και ο πρώτος ζωικός ενθουσιασμός του ήταν ακριβώς αυτό που σημαίνει η λέξη. Ένθεος. Ένας αισθησιακός παγανισμός.

     Αργότερα ο ίδιος μίλησε για «ηλιακή μεταφυσική»- που φυσικά δεν ήταν ποτέ μεταφυσική (με την έννοια μιας οργανωμένης φιλοσοφικής θεωρίας) αλλά θρησκεία. Πάλι όχι σαν αρθρωμένο δόγμα, αλλά σαν μυστική μέθεξη, σαν πίστη και φώτιση.

     Ο ποιητής έχει γράψει για την «ισόβια στιγμή»- μια ελάχιστη διάρκεια έκλαμψης και έκστασης, «ένα μήνυμα μυστικά σταλμένο από το μέρος της ζωής που αγνοούμε». Αλλά η παραδοχή του μυστηρίου και η επικοινωνία μαζί του είναι η ουσία της θρησκευτικότητας.

     Το χαρακτηριστικό αυτής της πίστης ήταν η αντι-υπερβατικότητά της. Δεν αφορούσε το επέκεινα αλλά το εδώ. Η φώτιση ήταν του κόσμου τούτου. Hic et nunc η λύτρωση. Το Φωτόδεντρο, σύμβολο μυστικό, λειτουργούσε και ιερουργούσε.

     Είναι η θρησκεία της ένθεης έκστασης, του οράματος του ακαριαίου. Μιά στατική, στιγμιαία θέαση. «Το τέλειο πού δεν αξιωνόμαστε παρεχτός σε μια αστραπή». «Ό,τι σώσεις μες στην αστραπή» ξαναλέει ο ποιητής στο Άξιον Εστί. Αλλά πόσο πλήρης είναι μια ζωή από «στιγμές»; Πού, έστω κι αν δίνουν την εντύπωση πώς βρίσκονται έξω από το χρόνο, τελικά αθροίζονται αυτές και τα κενά τους και γίνονται διάρκεια;…..

Νίκος Δήμου, ΈΡΩΣ ΚΑΛΟΥ, εκδ. Νεφέλη 1987, σ. 43-45.

--

«ΣΥΜΦΩΝΟΙ ΘΑ ΠΕΘΑΝΟΥΜΕ ΟΛΟΙ ΜΑΣ ΑΛΛΑ ΠΡΟΣ ΤΙ;»

    …..Ξάφνιασμα λοιπόν προκαλεί το Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου του Οδυσσέα Ελύτη. Ξάφνιασμα που τα 50 ποιήματα της συλλογής είναι, σχεδόν όλα, ποιήματα συστολής, ματαίωσης, ανατροπής, μοναξιάς, απάθειας ή βαρυθυμίας, αλλά προπάντων ποιήματα θανάτου. Τί προετοιμασία υπάρχει, αν υπάρχει, στην ποίηση και τον αναγνώστη, γι’ αυτή τη ριζική μεταβολή; Τί νύξεις υπάρχουν στα προηγούμενα έργα;…

Άρης Μπερλής, 5 (+2) ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΥΤΗ, εκδ. Ύψιλον 1992, σ. 30.

--

Ο ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ Η ΜΝΗΜΗ ΣΤΟ «ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ»

     Για κατακλείδα θα ήθελα να επιχειρήσω μια σύντομη παράθεση δίπλα στο «Ημερολόγιο» του Ελύτη ενός άλλου έργου, γραμμένου λίγο νωρίτερα, από τον ποιητή της ίδιας γενιάς. Η σύγκριση έρχεται μόνη της τη στιγμή που κι εκεί πρόκειται  επίσης για ένα ιδιόμορφο ημερολόγιο. Ο λόγος για το «Τερατώδες Αριστούργημα» του Γιάννη Ρίτσου «Ημερολόγιο ενός ήσυχου ανθρώπου που δεν ήξερε τίποτα» (1977). Η συμπαράθεση των δύο ημερολογίων, σε βασικές έστω διαστάσεις τους, χωρίς εμβάθυνση σε εμπεριστατωμένη συγκριτική ανάλυση, αναδεικνύει δύο αντίθετους δημιουργικούς προσανατολισμούς- τον ιστορικό του Ρίτσου και τον υπεριστορικό του Ελύτη. Με συνειδητά επιλεγμένο το ίδιο αντικείμενο- τον χρόνο, επιστρατεύοντας το ίδιο δομικό εργαλείο-τη μνήμη, εξορμώμενοι από τον ίδιο χρονότοπο, δίνουν στο έργο τους θεαματικά διαφορετικές μορφοπλαστικές λύσεις, συνυφασμένες με διαφορετική τυπολογική προσέγγιση του χρόνου.

     Ο αξονικός χρόνος του Ελύτη προσηλώνεται στα μόνιμα, παραδειγματικά, αιώνια, ξεπερνώντας έτσι τον κλοιό της ανυπαρξίας που σφίγγει την εφήμερη ανθρώπινη ύπαρξη. Για το λόγο αυτό, παρά την κοινή και για τους δύο ποιητές τάση απολογισμού και την ίδια την φύση του ημερολογιακού είδους, αυτοβιογραφικά στοιχεία και ιστορικές εμπειρίες στο έργο του Ελύτη περιορίζονται στο ελάχιστο και παρουσιάζονται σαν παραδειγματικές πάλι εστίες που παραπέμπουν στο υπερατομικό και υπεριστορικό. Η αφαιρετική γραφή (απόλυτα διαυγής και φαινομενικά απλή, με κρυμμένα βαθιά κάτω από την επιφάνεια τον δραματικό και μυστηριακό υπαρξιακό προβληματισμό) απευθύνεται σε αρχετυπικές καταστάσεις, ξεχωρίζοντας πρωταρχικές αισθήσεις- σημεία συγγένειας με όλο τον ζωντανό κόσμο της φύσης-και υλοποιώντας τα αφηρημένα (λ.χ. τα χρώματα)….

Σόνια Ιλίνσκαγια, περ. Θέματα Λογοτεχνίας τεύχος 1/11,12, 1995- 1,2, 1996), σ. 162-163. Εκδόσεις Γκοβόστη  

--

Η ΜΕΡΙΔΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟΝ ΩΡΙΜΟ ΕΛΥΤΗ

Το επόμενο βήμα στην αντιμετώπιση του χρόνου ήταν το Ημερολόγιο ενός Αθέατου Απριλίου. Ξάφνιασε η εμφάνισή του, το 1984, και προκάλεσε ποικίλες αντιμαχόμενες αντιδράσεις ανάμεσα στους κριτικούς και ερμηνευτές του. Τα σχετικά με αυτό σχόλια του ποιητή, στην ανταπόκριση που έδωσε στο Βήμα της 3^ης Φεβρουαρίου του 1985, υπήρξαν περαιτέρω λαβή για τις αντινομίες. Στο προοίμιο αυτής της ανταπόκρισης, Ο Νίκος Δήμου είπε πως βρήκε το ποίημα αυτό «αποχαιρετισμό, προαίσθημα θανάτου, απαισιόδοξο σκοτεινό λυρισμό»,  προσθέτοντας και το πώς «το ποίημα αυτό (το πιο δύσκολο ίσως από όλα ως τώρα του Ελύτη) έχει πολλές προεκτάσεις- και σίγουρα ένα δεύτερο κρυφό επίπεδο του ανακαλεί αιωνιότητα».

Το χαρακτηρισμό του ποιήματος σαν «απαισιόδοξο» τον αντέκρουσε ο Ελύτης, όπως εξάλλου και άλλων προγενεστέρων του σαν «αισιόδοξα».  Η αισιοδοξία είτε απαισιοδοξία τους, όπως δήλωσε, είναι υπόθεση του «θέματος» που τον απασχολεί κάθε φορά, υπόθεση δηλαδή του ποιήματος σαν έργου τέχνης που θα πρέπει να είναι αυτόνομο κι αυθύπαρκτο, ανεξάρτητο από την ατομική εμπειρία και τη διάθεση του δημιουργού του. Η αντίληψη αυτή μοιάζει να μην απέχει πολύ από εκείνη του Θ. Σ. Ελιοτ, πώς «όταν υπάρχει έκφραση σημαντικής συγκίνησης, η συγκίνηση έχει τη ζωή της μέσα στο ποίημα, κι όχι στην ιστορία του ποιητή». Αυτό το είπε ο Έλιοτ «σβήσιμο της προσωπικότητας του δημιουργού».

     Ευρύ το θέμα του νοήματος της έκτασης της «αντικειμενικότητας» στο έργο των δύο ποιητών. Εδώ θα παρατηρούσε μόνο κανείς πώς, γενικότερα, σε αντίθεση με τον αντιρομαντικό Έλιοτ, ο Ελύτης κυρίαρχα λυρικός (ρομαντικός;) με τη φωνή του, κατά κανόνα στο πρώτο πρόσωπο, και με συμπάθειες προς τον Blake, τον Hoelderlin και τον Novalis, έδωσε επίμονα την υποκειμενική προβολή ατομικών του βιωμάτων, αισθημάτων, απόψεων, αν και, βέβαια, ο απαράμιλλος τεχνουργός που υπήρξε, με τον αδιάλειπτα σχεδόν συνειδητό, «κλασικό» θα έλεγα, έλεγχο των εκφραστικών του μέσων σε σημείο μαθηματικής πειθαρχίας, επιδίωξε να διευρύνει νοηματικά το προσωπικό στο ευρύτερο, το παραδοσιακό, το φυλετικό, το ιστορικό, το ανθρώπινο, το συμπαντικό. Το υπόβαθρο, πάντως, είναι ο ατομικός ψυχικός και πνευματικός του κόσμος, το εγώ του στην εμπειρία του και το αίσθημά του, πού το πυρπολούν τα ευρύτερα εναύσματα…..

Αντώνης Δεκαβάλλες, Ο ΕΛΥΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΩΣ ΤΟ ΑΣΗΜΕΝΙΟ ΠΟΙΗΜΑ, εκδ. Κέδρος 1988, σ. 183-184.

--    

 7 προτάσεις για την ανάγνωση του Ημερολόγιου ενός αθέατου Απριλίου

     Πάντοτε ονειρεύτηκα και επε-

     δίωξα το διαφορετικό, με την

     υπομονή ενός αλχημιστή.

                                  Stephane Mallarme

1

Κάθομαι ώρες και κοιτάζω το

νερό στις πλάκες ώσπου, τέλος,

γίνεται πρόσωπο που μου μοιάζει

και φέγγει απ’ όλη την περασμένη

μου ζωή.

          (Σάββατο, 18 γ)

   Σε μια ποίηση όπως του Ελύτη το εγώ και το εσύ, το υποκείμενο και το αντικείμενο, είναι ένα και το αυτό πράγμα. Αυτή η ταύτιση εκφράζεται εδώ με μια γλώσσα που, αρκετά συχνά, αφήνει κατά μέρος τους συντακτικούς κανόνες, όταν, προπάντων, καταφεύγει σ’ ένα ρωμαλέο, πρωτεϊκό ιδίωμα για να δημιουργήσει υποβλητική διάθεση. Από την άλλη μεριά, και παρ’ όλο που αυτό δεν είναι τόσο φανερό, η ποίησή του, ακόμα και στις πιο δοξαστικές κορυφώσεις των οραματισμών, διατηρεί την αίσθηση του διφορούμενου. Η αμφιλογία που προκύπτει κάνει τον αναγνώστη να μη συνεπαίρνεται, να αναζητά σύμβολα και αλληγορικά νοήματα, έτσι  ώστε να διαχωρίζεται, τελικά, η αίσθηση από την αντίληψη. Παρ’ όλο που αυτό φαίνεται, σε μια πρώτη ματιά, αρνητικό για τη συνοχή του ποιήματος, βαθύτερα κοιταγμένο είναι η αιτία για το ότι μια ποίηση, σαν κι αυτή, έντονα ενορατική, έχει μια διαφάνεια στις εικόνες της και μια σχετική αυτονομία στις λέξεις που συγκροτούν εικόνες της.

2

Απαλοί κόκκινοι λόφοι ακριβώς

όπως μες στη ζωή μου.

Είναι τόση η ομοιότητα, που δεν

ξέρω αν είναι αληθινή κείνη η

λευκή οπτασία του νέου που περ-

νάει, κρατώντας ένα μικρό καρά-

βι, τους αιθέρες και μόλις αγγίζει

τις κορυφές, ή απλώς εγώ έχω

τόσο πολύ αποξενωθεί από τις

συγκινήσεις, που ξαναβρίσκει ο

εξωτερικός κόσμος την ισορροπία

του και την ομαλή του διάταξη.

                    (Δευτέρα, 4 Μ β)

     Για τον Ελύτη ο εξωτερικός κόσμος υπάρχει τόσο, όσο είναι υπαρκτό το εσωτερικό του σύμπαν. Με το Ημερολόγιο ενός Αθέατου Απριλίου αλλά και με τη Μαρία Νεφέλη φαίνεται πως ο προσωπικός μύθος του ποιητή εξελίσσεται με βραδύτερους ρυθμούς απ’ ό,τι η συνείδηση του αποκτά για την ταχύτατα μεταβαλλόμενη πραγματικότητα. Παρ’ όλα αυτά μεταλλάσσεται- και είναι απολύτως φυσικό. Η ποίησή του, κι αυτή με την αράδα της, δημιούργημα της ένωσης του προσωπικού μύθου και της έλλογης, συνειδητής σκέψης του για τον εαυτό του και για τον κόσμο  που υπάρχει γύρω του, ακουμπά και στα δυο «επίπεδα»- στο φανταστικό και στο πραγματικό-και γίνεται κάποια στιγμή ο καταλύτης τους. Η διπλή αυτή καταγωγή της ποίησής του την κάνει να μην παραμένει ποτέ στατική. Η στατικότητα βρίσκεται μόνο στην επιθυμία πολλών αποδεκτών της ποίησης του Ελύτη να νιώθουν διαρκώς κατακτητές και μύστες της θεολογίας, λ.χ. του αιγαιοπελαγίτικου χώρου.

     Κατά πως φαίνεται όμως ο μύθος δεν μπορεί να ζήσει ως αυτοστρεφόμενο σύστημα ζωής, ούτε μπορεί να ορίζεται διαρκώς από ένα δεδομένο και μόνιμο κύκλο πραγμάτων. Αν δούμε στο σύνολό της την ποίηση του Ελύτη θα διακρίνουμε τις παλινδρομικές κινήσεις του, από συλλογή σε συλλογή και από ποίημα σε ποίημα σαν κάποιο μουσικό θέμα που ολοκληρώνεται προοδευτικά- όπως λ.χ. στο Άξιον Εστί- από εικόνα σε εικόνα.

3

Σα να μονολογώ, σωπαίνω.

Ίσως και να ‘μια σε κατάσταση

     βοτάνου ακόμη

Φαρμακευτικού ή φιδιού μιας

     κρύας Παρασκευής

Ή μπορεί και ζώου από κείνα τα

     ιερά

με τ’ αυτί το μεγάλο γεμάτο ήχους

     βαρείς

και θόρυβο μεταλλικό από θυμια-

     τήρια.

(Μ. Παρασκευή, 24)

      Όσο και να μας έχει φέρει σ’ αδιέξοδα η εμμονή του υπερρεαλισμού για την αυτόματη γραφή, θα ‘λεγε πως ακόμα και σε συλλογές ποιημάτων του Ελύτη με προεξάρχουσα την απογειωμένη, ενορατική σύλληψη του κόσμου, ακούγονται δυο ρηματικές γλώσσες: η γλώσσα της ανάλυσης, της λογικής-και όχι έλλογης- ταξινόμησης του φανταστικού, και η γλώσσα της ποιητικής δημιουργίας που ζητά να μεταφέρει διαισθητικά αυτό που συνέλαβε  από την περιήγησή της στον εσωτερικό και στον εξωτερικό κόσμο.

      Οι ποιητικές εικόνες και οι ποιητικές φράσεις του Ελύτη δεν ορίζονται  καθόλου από τον προσωπικό και μόνο μύθο του ποιητή. Ανάμεσα στην εξωτερική και εσωτερική πραγματικότητα, η γλώσσα του διασφαλίζει μια συνεκτική λειτουργία και διατυπώνεται από μια συντακτική δομή που για να εισπραχθεί από κάποιους αναγνώστες δεν μπορεί και δεν θέλει να κόψει τις σχέσεις της με τους καθημερινούς, συμβατικούς γλωσσικούς τύπους. Άλλωστε αυτή η σχέση των δυο ή και περισσότερων  γλωσσών που αναζητούν όχι μόνο τη γείωση τους αλλά και τη σύνδεσή τους με λησμονημένους γλωσσικούς τύπους- το ίδιο συνέβαινε με τον Σεφέρη και τον Εμπειρίκο-βρισκόταν στο επίκεντρο των αναζητήσεων σε όλες τις τάσεις  του ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Συνεπώς η τέχνη του Ελύτη δεν αποκόβεται από τον συμβατικό κόσμο ή τη λογική που διακατέχει αυτό τον κόσμο. Χρησιμοποιεί ό,τι τον εκφράζει κυρίως, δηλαδή τη γλώσσα του τα ιδιώματά του, γιατί, αντίστροφα, μια γλώσσα που, έστω και υποθετικά, είναι εντελώς ονειρική είναι μια γλώσσα της σιωπής.      

      Αλέξης Ζήρας, περ. Γράμματα και Τέχνες τχ. 43-44/11,12, 1985, σ. 44-45.

--

Κείνοι που έπραξαν το κακό- τους πήρε μαύρο σύγνεφο.

Ζωή δεν είχαν πίσω τους μ’ έλατα και με κρύα νερά,

μ’ αρνί, κρασί και τουφεκιά, βέργα και κληματόσταυρο’

παππού δεν είχαν από δρυ κι απ’ οργισμένον άνεμο,

στο καραούλι δεκαοχτώ μερόνυχτα

με πικραμένα μάτια.

Τους πήρε μαύρο σύγνεφο- δεν είχαν πίσω τους αυτοί

θειο μπουρλοτιέρη, πατέρα γεμιτζή,

μάνα που α ‘χει σφάξει με τα χέρια της,

η μάνα μάνας που με το βυζί γυμνό

χορεύοντας να ‘χει δοθεί στη λευτεριά του Χάρου!

                 ΑΣΜΑ ΗΡΩΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΝΘΙΜΟ ΓΙΑ ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΑΝΘΥΠΟΛΟΧΑΓΟ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ      

         

Ενδεικτικές πληροφορίες

-Νίνα Αγγελίδη- Spinedi, περ. Η Λέξη τχ. 106/11,12,1991, σ. 840-843, μτφ. Αμαλία Βασιλακάκη, Ο «ΑΘΕΑΤΟΣ ΑΠΡΙΛΗΣ»

-Αλέξανδρος Αργυρίου, εφ, Τα Νέα 22/5/1985, Ένας σκληρός Απρίλης υπερρεαλιστικά ιδωμένος.

-Αλέξανδρος Αργυρίου, Εφ. Τα Νέα 5/6/1985, Αθέατες όψεις ενός σκληρού Απρίλη.

-Αλέξανδρος Αργυρίου, περ. Η Λέξη τχ. 106/11,12, 1991, σ. 756-767.,  Η ΑΛΓΕΒΡΙΚΗ ΣΠΟΥΔΗ  ΣΤΟ «ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ». «Ειδικό τεύχος» Αφιέρωμα Ο. Ε..

-Αλέξανδρος Αργυρίου, ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ, εκδ. Καστανιώτη 1998, σ. 71- 88, Αλγεβρική σπουδή στο «ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου»

Σημείωση:

Γράφει ο ιστορικός Αλέξανδρος Αργυρίου, στην σελίδα 145 του βιβλίου, σημείωση 5: Αλγεβρική σπουδή στο ¨ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου». Στο περιοδικό Η Λέξη, τευχ. 106, Νοέμβρ.-Δεκέμβριος 1991, σ.σ. 756-767 (ανακεφαλαίωνε και συμπλήρωνε τα δύο «σχόλια» που είχαν δημοσιευτεί στα Νέα, στις 22 Μαϊου και  5 Ιουνίου 1985με τίτλους αντίστοιχα: «Ένας σκληρός Απρίλης υπερρεαλιστικά ιδωμένος» και «Οι αθέατες όψεις ενός σκληρού Απρίλη»).

-Γιώργος Βαλέτας, περ. Αιολικά Γράμματα τχ.86  /3,4, 1985, σ. 105

-Παναγιώτης Βρεττάκος, περ. Σύγχρονη Σκέψη τχ. 130-131/ 8,9, 1987, σ. 4, Λόγος αθάνατος περί θανάτου.

-Ανθούλα Δανιήλ, περ. Γράμματα και Τέχνες τχ. 43-44/ 11,12, 1985, σ. 35-39, Ο κύκλος της ζωής και του θανάτου στο Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου,

-Ανθούλα Δανιήλ, ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ ΜΙΑ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΠΟΡΕΙΑ. Από το Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου στους Προσανατολισμούς, εκδ. Επικαιρότητα 1986

-Δημήτρης Δασκαλόπουλος,  περ. Εμείς:  Ο κόσμος της Εθνικής Τράπεζας τχ. 4/6,1985, σ. 42 Τα νέα βιβλία.

-Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Βιβλιογραφία Οδυσσέα Ελύτη (1971-1992), εκδ. Εταιρεία Συγγραφέων- Αθήνα 1993, σ. 75-77, λήμμα Α 41. Κρίσεις Α41.1-Α41.13.

-Αντώνης Δεκαβάλλες, Ο ΕΛΥΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΩΣ ΤΟ ΑΣΗΜΕΝΙΟ ΠΟΙΗΜΑ, εκδ. Κέδρος 1988, σελ. 165-, στο κεφάλαιο: «Η μερίδα του χρόνου στον ώριμο Ελύτη».

-Νίκος Δήμου, περ. Η Λέξη τχ. 43/3,4,1985, σ. 355-359, Σημειωματάριο ανάγνωσης στο Ημερολόγιο ενός Αθέατου Απριλίου.

-Νίκος Δήμου, Έρως Καλού, εκδ. Νεφέλη 1987, σ. 43-62.

-Νίκος Δήμου, Οδυσσέας Ελύτης, 1, εκδ. Νεφέλη 1992, σ. 87-103, ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ.  Και, σ. 145-154, Ο ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΚΑΙ Η ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ. Ο Οδυσσέας Ελύτης μιλάει για το νέο βιβλίο του Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου. Και το κείμενο που δημοσιεύτηκε στην «Λέξη».

Σημείωση:

Είναι η συνέντευξη που έδωσε ο ποιητής στην εφημερίδα Το Βήμα 3/2/1985, με την ευκαιρία της έκδοσης του βιβλίου

-Οδυσσέας Ελύτης, εφ. Το Βήμα 3/2/1985, συνέντευξη. Ο Οδυσσέας Ελύτης μιλά για το νέο του βιβλίο, το Ημερολόγιο ενός Αθέατου Απριλίου.

-Αλέξης Ζήρας, περ. Γράμματα και Τέχνες τχ. 43-44/ 11,12, 1985, σ. 44-46, 7 προτάσεις για την ανάγνωση του Ημερολόγιου ενός αθέατου Απριλίου

-Σόνια Ιλίνσκαγια, περ. Θέματα Λογοτεχνίας τχ. 1/11,12,1995-1,2,1996, Αφιέρωμα Ο. Ε. σ. 157-164, Ο ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ Η ΜΝΗΜΗ ΣΤΟ «ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ»

-Ξενοφών Α. Κοκόλης, Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΘΡΕΦΤΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ, (σχόλια) εκδ. Καστανιώτη 2007, σ. 32-, «Παρένθεση 1: ο Θεοτοκόπουλος.

-Γιώργος Κοροπούλης, περ. Χάρτης τχ. 16/7, 1985, σ. 485-494

-Αντρέας Μπελεζίνης, περ. Χάρτης τχ. 21,22,23/11, 1986, σ. 348-367, Αφιέρωμα Ο. Ε., «Ο ΜΙΤΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ» και της ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ στο Ημερολόγιο ενός Αθέατου Απριλίου.

-Ανδρέας Μπελεζίνης, ο Όψιμος Ελύτης, εκδ. Ίκαρος 1999, σ.133-159, «Ο ΜΙΤΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ» ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ.

Σημείωση:

      Στον τόμο αυτό του Ανδρέα Μπελεζίνη, που αποτελείται από σκόρπια δημοσιευμένα δημοσιεύματα για το έργο του Ο. Ελύτη, υπάρχει και το «Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΒΔΟΜΑΔΑ ΕΝΟΣ ΠΟΙΗΤΗ, σ. 227-,» που σημειώνει μεταξύ άλλων:

«Το χέρι μου άγγιξε το βιβλίο εκείνο που ο Ελύτης συνόψισε τις αισθήσεις του για τον «έσχατον», κατά Παύλο «εχθρόν» και χωρίς να μπει στον πειρασμό να «μιλήσει φιλοσοφία» κρυστάλλωσε τις πιο φαιές του ανταύγειες με αττική (επιτύμβια) λεπτότητα. Εννοώ, βέβαια, την πιο σεληνιακή συλλογή του Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου κυρίως τις εγγραφές της Μεγάλης Εβδομάδας».  

-Άρης Μπερλής, περ. Ο Πολίτης τχ. 33/2, 1985, σ. 36-39, Σύμφωνοι, θα πεθάνουμε όλοι μας’ αλλά προς τί; 

-Άρης Μπερλής, 5 (+2) ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΥΤΗ, εκδ. Ύψιλον 1992, σ. 27-37, «ΣΥΜΦΩΝΟΙ, ΘΑ ΠΕΘΑΝΟΥΜΕ ΟΛΟΙ ΜΑΣ ΑΛΛΑ ΠΡΟΣ ΤΙ;». Στο Επίμετρο του τόμου συμπεριλαμβάνονται και δύο κείμενα του Γιώργου Κοροπούλη: («Το μενεξεδί αποτύπωμα» και «Περί ονομάτων ορθότης»)

-Γιώργος Παπαντωνάκης, περ. Εντευκτήριο τχ. 32-24/Καλοκαίρι-Φθινόπωρο 1993, Αφιέρωμα Ο. Ε., σ. (174-178), ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΡΩΜΑΤΙΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΣΤΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ. Το ίδιο και στο «ΕΙΔΙΚΟ ΤΕΥΧΟΣ» Ο. Ε. 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ, Δεκέμβρης 2011, Γ. Π. , σ. 241-245.

Σημείωση:

Στον πίνακα του χρωματικού λεξικού σώματος που κατάρτισε ο Γιώργος Παπαντωνάκης, συμπεριλαμβάνονται 15 συλλογές του ποιητή. Η με νούμερο 13 είναι το «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου» γιαυτό τον περιλαμβάνω στον κατάλογο πληροφοριών.

-Νικήτας Παρίσης, εφ. Το Βήμα 14/9/1985, Ελληνικό καλοκαίρι με τον «Αθέατο Απρίλη»

-Νικήτας Παρίσης, ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΔΟΚΙΜΕΣ, γλώσσα-ποίηση-διδακτική πράξη, εκδ. Δόμος 1986, σ. 61-67, Ελληνικό καλοκαίρι με τον Αθέατο Απρίλη του Οδ. Ελύτη. Σημειώσεις από μιά μή φιλολογική ανάγνωση. Και σελίδες 69-73, Μιά αντίστροφη ανάγνωση στον Οδυσσέα Ελύτη.

-Νικήτας Παρίσης, περ. Εντευκτήριο τχ. 23-24/Καλοκαίρι-Φθινόπωρο 1993, Αφιέρωμα Ο. Ε. σ. 73-79, ΤΟ «ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ». Μια ανορθόδοξη δοκιμή εξωτερικής περιγραφής και ανάγνωσης.

Σημείωση:

Το λογοτεχνικό περιοδικό της Θεσσαλονίκης «ΕΝΤΕΚΤΗΡΙΟ» το Δεκέμβριο του 2011, κυκλοφόρησε ένα «ΕΙΔΙΚΟ ΤΕΥΧΟΣ» ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ-100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ. Το αφιερωματικό αυτό τεύχος περιλαμβάνει την ύλη που πρωτοδημοσιεύτηκε στο διπλό τεύχος 23-24/Καλοκαίρι-Φθινόπωρο 1993. Ν. Παρίσης, σ 115-122.

-Νικήτας Παρίσης, ΕΠΤΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ.- ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ: ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ (1911-1996), εκδ. Τα Τραμάκια-Θεσσαλονίκη 1997, σ. 11-19, ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΜΕ ΤΟΝ ΑΘΕΑΤΟ ΑΠΡΙΛΗ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ. Σημειώσεις από μιά μη φιλολογική ανάγνωση. Και σ. 21-26, ΜΙΑ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΟΝ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ, Και σ. 27-41, ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου. Η μεταστροφή μιας ποιητικής ιδεολογίας. («Κείμενο διάλεξης που δόθηκε τον Μάρτιο του 1986 σε πολιτιστικό κέντρο της Λευκωσίας»), Και, σ.51,52, 53, 54, στο κείμενο: «ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΕ ΤΡΙΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ. Πρωτοβάθμιες διαπιστώσεις» σ. 43-57, Και σ. 61-62, στο κείμενο «ΚΟΝΤΙΝΑ ΚΑΙ ΜΑΚΡΙΝΑ ΠΛΑΝΑ: ΜΙΑ ΕΠΙΚΑΙΡΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ Ο.Ε.», σ. 59-64. Και, σ.65-81 ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ. Μια ανορθόδοξη δοκιμή εξωτερικής περιγραφής και ανάγνωσης.

Σημείωση:

Τα κείμενα που έγραψε ο Νικήτας Παρίση ς για την ποιητική συλλογή του Οδυσσέα Ελύτη, επαναλαμβάνονται σε βιβλία του και περιοδικά, εκτός από ένα ανέκδοτο. Τα μεταφέρω όσα γνωρίζω ώστε σε ενδεχόμενη εργασία από τρίτους, βασιζόμενοι σε αυτές τις πληροφορίες, να έχει μια γενική εικόνα των ενδεικτικών πληροφοριών.

-Νικήτας Παρίσης, περ. Η Λέξη τχ. 103/11,12,1991, σ. 825-833, ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΕ ΤΡΙΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΕΛΥΤΗ. «ΕΙΔΙΚΟ ΤΕΥΧΟΣ» Αφιέρωμα Ο. Ε.

-Στρατής Πασχάλης, περ. Η Λέξη τχ. 46/7,8,1985, σ. 670-673, ΤΟ «ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ» ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ.

-Μαρία Λαμπαδαρίδου Πόθου, περ. Διαβάζω τχ. 125/28-8-1985, σ. 44-45, Απεκδυόμενος την εγκοσμιότητά του

-Αλέξης Σταμάτης, εφ. Η Καθημερινή Κυριακή 7/2/1999, Ο πρώτος Απρίλης ενός αθέατου Ελύτη

-Κώστας Σταματίου, εφ. Τα Νέα 12/1/1985, Αρχιχρονιά με μεγάλη ποίηση.

-Μαρία Στασινοπούλου, περ. Εντευκτήριο τχ. 23-24/Καλοκαίρι-Φθινόπωρο 1993, Αφιέρωμα Ο. Ε. σ. 80-86, Το «ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ». Κριτική περιδιάβαση στην κριτική. Το κείμενο επαναλαμβάνεται στο «ΕΙΔΙΚΟ ΤΕΥΧΟΣ» ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ-100 ΧΡΌΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ. Μ. Σ. σ. 123-132.

-Σωκράτης Τσιχλίας, εφ. Η Καθημερινή 19/1/1985, Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου

-Αλίκη Τσοτσορού, περ. Χάρτης 21,22,23,/11, 1986, ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ο. Ε., σ. 368-386, ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟ «ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΑΘΕΑΤΟΥ ΑΠΡΙΛΙΟΥ».

-Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, περ. Γράμματα και Τέχνες τχ. 43-44/ 11,12,1985,  σ. 31-34, Η αναπόληση της ποιητικής σκευής.

-Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, περ. Αντί τχ. 492/ Πέμπτη 23 Απριλίου-Πέμπτη 14 Μαϊου 1992, σ. 40-42, Αφιέρωμα Ο. Ε., ΤΙΜΑΡΙΩΤΗΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ. Από το «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου» στα «Ελεγεία της Οξώπετρας»

     Σε ένα με ανοικτά πορτοπαραθυρόφυλλα ερημοκκλήσι του Αιγαίου πελάγους της Οικουμένης η Δόμνα Σαμίου διαβάζει το Κοράκι του Έντγκαρ Άλαν Πόε.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, Δευτέρα του Πάσχα 20 Απριλίου 2020