Η “Waste Land” του Τόμας Στερν Έλιοτ και τα ζητήματα της μετάφρασις της
Θα ήθελα να αρχίσω το σημείωμα αυτό, με συγκεκριμένες απορίες που γεννιούνται σε έναν ανίδεο βιβλιόφιλο αναγνώστη, καθώς διαβάζει α) τις δύο χρονολογικά σχεδόν παράλληλες μεταφράσεις της ποιητικής σύνθεσης του Τόμας Στέρν Έλιοτ, «Η ΕΡΗΜΗ ΓΗ» από τον Συμεών Γρ. Σταμπουλού, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Gutenberg 2019 και «Η ΑΓΟΝΗ ΓΗ» που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Πατάκη Μάϊος 2020 σε απόδοση του ποιητή και μεταφραστή Χάρη Βλαβιανού και β) διαβάζοντας επίσης προσεκτικά τις κριτικές-τα κείμενα που δημοσιεύθηκαν στην Αθηναϊκή Επιθεώρηση του Βιβλίου, “The Athens Review of books” στο τελευταίο της τεύχος 120 του μηνός Σεπτεμβρίου. Αν στις δύο αυτές αποδόσεις του έργου στην σύγχρονη ελληνική γλώσσα, θελήσουμε να συμπεριλάβουμε και την απόδοση της εμβληματικής αυτής αγγλόφωνης ποιητικής σύνθεσης των πέντε ποιημάτων, στα ελληνικά, από τον Γιάννη Αντιόχο, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Γαβριηλίδης πριν τρία σχεδόν χρόνια, το 2017, τότε θα διαπιστώσουμε ένα καινούργιο, των πρόσφατων ημερών μας ενδιαφέρον, για την συλλογή του άγγλου μοντερνιστή ποιητή Tomas Stern Elliot, “The Wast Land”, που κυκλοφόρησε το 1922 στην Μεγάλη Βρετανία. Παρατηρούμε, δηλαδή, μια «Ελιοτομανία» που έχει τις ρίζες της στα ελληνικά ποιητικά γράμματα τον Μεσοπόλεμο. Όταν ο ποιητής Τάκης Παπατσώνης (έπειτα από βεβιασμένη παρότρυνση του υπερρεαλιστή ποιητή Νικήτα Ράντου) στο καλοκαιρινό τεύχος του περιοδικού «Κύκλος» τχ. 5/7,1933, σ. 185-203 του Απόστολου Μελαχρινού, μεταφράζει για πρώτη φορά στην χώρα μας το έργο, αποδίδοντάς του τον τίτλο «Ο Ερημότοπος». Βλέπε αναφορά πληροφοριών για τον Έλιοτ, στα Βιβλιογραφικά φυλλάδια που εξέδιδε ο Γιώργος Κατσίμπαλης, και στην εργασία της Μαίρης Μικέ για το περιοδικό «Κύκλος». Έχοντας ο αναγνώστης –όπως και ο γράφων, αυτά τα στοιχεία στη διάθεσή του (δεν κατόρθωσα δυστυχώς να εντοπίσω στο εμπόριο και να αγοράσω την μετάφραση του Γιάννη Αντιόχου), και αρχίζοντας να ενδιαφέρεται περισσότερο για το θέμα, να απαντήσει σε ένα γενικό πεδίο ερωτημάτων, με πρώτο και σημαντικότερο τι είναι αυτό που κάνει επίκαιρη στην χώρα μας την «Έρημη Χώρα» όπως καθιερώθηκε ο τίτλος της στη λογοτεχνική μας επικράτεια από το πρώτο ελληνικό νομπέλ λογοτεχνίας τον ποιητή Γιώργο Σεφέρη. Όταν μετά από τρία χρόνια από την μετάφραση του Παπατσώνη, δημοσιεύει την δική του απόδοση στο περιοδικό «Τα Νέα Γράμματα» του Ανδρέα Καραντώνη, τχ. 7-8/7,8,1936, σ. 652-689 και την ίδια χρονιά, τυπώνεται αυτόνομα σε βιβλίο. Την πρώτη αυτή απόδοση ο ποιητής, την επεξεργάστηκε και την επιμελήθηκε και την ξανατύπωσε τον Αύγουστο του 1949 σε δεύτερη έκδοση, (ίσως να μην είναι τυχαία η χρονιά της δεύτερης επανέκδοσης αν αναλογιστούμε τις ιστορικές και πολιτικές περιπέτειες της πατρίδας μας την περίοδο αυτή), την επανεκδίδει σε μια τρίτη έκδοση, Ιούνιος 1965. Και τέλος, έχουμε την οριστική της, με διορθώσεις και προσθήκες του Αυγούστου του 1973,-όταν ο ποιητής έχει φύγει από κοντά μας-μια έκδοση που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Ίκαρος» «Η ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ Θ. Σ. ΕΛΙΟΤ (ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ) ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ ΤΕΣΣΕΡΕΣ ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΝ ΑΥΓΟΥΣΤΟ ΤΟΥ 1973 ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΚΛΑΠΑΚΗ ΜΕ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ Γ. Π. ΣΑΒΒΙΔΗ ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΗΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ «ΙΚΑΡΟΣ». ΕΞΩΦΥΛΛΟ: Ι. ΜΟΡΑΛΗΣ», όπως αναγράφεται στον κολοφώνα του τόμου, των 184 σελίδων. Μια έκδοση, η οποία έκανε γνωστό το έργο του Έλιοτ τόσο στις μεταπολεμικές ποιητικές γενιές, όσο και στις γενιές των ποιητών και διανοουμένων στα μετά της μεταπολίτευσης του 1974 χρόνια, και στην δική μου γενιά. Υιοθετώντας την μακρόχρονη απόδοση του τίτλου τους ως «ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ», (σαν τον πλέον αναγνωρίσιμο στο ευρύ αναγνωστικό κοινό), να αναφέρουμε ότι σύνθεση αποτελείται από τους εξής πέντε τίτλους ποιημάτων: Α΄ Η ΤΑΦΗ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ. Β΄ ΜΙΑ ΠΑΡΤΙΔΑ ΣΚΑΚΙ. Γ΄ΤΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ. Δ. Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΑΠΟ ΠΝΙΓΜΟ. Ε΄ ΤΙ ΕΙΠΕ Ο ΚΕΡΑΥΝΟΣ. Στίχοι 432. Οι αποδόσεις της «ΕΡΗΜΗΣ ΧΩΡΑΣ», συνοδεύονται από σχόλια, παρατηρήσεις και παραπομπές, προλεγόμενα, και πώς να γινόταν διαφορετικά, όταν από το έργο αυτό, αρχινά ο ευρωπαϊκός ποιητικός μοντερνισμός στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Να προσθέσουμε την καθοριστική συμβολή της τελικής έκδοσης του Έλιοτ, από τον αμερικανό ποιητή και μέντορά του Έζρα Πάουντ. Το έργο μεταφράζεται ως «Έρημη Χώρα» το 1958 από τις εκδόσεις της «Νέας Τέχνης» από τον ποιητή Γιώργο Σαραντή, με πρόλογο του Μάρκου Αυγέρη. Ενώ το 1990 κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Ύψιλον» σε μετάφραση του ποιητή Κλείτου Κύρου σε απόδοση τίτλου ως «Ρημαγμένη Γη». Το έργο έχει μεταφραστεί στις ενδιάμεσες δεκαετίες σε μεταφράσεις και των ποιητικών «Απάντων» του Τόμας Στερν Έλιοτ, από την ποιήτρια Παυλίνα Παμπούδη, το ψυχίατρο και μυθιστοριογράφο Αριστοτέλη Νικολαϊδη, τον Α. Τσελέντη, την ποιήτρια Ζωής Καρέλλη, τον Γιάννη Δάλλα, τον Θεόφιλο Φραγκόπουλο, τον Γ. Νίκα και πολλούς άλλους. Ο ενημερωμένος και πάντα κατηρτισμένος ποιητής Νάσος Βαγενάς, στο κείμενό του στο περιοδικό κάνει λόγο για πάνω από δεκαπέντε μεταφράσεις του έργου στην ελληνική γλώσσα. Αυτό είναι εν τάχει το γενικό περίγραμμα της Ελιοτικής περιπέτειας στην χώρα μας τον τελευταίο αιώνα. Αν τώρα, θελήσουμε να κάνουμε μια μικρή έρευνα στο τι έχουν κατά διαστήματα δημοσιευτεί για το έργο Waste Land, τις μεταφράσεις του από τους έλληνες λογοτέχνες, την ακριβή απόδοσή του τίτλου της, την γλώσσα της μετάφρασης κάθε έλληνα ποιητή ή την μεταφραστική γλώσσα της γενιάς κάθε ποιητή, θα αναρωτηθούμε για τα κάτωθι:
Α) Τι προκαλεί την επιθυμία στους κατά διαστήματα έλληνες ποιητές και ποιήτριες να μεταφράσουν την «ΈΡΗΜΗ ΧΩΡΑ» στα ελληνικά, για μία ακόμα φορά; Και να της αποδώσουν έναν νέο τίτλο ή να διατηρήσουν τον Σεφερικό;
Β) Ποια εσωτερική ποιητική ή μεταφραστική ανάγκη παρακινεί τον έλληνα συγγραφέα να αναμετρηθεί με μία τέτοιου ποιητικού βεληνεκούς σύνθεση, όταν μάλιστα, γνωρίζει τις δυσκολίες προσέγγισης του έργου και την υφολογική του και γλωσσική του ιδιαιτερότητα;
Γ) Ο σύγχρονος μεταφραστής αναμετριέται με τις δικές του γλωσσικές αντοχές και δυνάμεις μόνο, ή μήπως και με αυτές τις γλωσσικές εκδοχές που έχουν προηγηθεί πριν από την δική του πρόταση, χρονικά;
Δ) Σε ποιες μεταφραστικές ράγες επιλέγει να πατήσει για να θέσει σε κίνηση την δική του μεταφραστική αυτοκίνητη εκδοχή;
Ε) Πόσο επηρεάζει ουσιαστικά μια παλαιότερη μετάφραση και το δικό του γλωσσικό κριτήριο και αισθητήριο η ενασχόλησή του με την μετάφραση του έργου; Βοηθά, και την δική του συγγραφική πρωτογενή δημιουργία και απόδοση, ή είναι άλλο πεδίο;
ΣΤ) Ο σύγχρονος μεταφραστής των καιρών μας-όπως και οι υπόλοιποι ποιητές των μεταπολεμικών γενεών, έχουν επηρεαστεί ή κατά ορισμένους «παγιδευτεί» από την μεταφραστική εκδοχή του δεύτερου μεταφραστή του έργου, του Γιώργου Σεφέρη, και από την απόδοση του τίτλου που του έδωσε και κρατήθηκε ως η εγκυρότερη στην επικαιρότητα του λογοτεχνικού χρόνου στα ελληνικά γράμματα. Ο σύγχρονος μεταφραστής ή μεταφράστρια ερχόμενος αντιμέτωπος με τον ποιητικό αυτόν πατέρα πολλών νεότερων γενεών, οφείλει ή προβαίνει σε μια ποιητική ή μεταφραστική «πατροκτονία»; Ή απλώς ο νέος ποιητής και μεταφραστής ενηλικιώθηκε, μετά από τόσες δεκαετίες και επιβάλλεται να ακολουθήσει τον δικό του δρόμο;
Ζ) Η προσφάτως εκδοθείσα μεταφραστική εκδοχή της Waste Land, από τον ποιητή και μεταφραστή Χάρη Βλαβιανό, που αποσκοπεί; Με ποια μεταφραστικά ονόματα αναμετριέται; Η μεγάλη του μεταφραστική αυτοπεποίθηση τον κάνει να απορρίπτει άλλες προγενέστερες προτάσεις, και κυρίως, να αντιπαλεύει με την μεταφραστική κυρίαρχη πρόταση του Γιώργου Σεφέρη, ως το μοναδικό μεταφραστικό μοντέλο πλησιάσματος του έργου και της απόδοσης του τίτλους της. Οι περισσότεροι μεταφραστές ερίζουν για τον τίτλο.
Η) Μήπως ο ποιητής και μεταφραστής Χάρης Βλαβιανός πίσω από την Σεφερική μεταφραστική κουρτίνα έρχεται να συνομιλήσει, να θέσει τις αρνητικές ενστάσεις του, να διαφοροποιηθεί αρνητικά στις μέχρι τώρα μελέτες και ερευνητικές εργασίες ενός άλλου ομοτέχνου του ποιητή και δοκιμιογράφου, του Νάσου Βαγενά που έχει ασχοληθεί με το θέμα; Δεν μπορούμε να μην θέσουμε αυτόν το προβληματισμό όταν γνωρίζουμε ότι ο Βαγενάς, εδώ και δεκαετίες έχει εξετάσει, ερευνήσει και τεκμηριώσει φιλολογικά τις θέσεις του για τα μεταφραστικά προβλήματα των Σεφερικών προτάσεων και εκδοχών, του έργου «Έρημη Χώρα». Μέσω του μπορχεσιανού ήρωά του, τον Πάτροκλο Γιατρά. Βλέπε το βιβλίο του Δραμηνού ποιητή, «Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ» εκδ. Στιγμή 1976, γ΄ έκδοση Στιγμή 1987. Επίσης, το βιβλίο του «ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ», εκδ. Στιγμή 1989, β΄ έκδοση Στιγμή 2004. «Ο Πάτροκλος Γιατράς ή Οι ελληνικές μεταφράσεις της Έρημης Χώρας». Ένα προσδιοριστικό κείμενο πάνω στις Σεφερικές έρευνες. Υιοθετώντας ο Νάσος Βαγενάς την παρωδία, δημιουργεί έναν αυτοδίδαχτο παλαιό αριστερό ήρωα, τον Πάτροκλο Γιατρά, ο οποίος μαθαίνοντας μόνος του αγγλικά, μεταφράζει περίπου 60 ποιήματα του Έλιοτ. Με το παρωδικό, μπορχεσιανών προδιαγραφών αυτό κείμενο και ύφος γραφής ο Βαγενάς, διερευνά τις ελληνικές μεταφράσεις και προτάσεις αποδοχής των Σεφερικών μεταφραστικών εκδοχών. Με τις εργασίες του πάνω στις μεταφραστικές εκδοχές του Σεφέρη, οργάνωσε και εστίασε την ερευνητική ματιά μας πάνω σε συγκεκριμένα μεταφραστικά προβλήματα, και διαχείριση γλώσσας του νομπελίστα ποιητή. Δίνει την δική του αντιπρόταση, στις αρνητικές ενστάσεις που εξέφρασαν ο Άρης Μπερλής, ο Ξενοφών Κοκόλης, και ελάχιστοι άλλοι (για την επάρκεια της αγγλικής γλώσσας από τον Σεφέρη). Με την θέση αυτή συντάσσεται και ο μεταφραστής και ποιητής Χάρης Βλαβιανός, παραγνωρίζοντας τις μέχρι τώρα εργασίες και ερμηνευτικές διαπιστώσεις του Νάσου Βαγενά. Αρνητικές και απορριπτικές θέσεις εκφράζει ο Χάρης Βλαβιανός και για τις μεταφράσεις των υπολοίπων ελλήνων μεταφραστών που ασχολήθηκαν μέχρι σήμερα με την «Άγονη Γη». Οι Σημειώσεις και η Εισαγωγή του, τα σχόλιά του, στην δική του πρόταση ανάγνωσης και επαναγνωριμίας μας του έργου, τον νέο τίτλο της που μας προτείνει και ευελπιστεί να γίνει αποδεκτός από τους μελλοντικούς αναγνώστες του έργου, δηλώνουν με τον πιο εμφανή τρόπο, τον μεταφραστικό τοίχο προσωπικών του και μόνο κριτηρίων, που θέτει ο ποιητής και μεταφραστής, και υψώνει ως τομή μεταξύ της δικής του πρότασης και των υπολοίπων.
Θ) Τι είναι αυτό όμως που κάνει τον νέο μεταφραστή, ποιητή Χάρη Βλαβιανό να εκφέρει μια κάθετα αρνητική κρίση, υποστηρίζοντας μόνο την δική του μετάφραση και απαξιώνοντας τις άλλες; Είναι η «υπερβολική του βεβαιότητα» στην κατοχή και διαχείριση της αγγλικής γλώσσας και των μυστικών της διαδρομής της εκ μέρους του; Είναι ότι τα μεταφραστικά του κριτήρια διατηρούνται σε ένα γλωσσικό πλαίσιο αυτοαναφορών και μόνο; Είναι η σιγουριά της καταξίωσής του ως μεταφραστή και ποιητή, μέσα στο «σινάφι» των ποιητών και συγγραφέων, ή στων «ρετιρέ» των κριτικών φωνών της εποχής μας; Είναι η δική του πρόκληση και πρόσκληση σε ένα μεταφραστικό παιχνίδι που γνωρίζουν και κατέχουν μόνο οι ειδικοί; Πράγμα που σημαίνει ότι η συζήτηση και η καλώς εννοούμενη «διαμάχη» και αψιμαχίες των θέσεων γίνεται εντός της οικογένειας των ειδικών και μόνο;
Ι) Μήπως είναι ένα της «διαφήμισης παιχνίδι» των εκδοτικών οίκων και των ανταγωνιστικών τους εμπορικών προθέσεων; Ρωτάω, δεν κρίνω; Μια και συνέπεσαν οι μεταφραστικές εκδοτικές αυτές προτάσεις χρονικά;
Κ) Και κάτι, επί προσωπικού ενός αγοραστή αναγνώστη. Η κυκλοφορία από τον εκδοτικό οίκο Gutenberg το 2019, της «ΕΡΗΜΗΣ ΓΗΣ» του Τόμας Στερν Έλιοτ, σε προλεγόμενα-μετάφραση-σχόλια του Συμεών Γρ. Σταμπουλού, άραγε, έτυχε του ίδιου ενδιαφέροντος και προβολής από τους ειδικούς και κριτικούς; Δημοσιεύτηκαν δηλαδή 3 κριτικοί σχολιασμοί για την έκδοση; Μία κριτική για το βιβλίο έχω διαβάσει διαδικτυακά, δεν αναφέρω το όνομα της κριτικού, για να μην χρεωθεί τις δικές μου ερωτηματικές προθέσεις. Η έκδοση «Η ΕΡΗΜΗ ΓΗ» από τον μεταφραστή Σταμπουλού που προηγήθηκε, ελάχιστο χρόνο, από αυτήν του Βλαβιανού, είναι μια πρόταση, που αφήνει σκάλες πίσω της άλλες μεταφράσεις. Τα Προλεγόμενα του μεταφραστή είναι ένα σύγχρονο δοκίμιο πάνω στο έργο και τον ποιητή. Την ερμηνεία του και την ατμόσφαιρά μέσα στην οποία κυοφορήθηκε η Waste Land. Για τον έλληνα αναγνώστη, είναι κάτι το συγκλονιστικό σαν πρόταση ανάγνωσης. Η δε γλώσσα του Συμεών Γρ. Σταμπουλού, κουβαλά μέσα της τέτοια αποθέματα λυρισμού και ευαισθησίας, που αναρωτιέσαι αν αυτός ο μεταφραστής μας έδινε ένα πρωτογενές έργο του, τι χαροποιό έκπληξη θα μας προσκαλούσε.
Αν στέκουν οι θέσεις αυτές για την μεταφραστική πρόταση του Σταμπουλού, τότες, μήπως οφείλουμε να αναρωτηθούμε, ότι το βιβλίο θάφτηκε λόγω μη αξιολόγησής του, ή άλλων σκοπιμοτήτων, για να μην χαλάσουμε καρδιές ποιητών, μεταφραστών, εκδοτικών οίκων, μεγαλόσχημων κριτικών; Μήπως οι φιλικές παρέες που γράφουν ιστορία που μας τραγούδησε ο Διονύσης Σαββόπουλος κυριαρχούν ακόμα; Ή μήπως κάνω λάθος;
Ερωτήματα, που μένουν ανοιχτά στον χρόνο από έναν μη ειδικό αναγνώστη, που δεν γνωρίζει ούτε τους μεταφραστές ούτε έχει στην κατοχή του «όλες» τις μεταφράσεις της «Άγονης γης» στα ελληνικά που έχουν προηγηθεί και κυκλοφορούν, σήμερα στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων.
Που ουσιαστικό για αυτόν είναι, η απόλαυση του έργου, και η κατανόηση των κριτικών κειμένων που διάβασε.
«Ο πιστός εν ελαχίστω και εν πολλώ
πιστός εστιν’ και ο εν ελαχίστω άδικος και εν πολλώ αδικός εστιν» Κατά Λουκάν,
16.10
Με τη ρήση από το
Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, ως μότο, ξεδιπλώνει τις θέσεις του ο Άρης Μπερλής στο
κείμενο με τίτλο «Το σκάνδαλο της μετάφρασης» βλέπε: Άρης Μπερλής, «ΚΡΙΤΙΚΑ
ΔΟΚΙΜΙΑ», εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 2001, σ. 134. Γράφει: «Ποιόν και τι υπηρετεί η μετάφραση της λογοτεχνίας; Ή στη διατύπωση της
ιδιοτέλειας, ποιος κερδίζει από τη μετάφραση της λογοτεχνίας; Υποτίθεται πως ο
πρώτος που ωφελείται είναι ο φιλομαθής αλλά μη γλωσσομαθής αναγνώστης. Τα
σπουδαία ξένα έργα-και κατ’ αρχήν είναι πάντα σπουδαία τα έργα που αξίζουν τον
κόπο να μεταφραστούν-θα παρέμεναν, χωρίς τις υπηρεσίες του μεταφραστή, βιβλία
κλειστά. Δεν θα ασχοληθώ με τούτο το κέρδος, μολονότι η άνθηση της μετάφρασης
σε εποχή μεγάλης γλωσσομάθειας, όπως η σημερινή, γεννά το ενδιαφέρον ερώτημα,
πώς διαμορφώνονται οι σχέσεις γλωσσομαθών αναγνωστών και πρωτοτύπων έργων ή
μεταφρασμάτων».
Το άρθρο του Άρη Μπερλή και τα ερωτήματα που θέτει, επανήλθαν στην σκέψη μου καθώς έχω στα χέρια μου ένα βιβλίο και ένα περιοδικό-που τα αγόρασα πρόσφατα- και τα διαβάζω παράλληλα. Το βιβλίο είναι το ποίημα «Η ΑΓΟΝΗ ΓΗ» του άγγλου μοντερνιστή ποιητή Τόμας Στερν Έλιοτ που εκδόθηκε τον Μάιο που μας πέρασε από τις εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2020, σ.174, τιμή 11,50 ευρώ, δίγλωσση έκδοση, σε μετάφραση, εισαγωγή, σημειώσεις του ποιητή της γενιάς του 1970 και μεταφραστή Χάρη Βλαβιανού. Το περιοδικό είναι το νέο τεύχος της Αθηναϊκής Επιθεώρησης του Βιβλίου-The Athens Review of books, έτος 11ο, τεύχος 120/ Σεπτέμβριος 2020, σ.64 τιμή 5 ευρώ. Στο καινούργιο τεύχος της Αθηναϊκής Επιθεώρησης του Βιβλίου (που κυκλοφορεί πάνω από μια δεκαετία και εκδίδεται σε μεγάλου μεγέθους σχήμα διαστάσεων 29Χ36 σε στιλ εφημερίδας), δημοσιεύονται στις σελίδες 23 έως 37, τρία κριτικά κείμενα παρουσίασης και κριτικής της νέας μετάφρασης του έργου από τον Χ. Βλαβιανό και ένα εισαγωγικό κείμενο για τον άγγλο μοντερνιστή ποιητή. Ο Έλιοτ, μαζί με τον αμερικανό ποιητή μέντορά του Έζρα Πάουντ, θεωρούνται οι σημαντικότεροι δημιουργοί του προηγούμενου αιώνα στον δυτικό κόσμο. Οι δύο πιο εμβληματικές και διάσημες φωνές της ευρωπαϊκής ποίησης. Το άρθρο που προηγείται των τριών κριτικών αναγνώσεων υπογράφεται από τον συγγραφέα και μεταφραστή Μίλτο Φραγκόπουλο ο οποίος μας μιλά για την ποιητική σύνθεση, τους μυστικούς συμβολισμούς της «Άγονης Γης», και μας παράσχει γενικές πληροφορίες για τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα του άγγλου ποιητή, όπως τον είδαν και τον ερμήνευσαν δημοσιεύματα και άρθρα κριτικών της εποχής του. Οι συμμετέχοντες που ακολουθούν είναι, η Ιωάννα Ναούμ επίκουρη καθηγήτρια Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας του τμήματος Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η Άννα Βασιάδη συγγραφέας και φιλόλογος αγγλικής γλώσσας, μεταπτυχιακή φοιτήτρια στο τμήμα Δημιουργικής Γραφής του ΕΑΠ και του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας και ο ποιητής της γενιάς του 1970 και μεταφραστής Νάσος Βαγενάς, ομότιμος καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και καθηγητής της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Οι παραπάνω συνεργάτες του περιοδικού γράφουν, αναλύουν και εκθέτουν τις κρίσεις και τις θέσεις τους για την “Waste Land”, και την καινούργια προτεινόμενη μετάφραση του έργου από τον Χάρη Βλαβιανό, και ιδιαίτερα, τον νέο τίτλο του έργου, «Η ΑΓΟΝΗ ΓΗ», που ο μεταφραστής ευελπιστεί να καθιερωθεί στον μελλοντικό χρόνο της αναγνώρισής της, να αποδίδετε ο τίτλος της ερμητικής αυτής ποιητικής σύνθεσης της αγγλικής ποίησης του 20ου αιώνα. Η θραυσματική και πολυσχολιασμένη ποιητική σύνθεση του Τόμας Στερν Ελιοτ, δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο πρώτο τεύχος του αγγλικού λογοτεχνικού περιοδικού The CRITERION-A QUARTERLY REVIEV στις 16 Οκτωβρίου 1922, μαζί με την μελέτη για την Γερμανική ποίηση του γερμανού συγγραφέα Herman Hesse, την μελέτη του ρώσου συγγραφέα Fiontor M. Dostoyevsky Σχέδιο για ένα μυθιστόρημα που μετέφρασε σε συνεργασία η αγγλίδα πεζογράφος Virginia Woolf. Ενώ σε βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Αγγλία το 1923 από τον εκδοτικό οίκο Hogarth Press, που διηύθυναν η Βιρτζίνια Γουλφ και ο σύζυγός της Λέναρντ. Η THE WAST LAND, την ίδια περίοδο εκδίδεται και στην Αμερική. Το έργο αυτό του Τόμας Στερν Έλιοτ στην χειρόγραφη μορφή του, έφερε τον τίτλο “HE DO THE POLICE IN DIFFERENT VOICES” , όταν στάλθηκε από τον Έλιοτ στον αμερικανό ποιητή Έζρα Πάουντ, ο οποίος διαμόρφωσε με τις παρατηρήσεις του, και τις προσθαφαιρέσεις του κειμένου και έδωσε στο έργο την οριστική του μορφή που μας παραδόθηκε. Στο διάβα του ποιητικού χρόνου στην χώρα μας, η ποιητική αυτή σύνθεση βρήκε θετική ανταπόκριση στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, τους έλληνες διανοούμενους, όπως και η σύνολη συγγραφική παραγωγή του άγγλου ποιητή. (Ποίηση, Θέατρο, Δοκίμια). Η ελληνική απόδοση του έργου ως «Έρημη Χώρα», από τον δεύτερο μεταφραστή του, τον Γιώργο Σεφέρη, έχει ανοίξει εδώ και καιρό αντικρουόμενα πεδία συζητήσεων-μεταξύ ποιητών, μεταφραστών κριτικών της ποίησης. Υποστηρικτών εντεύθεν κακείθεν των μεταφραστικών συνόρων. Θετικών ή αρνητικών κρίσεων και λογοτεχνικών διαξιφισμών ανάμεσα σε ειδικούς, που μέχρι σήμερα ασχολήθηκαν συστηματικά και εμπεριστατωμένα, με την απόδοση του έργου στα ελληνικά και τον κυρίαρχο τίτλο που του προσέδωσε-και κυριάρχησε κατόπιν-ο πρώτος νομπελίστας μας ποιητής. Αλλά και οι υπόλοιποι έλληνες ποιητές και ποιήτριες που μετέφρασαν το έργο, μετέπειτα, δίνοντας ο καθένας από την μεταφραστική του γλωσσική σκοπιά τον εύλογο τίτλο της επιλογής τους. Στην συζήτηση αυτή, στην ορθή ή μη απόδοση του έργου από τον Γ. Σ. (ιδιαίτερα, ποιος ο βαθμός επάρκειας της αγγλικής γλώσσας από τον Σεφέρη. Βλέπε Μπερλή, Κοκόλη κ. ά.)ενεπλάκησαν ποιητές, μεταφραστές, μελετητές, καθηγητές,, πανεπιστημιακοί, δημοσιογράφοι, που εκφέρουν και δημοσιοποιούν τις κρίσεις τους, ανάλογα από πια οπτική βλέπον το ζήτημα. Οι Πηγές είναι αρκετές όπως και οι πληροφορίες που μας παράσχουν σε βιβλία ή γραπτά τους οι ίδιοι οι μεταφραστές και ποιητές που ασχολήθηκαν με το έργο. Αποδεχόμενοι το τι μας λεν οι ειδικοί επί του θέματος, από την στιγμή που τα ποιήματα αυτά μεταφράστηκαν στα ελληνικά για πρώτη φορά από τον ποιητή Τάκη Παπατσώνη με τίτλο «Ο Ερημότοπος» στο περιοδικό του μεσοπολέμου «Κύκλος» του Απόστολου Μελαχρινού, (έπειτα από παρότρυνση του ποιητή Νικόλαου Κάλλας) βλέπε χρόνος Β΄, τεύχος 5/ Ιούλιος 1933, σ. 188-203, μέχρι σήμερα, εν έτη 2020, η «ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ» όπως ποιητικά πολιτογραφήθηκε ο τίτλος της από την αμέσως επόμενη μετάφρασή της από τον Γιώργο Σεφέρη, βλέπε περιοδικό «Τα Νέα Γράμματα» του Ανδρέα Καραντώνη, χρόνος Β΄, αρ. τεύχους 7-8/Ιούλιος-Αύγουστος 1936, σ. 652-689. (φωτοτυπική επανέκδοση του περιοδικού από το Βιβλιοπωλείο και τις εκδόσεις Νότη Καραβία, Αθήνα MCMLXXVI), οι μεταφράσεις και αποδόσεις του έργου στην ελληνική γλώσσα, ξεπερνούν τις δεκαπέντε, όπως μας λέει ο Νάσος Βαγενάς στην πολυσέλιδη απαντητική επισκόπησή του στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού. Παρατηρούμε επίσης, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας δίνει ο Νάσος Βαγενάς στην σελίδα 32 του περιοδικού, ότι οι ελληνικές μεταφράσεις της Waste Land στα ελληνικά, υπερβαίνουν τον αντίστοιχο αριθμό μεταφράσεων σε χώρες όπως η Γαλλία, Ισπανία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Γερμανία κλπ. Κάτι σπάνιο για τα ελληνικά λογοτεχνικά δεδομένα, αν αναλογιστούμε τις δυσκολίες απόδοσης μιας τέτοιας υφής και ποιότητας ποίησης. Μιας σύνθεσης που γράφτηκε τον μεσοπόλεμο, έχει στρώματα θρησκευτικών, εθνολογικών και πολιτικών αναφορών, που μας εικονογραφεί το τέλος του ευρωπαϊκού πολιτισμού όπως τον γνωρίζαμε μέχρι τα χρόνια της ζωής του ποιητή, και την προορατική του ματιά, στα επερχόμενα πολεμικά και καταστροφικά δεινά του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, των στρατιωτικών επιχειρήσεων και της αλλαγής σκέψης και φιλοσοφίας των ανθρώπων. Ξεκλειδώματος των ερμηνευτικών συμπληρωματικών στοιχείων και επεξηγηματικών πληροφοριών που μας δίδονται τόσο από τον ίδιο τον συγγραφέα όσο και από τους διαχρονικά μεταφραστές του. Η ποίηση αυτή, παρά περί του αντίθετου που μας λέει ο ίδιος ο ποιητής, δεν πλησιάζεται, δεν κατανοείται δίχως τις απαραίτητες γνώσεις πάνω σε προγενέστερα έργα του παγκόσμιου πολιτισμού και εθνολογικών παραδόσεων. Σε αρχέγονους οικουμενικούς μύθους βλάστησης των πηγών της ίδιας της ζωής και της εξέλιξής της. Το έργο είναι διάσπαρτο με ξένες προς την αγγλική παράδοση αναφορές, με υιοθέτηση λέξεων και ονομάτων, συμβόλων, που πόρρω απέχουν από την αγγλοσαξονική γραμματεία, του δυτικού ημισφαιρίου, χωρίς όπως είναι ευεξήγητο να την παραβλέπουν. Η τεχνική της ποιητικής αυτής σύνθεσης, έχει μια φόρμα που μας θυμίζει κινηματογραφικό μοντάζ. Πλάνα εικόνων και λέξεων, εκφράσεων και ήχων, συμβολισμών, (διαφορετικών χρονολογικών αποστάσεων και σημασιολογικών ερμηνευτικών αναφορών, τα οποία παρατιθέμενα το ένα μετά το άλλο, (ανάμεσα στα 5 αυτά ποιήματα και τους στίχους τους) μας προσφέρουν την εν συνόλω εικόνα του. Σκοτεινή για τους πολλούς, ερμητικά κλειστή μέσα στο «καβούκι» της σύλληψής της. Ο οραματισμός του έργου, έτσι όπως σχεδιάστηκε από τον Έλιοτ στην πρώτη μορφή του, και διαμορφώθηκε από τον Έζρα Πάουντ, μπορεί να ερμηνεύεται σαν μια «εν συνόψει» ποιητική τοιχογραφία της παρακμής του δυτικού πολιτισμού, μέσα από τη ματιά ενός άγγλου ποιητή ο οποίος εμφορείται από ένα συναίσθημα ηρωικού πεσιμισμού, (κάτι κοινό σε πολλά έργα της εποχής) παρά την αποδοχή και την επικρότηση από τους ευρωπαίους διανοούμενους, σαν ένα από τα πρώτα έργα που εισαγάγουν τον ποιητικό λόγο στην εποχή του μοντερνισμού. Η ποίηση αυτή, δεν μπορεί να γίνει εύκολα κατανοητή από το ευρύ κοινό. Μόνο αποσπασματικές εικόνες και γλωσσικές στιγμές ικανοποίησης μπορεί να προσφέρει το έργο αυτό. Να μας προκαλέσει την αναγνωστική περιέργεια, ότι εδώ κάτι συμβαίνει, κάτι θέλει να μας πει αυτή η μυστική ποιητική σύντομη περιπέτεια που σχεδιάστηκε πριν έναν αιώνα και φανερώθηκε στα ποιητικά πράγματα της δύσης, κατακτώντας αμέσως την πρώτη θέση. Προκάλεσε το ενδιαφέρον των ειδικών. Ακόμα και αν έχουμε διαβάσει το πολύτομο έργο «Ο Χρυσός Κλώνος» του James George Frazer, (στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Εκάτη» 1994, σε μετάφραση Μπονίτας Μπικάκη, επεξεργασία και φιλολογική επιμέλεια Παναγιώτη Καρμάτζου, η έκδοση κυκλοφόρησε χωρίς τα σχόλια και τις σημειώσεις του συγγραφέα σε 4 τόμους), ή να είναι ενήμερος ο έλληνας αναγνώστης για τις εργασίες του δικού μας έλληνα εθνολόγου Παναγή Λεκατσά και τις μελέτες του πάνω στον «Θνήσκοντα Θεό» και την «Ανάστασή του», ένα κοινό θρησκευτικό βλαστικό μοτίβο στις μεσογειακές παραδόσεις και θρησκείες, Μυθολογικές δοξασίες Βλάστησης και Αναγέννησης της Φύσης, εικόνες και συμβολισμοί που περιλαμβάνει το έργο του Τόμας Στερν Έλιοτ, είναι δύσκολη η προσέγγισή του χωρίς τα διευκρινιστικά σχόλια και επικουρικές ερμηνευτικές του παραπομπές. Κάτι που από την άλλη, (η φόρτωση του με πολλές επεξηγηματικές διασαφηνίσεις) ενέχει τον κίνδυνο να χάνει κανείς την μαγεία του ίδιου του ποιητικού κειμένου, αν προσπαθήσει να το διαβάσει γυμνό, κρατώντας μόνο την ατομική του ποιητική αυτοτέλεια και πρόθεση. Τα λεκτικά στίγματα και ο γλωσσικός εμπλουτισμός του έργου από άλλες παραδόσεις και αρχαίους πολιτισμούς, εικόνων σε μη αναμενόμενη λογική σειρά, οι συμβολισμοί του, που συρράπτονται κατά παράθεση, τα πολλά κύρια και άλλα τοπωνύμια και ονόματα που περιλαμβάνει το έργο, είναι όπως κατανοούμε κομμάτι δύσκολο να μεταφραστούν στα ελληνικά, χωρίς εκ των υστέρων παρεξηγήσεις. Η μετάφραση του έργου δημιούργησε αρκετά γλωσσικά αδιέξοδα-στην μητρική τους γλώσσα και παράδοση-όταν επιχείρησαν και φιλοδόξησαν να το αποδώσουν στα ελληνικά της εποχής τους. Αυτή η πεσιμιστικής ατμόσφαιρας θρυμματισμένη ποίηση του μεσοπολέμου, (ενός δημιουργού που αντιμετώπιζε την συγκεκριμένη στιγμή πολλά και σε βάθος ψυχικά αδιέξοδα) πως μπορεί να αποδοθεί σε έναν ποιητικό λόγο φωτεινών οριζόντων, ευφρόσυνων αναλαμπών, ενός φυσικού περιβάλλοντος φωτόλουστου, εύκρατου κλίματος; Το Φωτόδεντρο του Οδυσσέα Ελύτη, που συγγενεύει ως προς τον κεντρικό μύθο της αναγέννησης της φύσης που εικονοποιεί στην ποιητική του σύνθεση, ακόμα ίσως εξετάζεται και επανερμηνεύεται η μυστική διαδρομή του. Εν κατακλείδι, ποιός είναι ο τελικός σκοπός αυτού του ολιγοσέλιδου ποιήματος που συνοδεύεται πάντοτε στην μετάφρασή του-σε άλλη γλώσσα- από μια σειρά παραπομπών και σημειώσεων; Τι περιμένει ο σημερινός αναγνώστης από την καινούργια απόδοσή του στα ελληνικά να συναντήσει όταν το διαβάσει; Με ποιόν αναμετριέται αναγνωστικά; Με τον ίδιο τον ποιητή και την πρωταρχική του σύλληψη ή, με τον μέντορα του αμερικανό ποιητή Έζρα Πάουντ που έδωσε στο έργο την τελική του μορφή; Με τους παλαιότερους, προγενέστερους έλληνες ποιητές που το μετάφρασαν; (Ο Βαγενάς μας μιλά, να υπενθυμίσουμε και πάλι για πάνω από 15 διαφορετικές μεταφράσεις του στα ελληνικά). Τι προσδοκάει από την νέα παρούσα μετάφραση του έργου από τον ποιητή και μεταφραστή Χάρη Βλαβιανό; Έναν έμπειρο δημιουργό. Που έχει τριφτεί με τα μυστικά της αγγλικής γλώσσας. Θα ανακαλέσει στη μνήμη του την πρώτη της πρωτόλεια απόδοση στα ελληνικά και τον τίτλο που της έδωσε ο ποιητής Τάκης Παπατσώνης, «Ο Ερημότοπος»; Θα σταθεί στο γιατί δεν κρατήθηκε ο τίτλος αυτός αλλά προτιμήθηκε ο επόμενος, «Έρημη Χώρα» που της έδωσε ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης; Ο οποίος κατ’ αντιστοιχία με τον Πάουντ θεωρούσε μέντορά του τον Έλιοτ. Και κάτι ακόμα, υπάρχει περίπτωση ο τίτλος του έργου και η μετάφρασή του από τον Γιώργο Σεφέρη να «παγίδευσε» μεταφραστικά τους επόμενους έλληνες ποιητές και ποιήτριες που αποπειράθηκαν να μεταφράσουν το έργο; Τέλος, θα αναρωτηθεί αναγνωστικά μα και αγοραστικά, ποιος ο εκδοτικός σκοπός των τριών μεταφραστικών εκδοχών του έργου, σε λιγότερο από τρία χρόνια στα ελληνικά εκδοτικά πράγματα; Ήταν μια απλή χρονική σύμπτωση, (στο προγραμματικό πλάνο κυκλοφορίας νέων βιβλίων των εκδοτικών επιχειρήσεων) πολυετούς μεταφραστικής ενασχόλησης των ποιητών και μεταφραστών που ολοκληρώθηκε; Μια ευτυχή μεταφραστική συγκυρία για το βιβλίο; Ή μήπως αν δεν κάνω λάθος, να θέσουμε και μια άλλη διάσταση, όποιος προλάβει να αναδειχθεί στον μεταφραστικό ορίζοντα; Ερωτήματα καλόπιστα και ίσως αναγκαία όταν έχεις πάνω στο τραπέζι σου δύο από τις τρεις τελευταίες μεταφράσεις του έργου και διαβάζεις τις διαφορετικές εκδοχές και αιτιάσεις της κάθε πλευράς, και στα δημοσιεύματα στον τύπο. Από την μία ο μεταφραστής και ποιητής Χάρης Βλαβιανός (οφείλουμε να το επισημαίνουμε αυτό, μια και οι μεταφράσεις τη «Άγονης Γης» πραγματοποιήθηκαν από έλληνες ποιητές και ποιήτριες και όχι επαγγελματίες μεταφραστές) και οι αρνητικές κρίσεις και σχολιασμοί του, οι απορρίψεις του, στις μέχρι σήμερα μεταφραστικές αποδόσεις της, όπως μας δηλώνει άμεσα στην εισαγωγή του και στις παρατηρήσεις και σχόλιά του. Γραφόμενα και σχολιασμοί με ταυτότητα και ιδιαίτερο προσωπικό βάρος των ενασχολήσεών του, και την ενδόμυχη επιθυμία του, να αρχίσει μια νέα αναγνωστική διαδρομή μέσα στον μελλοντικό της ανάγνωσης χρόνο, του καινούργιου τίτλου του έργου που μας προτείνει, «Η ΑΓΟΝΗ ΓΗ». Από την άλλη, πρωτίστως, ο ποιητής Νάσος Βαγενάς, έχοντας σε παλαιότερες εργασίες του ασχοληθεί με τις μεταφραστικές αβλεψίες του Γιώργου Σεφέρη, εμπεριστατωμένα και τεκμηριωμένα, στίχο τον στίχο, παρατήρηση την παρατήρηση του Βλαβιανού, στην πολυσέλιδη ανάλυσή του στην Αθενς Ριβιού,, εξετάζει, κομμάτι-κομμάτι την μετάφραση του ποιητή Χάρη Βλαβιανού, στέκεται και σχολιάζει τις σημειώσεις και τις παραπομπές του. διευκρινίζει σημεία αναγνωστικής παρανάγνωσης ή παραλήψεις του μεταφραστή, αντικρούει θέσεις του, καυτηριάζει τις βιβλιογραφικές του προτιμήσεις. Ο Χάρης Βλαβιανός, εμπεριέχει μέσα στο σώμα της μεταφραστικής του πρότασης, τις αρνητικές κρίσεις για τον μεταφραστή Σεφέρη, όπως τις εξέφρασαν σε βιβλία και άρθρα τους ο Άρης Μπερλής και ο Ξενοφών Κοκόλης. Και ίσως σποραδικά ορισμένοι άλλοι. Σε αυτήν την βάση πατά και πάνω σε αυτήν οικοδομεί τις δικές του των κριτηρίων αξίες και μεταφραστικές θέσεις. Αρνητικές κρίσεις για τον Γιώργο Σεφέρη. Όπως και νάχει, είναι ευτύχημα να δημοσιεύονται άρθρα και κρίσεις, για την πολύ πρόσφατη εργασία σου, στο πως την υποδέχθηκε όχι το ευρύ κοινό των αναγνωστών της ποίησης, αλλά οι ειδικοί, οι καθηγητές και τα άτομα που σπουδάζουν το ζήτημα εδώ και δεκαετίες. Το παιχνίδι των δημοσιεύσεων μόλις άρχισε ή μήπως βάζει τα πράγματα στις σωστές τους ερμηνευτικές βάσεις, και η μονομερής μονοπώληση του ενδιαφέροντος για την συγκεκριμένη μετάφραση, σκοτεινιάζει την προσοχή μας στις άλλες δύο;
Πολυσυζητημένη η σύνθεση αυτή της αγγλικής ποιητικής παράδοσης και ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, της mirabilis περίοδός της. Είναι μάλλον το «μοναδικό» έργο της αγγλικής ποιητικής παράδοσης που μας έχει δοθεί στην τελική μορφή που γνωρίζουμε, όχι απευθείας από τον ίδιο τον ποιητή της, αλλά από έναν άλλον ένδοξο και φημισμένο ομοτράπεζό του τον αμερικάνο Έζρα Πάουντ. Τον “il miglior fabbro” . Να συνοψίσουμε εκδοτικά και πάλι, ότι το έργο “The Waste Land” του μοντερνιστή ποιητή Tomas Stern Eliot, ελάχιστους μήνες πριν την έκδοση των εκδόσεων Πατάκη και την μετάφρασή του από τον Χάρη Βλαβιανό ως «Η ΑΓΟΝΗ ΓΗ», εκδόθηκε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Gutenberg 2019, σ. 142, τιμή 12 ευρώ, σε μια δίγλωσση καλαίσθητη έκδοση σε προλεγόμενα, μετάφραση, σχόλια Συμεών Γρ. Σταμπουλού, ο οποίος μας αποδίδει το έργο με τον τίτλο «Η ΕΡΗΜΗ ΓΗ». Η όμορφη εικόνα του εξωφύλλου είναι από: E. Donovan, 1822. Ενώ τρία σχεδόν χρόνια ενωρίτερα, σε μετάφραση και πρόλογο του Γιάννη Αντιόχου, το έργο εκδόθηκε από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη 2017, «Η ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ-ΠΡΟΥΦΡΟΚ-ΟΙ ΚΟΥΦΙΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ». Να επισημάνουμε ότι οι εκδόσεις είναι δίγλωσσες, κάτι που δείχνει την ευσυνειδησία των μεταφραστών και επιμελητών των εκδόσεων προς τους αναγνώστες, αφού δίνουν την δυνατότητα στους ξενόγλωσσους, να έχουν μπροστά τους το πρωτότυπο κείμενο και να το αντιπαραβάλουν με την μετάφραση και ίσως, να βγάλουν τα δικά τους μεταφραστικά συμπεράσματα, δίχως διαμεσολαβητές.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με την σειρά και έτσι όπως τα αντιλαμβάνεται ένας απλός καθημερινός σημερινός φιλαναγνώστης, που ούτε πρόθεση είχε ποτέ του να μεταφράσει το έργο, ούτε να ανακατευθεί σε έναν ξένον αχερώνα που σιτίστηκαν στο παρελθόν «ιερές αγελάδες» της ελληνικής ποίησης, και σημαίνοντα πρόσωπα της των ημερών μας ελληνικής γραμματείας και διανόησης. Ψάχνοντας και διαβάζοντας πολλές φορές στα τυφλά, αλλά με έντονη της ανάγνωσης περιέργεια, θέτοντας ερωτήματα ή διερευνώντας ερωτήματα τρίτων. Επιθυμώντας ίσως σχολαστικά, να κατανοήσει ζητήματα και προβλήματα μεταφραστικής φύσεως, που επανέρχονται στην επικαιρότητα με την ευκαιρία μιας νέας μεταφραστικής πρότασης ή επανέκδοσης. Η μνήμη μου ανακάλεσε παλαιά διαβάσματα της γενιάς μου,-ο γράφων γνωρίζει 6 μεταφράσεις του έργου, και τι έγραφαν και δημοσιεύονταν για το έργο, και τις κατά διαστήματα μεταφράσεις του. Άλλες φορές κάπως στενόκαρδα ορισμένοι, ίσως και πικρόχολα για τις εργασίες τρίτων, ακόμα και σήμερα. Έχοντας αποδελτιώσει μια μικρή μαγιά πληροφοριών που σχετίζονται με την περιπέτεια της ποίησης του Έλιοτ στα ελληνικά, αναφορές και στοιχεία που έχουν δημοσιευτεί για την «Έρημη Χώρα», και τους μεταφραστές της, (που γνωρίζω) σκέφτηκα να τα καταθέσω ένα ξεχωριστό σημείωμα με την ευκαιρία της έκδοσης της νέας μετάφρασης του έργου από τον ποιητή Χάρη Βλαβιανό ως «Άγονη Γη» και την δημοσίευση των κριτικών κειμένων στην “The Athens Review of books”. Σημειώνοντας παράλληλα, ότι θεωρεί τα στοιχεία και τις πληροφορίες αυτές ως γνωστές στα άτομα εκείνα, που δεν είναι και λίγα, που εξέτασαν το ζήτημα, ειδικότερα την μεταφραστική απόδοση του νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη. Οι πληροφορίες και τα στοιχεία που μνημονεύονται συγκεντρωτικά, σε αυτό το σημείωμα που σκοπό έχει να παραθέσει μια μικρή βάση δεδομένων για το θέμα, και όχι να κρίνει ή αντιπαραβάλλει την μία γνώμη από την άλλη θέση. Η εξέταση της προβληματικής των κριτικών δημοσιευμάτων επαφίεται σε συγγραφείς και μεταφραστές που διαθέτουν τα κατάλληλα εφόδια. Πέρα από τα βιβλία και τα περιοδικά που ερανίζομαι τις πληροφορίες, να τονίσουμε ότι στο διαδίκτυο, μπορεί ο αναγνώστης να συναντήσει ονόματα αρκετών πανεπιστημιακών ερευνητών οι οποίοι έχουν εκπονήσει την διδακτορική τους διατριβή πάνω στην «Έρημη Χώρα», τις μεταφράσεις της από τους έλληνες ποιητές, Τάκη Παπατσώνη, Γιώργο Σεφέρη, Γιώργο Σαραντή, Κλείτο Κύρου, κυρίως, εργασίες οι οποίες εξετάζουν γλωσσικά πρωτίστως, υφολογικά, τεχνικής και δομής, απόδοσης, μορφικά, στο πως αποδίδονται στην ελληνική ξένα ονόματα προσώπων και φράσεις που αναφέρει ο άγγλος ποιητής. Τοπωνύμια, λέξεις που προέρχονται από το φιλοσοφικό και θρησκευτικό λεξιλόγιο άλλων πολιτισμών και παραδόσεων. Αντιπαραθέτουν τις μεταφράσεις μεταξύ τους, τις σχολιάζουν, τις αποτιμούν, σχεδιάζουν ιστογράμματα αποτυπώσεων λεκτικών εκδοχών, και εκφέρουν τα συμπεράσματα των ερευνών τους, τις θέσεις τους. Τις αποδοχές ή απορρίψεις τους. Να αναφέρω δύο ονόματα καθηγητριών που κατόρθωσα να συναντήσω, της Βασιλικής Τσιρεβέλου, «Μοντερνισμός και Μετάφραση: «Η περίπτωση του T. S. Eliot στην Ελλάδα (1933-1974)». Δες «Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών», και Χρυσάνθη Κουτσιβίτη, ««Η σπατάλη γης» ως «Ο Ερημότοπος» του Τάκη Παπατσώνη και «Έρημη παραγωγή» του Γιώργου Σεφέρη προσεγγίσεις τις δύο μεταφραστικές εκδοχές». (περιοδικό Φιλολογική τχ. 130/1,2,3, 2005. Στον Ιστότοπο «Φιλοδιάλογος», αν διαβάζω σωστά τα στοιχεία που δημοσιεύεται η περίληψη του άρθρου. Επίσης, στον ιστότοπο της «Ανέμης» Το πρόβλημα όπως βλέπουμε παραμένει ακόμα ανοιχτό. Οι απόψεις ποικίλλουν, συγκλείνουν ή ομογνωμούν θέσεις και συμπεράσματα. Να αναφέρουμε ότι την χρονιά που ο Γιώργος Σεφέρης δημοσιεύει στο περιοδικό «Νέα Γράμματα» 1936 την μεταφραστική πρώτη εκδοχή του, την κυκλοφορεί και σε αυτόνομη έκδοση. Το βιβλίο επανακυκλοφορεί με πολλές διορθώσεις το 1949, επανεκδίδεται το 1965 σε τρίτη έκδοση. Στις κατοπινές δεκαετίες, προσφέρεται στο αναγνωστικό κοινό στην οριστική του μορφή που γνωρίζουμε σήμερα και έχει διαβάσει η γενιά μου. Επίσης, ο ποιητής και μεταφραστής Γιώργος Σαραντής, μετά την μετάφραση ποιημάτων στο λογοτεχνικό περιοδικό «Ο Λογοτέχνης» του 1957, Το 1964, στην Αθήνα από την «Νέα Τέχνη» κυκλοφορεί την δική του μετάφραση σε δεύτερη έκδοση, διατηρώντας τον Σεφερικό τίτλο, «Η Έρημη Χώρα» με εισαγωγή του κριτικού Μάρκου Αυγέρη. Ενώ το 1990, οι εκδόσεις Ύψιλον, κυκλοφορούν την «Ρημαγμένη Γη» όπως αποδίδει το έργο ο ποιητής Κλείτος Κύρου, που μας έχει δώσει μεταφράσεις και άλλων συλλογών του Έλιοτ. Σελίδες 128, τιμή 15 ευρώ. Η «Ερημη Χώρα» έχει μεταφραστεί από τον πεζογράφο Αριστοτέλη Νικολαϊδη και την ποιήτρια Παυλίνα Παμπούδη που μετέφρασαν τα Ποιητικά Άπαντα του άγγλου ποιητή. Ιστοσελίδες του διαδικτύου και ημερήσιες εφημερίδες, βλέπε «Diastixo», Βιβλιοδρόμιο, εφημερίδα «Τα Νέα» κλπ., έχουν δημοσιεύσει κριτικές για τις τελευταίες εκδόσεις. Να προσθέσουμε και δύο ποιητές ακόμα ποιητικές φωνές που παρωδούν το έργο. Τον Ηλία Λάγιο και τον Νάσο Βαγενά. Ο πρώτος με την «Έτοιμη Χώρα» του και ο δεύτερος με τον μπορχεσιανό αυτοδίδαχτο τύπο του, τον Πάτροκλο Γιατρά. Έναν ήρωα του Βαγενά, που σχολιάστηκε από τον Γρηγόρη Πεντζίκη, δες «Πάτροκλος Γιατράς» Ένας ποιητικός ήρωας του Νάσου Βαγενά, εκδ. Σοκόλη 2005, ο συγγραφέας Απόστολος Δοξιάδης, βλέπε το βιβλίο του: «Λέγοντας και ξαναλέγοντας», εκδ. Ίκαρος . Βλέπε ακόμα, το άρθρο της Κίρκης Κεφαλαίας, «ΕΡΗΜΟΤΟΠΟΣ-ΕΡΜΗ ΧΩΡΑ-ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ-ΕΡΗΜΗ ΓΗ» ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΙΟΤ., περιοδικό «Θέματα Λογοτεχνίας» τχ. 37/1,4, 2008, σ. 84-109. Τώρα και στο βιβλίο της Κεφαλέας, «Τοπία της ψυχής» Μελέτες για τη νεότερη λογοτεχνία, εκδ. Αρμός 2018, σ. 74-106. Από την αντίπερα όχθη, στο ίδιο μήκος αρνητικού κύματος, αμφισβήτησης της Σεφερικής κατάθεσης ο ποιητής και μεταφραστής Χάρης Βλαβιανός, αποδέχεται τις αντί Σεφερικές κρίσεις του δοκιμιογράφου και παλαιού καθηγητή Ξενοφών Α. Κοκόλης, δες το βιβλίο του «Ο Μεταφραστής Σεφέρης. Αρνητική κριτική», εκδ. Καστανιώτης 2001, ιδιαίτερα τα κεφάλαια «Ο Σεφέρης μεταφραστής του Έλιοτ. Αρνητικές επισημάνσεις και απορίες-όχι μόνο σεφερολογικές», σ. 11-21, και το μελέτημα στο Παράρτημα: «Ο Σεφέρης μεταφραστής του Έλιοτ», σ. 23-57, και το κεφάλαιο, «Η Στάση της κριτικής απέναντι στις Σεφερικές μεταφράσεις (Έλιοτ, Βιβλικά Κείμενα)», σ. 97-105. Καθώς και τον τόμο του Ξ. Α. Κοκόλη: «Σεφερικά μιας εικοσαετίας», εκδ. Παρατηρητής 1993. Επιφυλακτικός απέναντι στις μεταφράσεις του Σεφέρη στέκεται και ο Άρης Μπερλής, σε δημοσίευμά του στο τεύχος 30 του περιοδικού κλπ. Παρόμοια στάση διατυπώνει και ο τωρινός μεταφραστής Χάρης Βλαβιανός. Να δώσουμε δύο ακόμα γενικούς τίτλους μελετημάτων για την πρόσληψη του Γιώργου Σεφέρη της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας σαν αναγνώστης. Τον τόμο, «Ο Γιώργος Σεφέρης ως αναγνώστης της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας» σε επιμέλεια: Κατερίνας Κωστίου, Μια σπονδυλωτή μελέτη με κείμενα των Μιχάλη Πιερή, Δημήτρη Δασκαλόπουλου, Μαριλίζα Μήτσου, Ευριπίδη Γαραντούδη, Άρη Μαραγκόπουλου, Θανάση Χατζόπουλου, Στρατή Πασχάλη, Roderick Beaton, Κατερίνα Κρίκου-Davis, και της επιμελήτριας, βλέπε εκδόσεις University Studio Press 2002, σ. 182, τιμή 10 ευρώ. Και τον βιβλίο του Αντώνη Δρακόπουλου, «Ο Σεφέρης και η Κριτική» η υποδοχή του σεφερικού έργου (1931-1971), εκδ. Πλέθρον 2002, σ.340, τιμή 18, 50. Ένας «παφλασμός» επιπρόσθετων στοιχείων που θα συμπληρώσω και παρακάτω, που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα γραφόμενα του Βλαβιανού και των κριτικών αναλύσεων του βιβλίου από τους συνεργάτες του περιοδικού.
Και μια σύντομη παρένθεση επί προσωπικού. Την δεκαετία του 1980 χρειάστηκε να διεξάγω μια έρευνα για μια μικρή εργασία για τις ελληνικές μεταφράσεις του «Άσματος Ασμάτων» της Παλαιάς Διαθήκης. Όταν πήρα στα χέρια μου το βιβλίο της μετάφρασης του Γιώργου Σεφέρη, αμέσως διαπίστωσα ότι έλειπαν από το έργο ολόκληρα αποσπάσματα, ότι ήταν ένα κουτσουρεμένο το κείμενο. Ο ποιητής είχε πάρει το κείμενο από ξένες εκδόσεις και μεταφράσεις και όχι από ελληνικές πηγές, να το αντιπαραβάλλει, και να επιλέξει το πληρέστερο. Πράγμα που διακρίνεται αμέσως από κάποιον που διαθέτει μια σχετική εμπειρία στα κείμενα της εκκλησιαστικής γραμματείας. Στην εργασία μου, έθιξα το θέμα όσο μπορούσα πιο διακριτικά. Μια και οι συγγραφικές μου επωμίδες είναι τσίγκινες.
Η δισέλιδη ανάλυση του Μίλτου Φραγκόπουλου, «Τ. Σ. Ελιοτ: η πλήξη, η φρίκη και το μεγαλείο», σ. 23-24, μας εισαγάγει στην ευκολότερη ερμηνεία του ποιήματος και μας σκιαγραφεί-βασιζόμενος σε ξένες πηγές-τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα του ατόμου Τόμας Στερν Έλιοτ, (και ποια ήταν η ψυχολογία του τον χρόνο συγγραφής του έργου) από περιφερειακές παρακειμενικές συνδηλώσεις άλλων πληροφοριών και αναφορών. Για τον αναγνώστη του περιοδικού που δεν έχει πρόσβαση σε άλλες ελληνόγλωσσες ή αγγλόγλωσσες πηγές ή δεν ενδιαφέρεται να βρει στοιχεία για το έργο, το πρώτο κείμενο του ιστορικού της Τέχνης Μίλτου Φραγκόπουλου, τον βοηθά στην κατανόηση και προσέγγιση του ποιήματος. Οι ακολουθούντες βιβλιογραφικοί οδοδείχτες των τριών άλλων δημοσιευμάτων, θετικών ή αρνητικών παρατηρήσεων και ενστάσεων (πρωτίστως για τον νέο τίτλο που προτείνει ο μεταφραστής) απόψεων και κρίσεων με την διακριτή ταυτότητα γραφής του κάθε συγγραφέα, που κεντρίζουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Τον παρακινούν θετικά να πιάσει στα χέρια του το βιβλίο, να το διαβάσει, να προβληματιστεί,-βγάζοντας τα δικά του προσωπικά συμπεράσματα για τον ποιητή και κυρίως, την νέα μετάφραση στα ελληνικά. Ανεξάρτητα αν ο αναγνώστης συμφωνεί ή διαφωνεί τόσο με τον νέο τίτλο που μας προτείνει ο ποιητής και μεταφραστής, και αν συμφωνεί ή διαφωνεί με τις θέσεις που δημοσιεύονται στο περιοδικό. Το ζητούμενο είναι, ότι είναι χρήσιμο στον αναγνώστη ή ερευνητή της ποίησης και της λογοτεχνίας, να δημοσιοποιούνται πολλές και αντικρουόμενες απόψεις, γνώμες και κρίσεις. Ο πλουραλισμός των θέσεων και των κρίσεων θεωρώ ότι συμβάλλει στην κατανόηση των προβλημάτων που αφορούν τον χώρο της λογοτεχνίας, της ελληνικής γραμματείας γενικότερα. Και μας δίνει έναν ούριο άνεμο να στρωθούμε και να διαβάσουμε ένα βιβλίο.
Ο Χάρης Βλαβιανός, είναι ένας καταξιωμένος ποιητής και μεταφραστής, από τους γνωστότερους της γενιάς του, ένας συγγραφέας όπως και άλλοι της γενιάς του 1970, (άντρες και γυναίκες) που βαδίζει εδώ και χρόνια, πάνω σε δύο όμορα της τέχνης μονοπάτια. Δηλαδή, της πρωτογενούς ποιητικής δημιουργίας και της ενασχόλησής του με την μετάφραση και παρουσίαση ποιητών που προέρχονται από τον ευρωπαϊκό χώρο και την αμερικάνικη ήπειρο και όχι μόνο. Συνομιλεί ισότιμα με αλλόγλωσσους ποιητές, κυρίως αγγλοσάξονες. Ποιητικές φωνές που εκφράστηκαν στην μητρική τους γλώσσα, την αγγλική με ότι αυτή κουβαλά στα ρυάκια της ιστορικής της παράδοσης. Τον εμπλουτισμό της μέσα στον χρόνο και την εξέλιξή της. Μεταφράζοντας ποιήματα και έργα που προέρχονται αποκλειστικά σχεδόν από αυτήν την πολιτιστική παράδοση, έχει αποκτήσει μεγάλη εξοικείωση και γλωσσική εμπειρία. Δεν μεταφράζει παραδείγματος χάριν, όπως άλλοι και άλλες της γενιάς αυτής από την γαλλική ποιητική παράδοση, βλέπε ο ποιητής Χριστόφορος Λιοντάκης, ο ποιητής Αντώνης Φωστιέρης κ. ά.. Ο Χάρης Βλαβιανός αν δεν λαθεύω, μαζί με την ποιήτρια Μαρία Λαϊνά (έχει μεταφράσει το έργο του Έλιοτ: «ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ», εκδόσεις Κλεψύδρα 1971), τον ποιητή και δοκιμιογράφο Βαγγέλη Αθανασόπουλο, τον Θανάση Χατζόπουλος (;) ανήκει στην ομάδα των ποιητών και ποιητριών, φωνών που ασχολούνται εδώ και δεκαετίες, μεταφράζοντας ποιήματα και έργα της αγγλοσαξονικής γραμματείας. Βλέπε πχ. Αντώνης Δεκαβάλλε: “W. H. AUDEN”, Κέδρος 2002. Ή τον ποιητή Στέφανο Μπεκατώρο. Στην ομάδα αυτή της γενιάς του 1970 επιβάλλεται να συμπεριλάβουμε και τις γυναικείες ποιητικές και μεταφραστικές φωνές όπως είναι η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, η Νανά Ησαϊα, η Παυλίνα Παμπούδη (που μετέφρασε τα Ποιητικά Άπαντα του Έλιοτ, που συμπεριλαμβάνει και την Ερημη Χώρα). Δίχως να παραμελούμε την σημαντική μεταφραστική συνεισφορά της ποιήτριας Τζένης Μαστοράκη: βλέπε την εξαιρετική της δουλειά, του ογκώδους μελετήματος του Gilbert Highet, «Η Κλασική Παράδοση» Ελληνικές και ρωμαϊκές επιδράσεις στη λογοτεχνία της Δύσης», εκδ. ΜΙΕΤ 1988. Είναι οι νεότερες γενιές των ελλήνων ποιητών και ποιητριών, η τρίτη μεταπολεμική γενιά που ανδρώθηκε μέσα στα δύσκολα πολιτικά χρόνια της επτάχρονης δικτατορίας. Ξενόγλωσσοι, ξενοσπούδαστοι, με πτυχία και εκπαίδευση ή μετεκπαίδευση σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, διδακτορικά και τίτλους, που έφεραν έναν άλλον αέρα στην ελληνική ποίηση και πεζογραφία, τον δοκιμιακό και κριτικό λόγο. Άνοιξαν νέους δρόμους και προοπτικές στα μεταφραστικά πράγματα της χώρας μας και την γνωριμία του ελληνικού νεότερου σε ηλικία αναγνωστικού κοινού με την ποιητική παράδοση της δύσης. Αν φυλλομετρήσει κανείς ποιητικά περιοδικά όπως «Η ΠΟΙΗΣΗ», Η «ΠΟΙΗΤΙΚΗ», Η «ΣΥΓΚΡΙΣΗ» το «ΠΛΑΝΟΔΙΟ», «Η ΛΕΞΗ», «ΟΜΠΡΕΛΑ», «ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ» και άλλα λογοτεχνικά περιοδικά των νεότερων χρόνων,(μετά την μεταπολίτευση) θα διαπιστώσει του λόγου το αληθές. Τα περιοδικά αυτά, όπως και η «Αθηναϊκή Επιθεώρηση Βιβλίου», μας χαρτογραφούν τους διαύλους επικοινωνίας και γνωριμίας των ελλήνων ποιητών με τους ομοτέχνους τους της δύσης και της αμερικής. Όπως τα παλαιότερα «Νέα Εστία», «Ελεύθερα Γράμματα» κλπ. Φωνές όπως ο Έζρα Πάουντ, ο Ουώλτ Ουίτμαν, Ο Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς, ο Τζων Κιτς, ο Τόμας Στερν Έλιοτ, η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Ουϊλλιαμ Μπάροουζ, η αμερικανική γενιά των Beat ποιητών. Ονόματα όπως ο C. C. Cummings, και τα «ερωτικά του ποιήματα», που έχει μεταφράσει ο Χάρη Βλαβιανός με την συνεργασία του Γιάννη Δούκα. Ποιος δεν θυμάται τις μικρές εκδόσεις του Ιδεοδρόμιου με ξένους και έλληνες ποιητές. Ο Μάρκ Στράντ και η «Προσωρινή αιωνιότητά του», που έχει μεταφράσει η Ασημίνα Ξηρογιάννη με πρόλογο του Αναστάση Βιστωνίτη, Ο Γκρέγκορυ Κόρσο, ο Ουίλλιαμ Κάρλος Ουίλλιαμς, ο Τζακ Κέρουακ βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη των ενδιαφερόντων των ελλήνων ποιητών και συγγραφέων. Όπως η αγάπη του ποιητή Γιώργου Ίκαρου Μπαμπασάκη για τον Μπάροουζ. Μέσα σε αυτό το γενικό πλαίσιο ποιητικών και μεταφραστικών ενδιαφερόντων οφείλουμε να εξετάσουμε και τις ποιητικές μεταφράσεις του Χάρη Βλαβιανού. Που η μεταφραστική του βεντάλια περιλαμβάνει κυρίαρχες, φημισμένες φωνές του δυτικού ποιητικού πανθέου. Μεταφράσεις του που με ευχαρίστηση έχουμε διαβάσει, βλέπε τον τόμο “EZRA POUND, TA CANTOS THΣ ΕΞΙΛΕΩΣΗΣ/ ΤΗΣ ΤΟΚΟΓΛΥΦΙΑΣ/ ΣΤΙΧΟΙ ΓΡΑΜΜΕΝΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΛΓΑ» εκδ. Άγρα 2019. Το βιβλίο του «ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΕΡΩΤΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ», εκδ. Πατάκη 2015, φανερώνουν έναν ποιητή-μεταφραστή με υπευθυνότητα, σοβαρότητα και σεβασμό στην δουλειά του. Συγκεκριμένοι οι ποιητές, επιλεγμένα τα κείμενα. Μεταφραστική πορεία σταθερή.
Το αναγνωστικό κοινό της ποίησης και της λογοτεχνίας όσο καλά και να γνωρίζει μια ξένη γλώσσα, δεν έχει ούτε την απαραίτητη εμπειρία ούτε την πείρα ούτε τα εχέγγυα εκείνα για να κρίνει τέτοιας υφής και ποιότητας μεταφράσεις. Το μόνο που μπορεί να κάνει, είναι να απολαύσει τις μεταφράσεις αυτές στην μητρική του γλώσσα και παράλληλα, να προσπαθήσει να κατανοήσει και να χαρεί το ξένο κείμενο στην δική του γλώσσα. Με την βοήθεια καλών λεξικών. Ρίχνοντας κλεφτές ματιές. Και ίσως, αν έχει επιμονή και επιθυμία, να διαβάζει δυνατά τα ποιήματα και στις δύο τους γλωσσικές εκδοχές και να χαρεί τους ήχους και τους ρυθμούς των λέξεων, την μουσικότητα των στίχων. Να σχεδιάζει με την φαντασία του τον κόσμο των εικόνων. Και θα συμφωνήσουμε με τον Άρη Μπερλή, ότι μια μετάφραση ακόμα και αν δεν έχει την γλωσσική εκείνη πληρότητα και αρτιότητα που επιβάλλει ο χρόνος που κατατίθεται, δημοσιεύεται, είναι καλύτερη από την καμία μετάφραση. Βοηθά τον αναγνώστη να έρθει σε επαφή με έργα και ποιητές, που δεν θα ερχότανε διαφορετικά σε γνωριμία. Ο μεταφραστής ή η μεταφράστρια παράλληλα, συνομιλεί και με τις ποιητικές φωνές και μεταφραστικές της δικής του γλωσσικής και πολιτιστικής παράδοσης, και γενιάς όπως επισημαίνει και ο Νάσος Βαγενάς στο άρθρο του. Η Ποίηση επιλέγει τον ποιητή της όπως σημειώνει στην «Συντεχνία». Οι Ποιητές, «μεγάλοι ή μικροί, δεν είναι παρά ασήμαντα όργανα, απλές εκφράσεις των θελήσεων μιας υπέρτατης και απρόσωπης δύναμης: που ονομάζεται Ποίηση. Δεν πιστεύω στον ποιητή. Πιστεύω στην Ποίηση. Μόνο η Ποίηση έχει τη δύναμη να διεισδύει μέσα από τις άπειρες πολλαπλότητες του φανταστικού στην ουσία της πραγματικότητας» σ. 21, υποστηρίζει ο Πάτροκλος Γιατράς. Ενώ στην σελίδα 25 μιλά «για εσκεμμένη αποτυχία» τον Έλιοτ και τον τρόπο που άφησε «ξεχαρβαλωμένη» την Έρημη Χώρα του. Οι δίαυλοι επικοινωνίας με τον ποιητικό ή μεταφρασμένο ποιητικό λόγο είναι πολλοί. Η παρωδιακή ποιητική ματιά του Ηλία Λάγιου, δηλώνει πολλά περισσότερα από κάθετες αποδοχές ή απορρίψεις. Είναι πολλαπλά τα οφέλη μιας μετάφρασης πέρα από την γλωσσική της εγκυρότητα και πρόθεση του μεταφραστή. Τίποτα δεν πάει χαμένο. Οι πολλαπλές γλωσσικές επεξεργασίες ενός έργου μέσα στον χρόνο, βλέπε παραδείγματος χάριν την περίπτωση του Γιώργου Σεφέρη και της «Έρημης Χώρας» του Τόμας Στερν Έλιοτ, μας δείχνουν την ευσυνειδησία και την επιμέλεια, με την οποία δουλεύουν οι μεταφραστές μέχρι να δώσουν μια ολοκληρωμένη μορφή και το αποτέλεσμα που επιδιώκουν. Ακόμα και η πρώτη μετάφραση του έργου στα ελληνικά από τον ποιητή Τάκη Παπατσώνη, όσο μη άρτια γλωσσικά και αν ήταν, μια παλαιομοδήτικη γλωσσικά πρωτόλεια πρόταση, όσους αρνητικούς σχολιασμούς και αν έχει δεχθεί στα μεταγενέστερα χρόνια (δικαιολογημένα ίσως αλλά δεν έχει και τόση σημασία) βοήθησε το αθηναϊκό ελληνικό κοινό της ποίησης, στην γνωριμία του με τον άγγλο μοντερνιστή ποιητή και των ευρωπαϊκών ρευμάτων της τέχνης που εξέφραζε το εμβληματικό αυτό έργο. Την τομή που κόμιζε στην αγγλοσαξονική ποίηση. Το ίδιο θα υποστηρίζαμε και για τις επόμενες αποδόσεις του έργου, Γιώργος Σαραντής, Κλείτος Κύρου, Αριστοτέλης Νικολαϊδης, Παυλίνα Παμπούδη κλπ. Οι οποίες έλυσαν ζητήματα γλωσσικά, τεχνικής και ποιητικής έκφρασης που απασχολούσαν του έλληνες ποιητές ή ποιήτριες και που για τις δικές τους θέσεις, δεν είχαν λύσει οι προγενέστερες προσπάθειες-αποδόσεις, και επιχείρησαν εκ νέου, να αναμετρηθούν με το ξενόγλωσσο έργο και το γλωσσικό αισθητήριο της δικής τους γλώσσας, το ατομικό ποιητικό τους ύφος. Τι μπορεί να σημαίνει στις συνειδήσεις των νέων ελλήνων ποιητών και αναγνωστών μια εκ νέου μετάφραση της «Έρημης Χώρας» ή «Άγονης Γης» όπως μας την προτείνει και ευελπιστεί να καθιερωθεί εφ’ εξής στον ποιητικό μελλοντικό χρόνο, ο μεταφραστής Χάρης Βλαβιανός, θα αναρωτηθούμε και πάλι; Μια μετάφραση μάλιστα, ανάμεσα στις δύο σύγχρονές σχεδόν άλλες, που κυκλοφόρησαν κοντά-κοντά μέσα σε μια τριετία. Ποιος μπορεί να αποφανθεί με σιγουριά και βεβαιότητα αν αυτό που θεωρούμε στις μέρες μας μεταφραστικά ορθό, αύριο δεν θα απορριφθεί ως ελλιπές από τους αναγνώστες;
Ο Χάρης Βλαβιανός θέτει τα δικά του κριτήρια ως αξιολογικό μοντέλο και με αυτά αναμετράται, εξάλλου δεν μας το κρύβει, όπως και δεν μας αποκρύπτει και τις αρνητικές του κρίσεις για άλλες μεταφραστικές εκδοχές απόδοσης του έργου, και κυρίως, με αυτήν του ποιητή Γιώργου Σεφέρη. Μια και η μεταφραστική εκδοχή του έργου από τον νομπελίστα μας ποιητή, όλοι μας αναγνωρίζουμε ότι όχι μόνο καθιερώθηκε επίσημα από τις μετέπειτα ποιητικές γενιές ως η μόνη έγκυρη, αλλά και η μοναδικά αποδεκτή από τον πνευματικό χώρο, εξαιτίας ότι προέρχονταν από την ματιά και την γραφίδα ενός είδος ιερού ποιητικού τέρατος, πνευματικού μέντορα για έλληνες δημιουργούς των νεότερων χρόνων, μετά την γενιά του 1930. Με την παρούσα μεταφραστική του πρόταση, μια πρόταση της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα, έρχεται ο ποιητής της γενιάς του 1970, να συνομιλήσει μαζί τους ή μάλλον όπως ο ίδιος ο Χάρης Βλαβιανός μας λέει να τους αμφισβητήσει. Να διαφοροποιηθεί μεταφραστικά από το πατρικό-καθοδηγητικό Είδωλο. Το πρόσωπο αναφοράς πολλών ποιητών και ποιητριών της δικής του γενιάς. Ο Χάρης Βλαβιανός γνωρίζει καλά, ότι η αμφισβήτηση του μεταφραστικού λόγου του Γιώργου Σεφέρη, έχει αρχίσει αρκετά χρόνια νωρίτερα, τώρα έφτασε και η δική του ώρα. Ο θεωρητικός της ποίησης και ποιητής Νάσος Βαγενάς καλλιέργησε τις αμφιβολίες . Βλέπε το βιβλίο του «Ποίηση και Μετάφραση» εκδ. Στιγμή 1989/2004. Η ερμηνευτική οπτική του Βαγενά είναι σταθερή έκτοτε. Αποδεχόμαστε ως ορθή την μετάφραση του τίτλου «Έρημη Χώρα» και όχι «Άγονη Γη» γιατί τα αγγλικά λεξικά δίνουν συγκεκριμένες ερμηνευτικές προεκτάσεις την λέξη. Οι άλλες μεταφραστικές εκδοχές, δεν είναι ανάλογα με τις δυνατότητες του καθενός μεταφραστικές αδεξιότητες. Ο ομότεχνός του ποιητής και μεταφραστής Χάρης Βλαβιανός στοχεύει ψηλά, στο ποιητικό Είδωλο του μεταφραστή πατέρα. Που είναι ακόμα παρών, ζωντανό στις ποιητικές συνειδήσεις και φωνές, πολλών νεοελλήνων ποιητών και ποιητριών. (ούτε ίσως ο Βαγενάς κατόρθωσε, παρά τα μεταφραστικά και ποιητικά του δίκαια να το «γκρεμίσει», απλά το επιδιωρθώνει). Ο Βλαβιανός, με γλωσσική «έπαρση» βεβαιότητας στον μεταφραστικό του εαυτό, στέκεται ορθός απέναντι στον μεταφραστικό λόγο του Σεφέρη, σαν ίσος προς ίσος, δίχως φοβίες χωρίς ενοχές. Δεν τον προσπερνά όπως άλλους νεότερούς του μεταφραστές, κλείνει την αγκαλιά του και τον αρνείται. Ζητά να αλλάξει ακόμα και τον τίτλο απόδοσης του έργου, από «Έρημη Χώρα» σε «Η Άγονη Γη», φιλοδοξώντας να κόψει τελείως τους δεσμούς με το μεταφραστικό παρελθόν και την γλωσσική εκδοχή των προγενέστερων. Το «φάντασμα» του νομπελίστα ποιητή πατέρα αναφοράς για πολλές δεκαετίες. Την αρνείται, την απορρίπτει, την αμφισβητεί όπως ο ίδιος μας γράφει, την μετάφρασή του. Όπως το παιδί που στάλθηκε από τον πατέρα για σπουδές στο εξωτερικό και γυρνώντας πίσω, αμφισβητεί τον γερασμένο πια πατέρα και τα κουρασμένα αγγλικά του. Να το επαναλάβουμε, το Είδωλο του μεταφραστή και ποιητή, για δεκαετίες φωτεινού σηματωρού μέσα στην ιστορία της ελληνικής γραμματείας, θόλωσε, σκοτείνιασε. Οι Καιροί άλλαξαν. Αναζητούν τα δικά τους μεγέθη. Αυτά τα μεγέθη που αρχινάν από την αρχή το παιχνίδι της καλλιτεχνικής και μεταφραστικής δημιουργίας. Αφήνοντας πίσω τους έργα και ποιητικές φωνές, πρόσωπα που υπήρξαν ιερά και απόμακρα. Μπροστά στο ποιητικό και μεταφραστικός του Ηρώο δεν καταθέτουμε πια δάφνινα στεφάνια. Η γενιές μας ενηλικιώθηκαν, κέρδισαν τον προσωπικό τους ποιητικό και μεταφραστικό βηματισμό. Την γλωσσική και ερμηνευτική δυναμική των δικών τους χρόνων δουλειάς. Έκοψαν τις γέφυρες. Ο ποιητής Νάσος Βαγενάς, που αγάπησε και διακόνησε με σεβασμό και προσοχή τον ποιητή Γιώργο Σεφέρη, βλέπε την ακόμα και σήμερα αξεπέραστη εργασία του: «Ο ποιητής και ο χορευτής, μια εξέταση της ποιητικής και της ποίησης του Γιώργου Σεφέρη», έριξε και εκείνος, έστω και άθελά του, τα «ζιζάνια» της μεταφραστικής επιφύλαξης. Η ομίχλη της μεταφραστικής άρνησης απλώθηκε και όσοι πιστοί προσέλθετε μέσα στα σύγχρονα αυτοκίνητά σας με κίτρινο φωτισμό. Δεν είμαι αρμόδιος για να γράψω αν συναντάμε μεταφραστικές παρεκκλίσεις, γλωσσικά ατοπήματα, λεκτικές ανακρίβειες, εκφραστικές παραπλανήσεις, υφολογικές ατέλειες, μεθοδολογικές παραλείψεις, εννοιολογικές αντιπαραθέσεις, ευρηματικές κορυφώσεις ή μεταφραστικές πτώσεις, άγνοιες εννοιών λέξεων στην δουλειά του Χάρη Βλαβιανού. Μυστικά της μεταφραστικής του τεχνικής μονοπάτια που δεν γίνονται αντιληπτά από το μη ξενόγλωσσο κοινό της ποίησης, άμεσα και με την πρώτη ανάγνωση της πρότασής του. Η αναγνωστική μνήμη των χρόνων έχει διατηρήσει τον Σεφερικό τίτλο αναγνώρισης του έργου, ως μοναδικού χωρίς εναλλακτικές επιλογές. Το μέλλον άδηλο όχι μεταφραστικά αλλά βιολογικά. Μπορώ όμως να δηλώσω σαν ένας απλός ανώνυμος αναγνώστης του ποιητικού λόγου, ότι πέρα από το μεταφραστικό σώμα της έκδοσης, πέρα από την υπερβολική μάλλον εμπιστοσύνη του ποιητή στο μεταφραστικό εγώ του εαυτού του, (ίσως και δικαιολογημένα), στην βεβαιότητα της πολύχρονης εμπειρίας και πείρας του, την σε βάθος και πλάτος γνώση και κατοχή της αγγλικής γλώσσας, των μυστικών της, της παράδοσής της, την έκθεση των ατομικών του και μόνο κριτηρίων και προϋποθέσεων αποδοχής των επιχειρημάτων του,-ως μεταφραστικό κριτήριο επιλογής και αναφοράς-την ωραία και στρωτή γλώσσα του, το πλήθος των σημειώσεών του, την καθόλου φιλοσοφία του εγχειρήματός του, ο τελικός του σκοπός και η αγάπη του για τον άγγλο ποιητή (Αν και με αυτά που πληροφορούμεθα για την ψυχική του περιπέτεια και τα άλλα οικογενειακά του προβλήματα που αντιμετώπιζε Τόμας Στερν ο Έλιοτ την περίοδο που συνέθεσε την σπαραγματική «Άγονη Γη», θα πρέπει να μιλάμε για «άγγλο ασθενή»), είναι πρόωρο να συγκατανεύσουμε μαζί του, τουλάχιστον όσον αφορά τον τίτλο του έργου. Θα βαδίσουμε και θα ακολουθήσουμε τα περισσότερα γνώριμα μονοπάτια που μας τεκμηρίωσε και μας δείχνει το κείμενο του Βαγενά στο περιοδικό. Ούτως ή άλλως, έχει τόση μεγάλη σημασία στις συνειδήσεις μας, αν το έργο το ονομάσουμε «Ερημότοπος», «Έρημη Χώρα», «Έρημη Γη», «Ρημαγμένη Γη» ή «Άγονη Γη», σημασία έχει μάλλον το πολιτισμικό και κοινωνικό περιβάλλον και ατμόσφαιρα στην οποία αναφέρεται και καθρεπτίζει. Τον πολιτισμικό χώρο του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού και των Κοινωνιών του, τα επαναλαμβανόμενα αδιέξοδά του κοντά 100 χρόνια από την έκδοσή του.
Ένα περιδιάβασμα σε τίτλους βιβλίων, μεταφράσεων, άρθρων, είναι κάτι αναγκαίο. Ένα σεργιάνι σε στοιχεία και πληροφορίες που αποτελούν απαραίτητη ύλη ανάγνωσης, προυποθετικό πεδίο πολλαπλών και ενδελεχών αναγνώσεων για να ξεκλειδώσουμε με την σειρά μας, τόσο τι μας λέει ο μεταφραστής και εισηγητής της νέας μετάφρασης του έργου στα σχόλια και τις κρίσεις, στο βιβλίο του ο Χάρης Βλαβιανός, όσο και το κάθε ένα από τα τρία κείμενα που αναφέρονται στην έκδοση οι συγγραφείς της “The Athens Review of books”. Οι ενδεικτικές αυτές καταγραφές,-γνωστές σε πολλούς που συγκεντρώνονται εδώ- δεν έχουν στόχο την επίδειξη πληροφοριακών γνώσεων από τον γράφοντα, (να μας δείξει τι; ), μια υπερκατανάλωση προηγηθέντων συγγραφικών ιχνών πάνω στο θέμα, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου, κάθε άλλο. Ο αναγνώστης που θα πάρει στα χέρια του την μετάφραση του Χάρη Βλαβιανού, θα κουβεντιάσει μαζί της, με τις διευκρινιστικές σημειώσεις της, θα σταθεί προσεκτικά στις εισαγωγικές κρίσεις του, και θα αγοράσει το τεύχος του περιοδικού και θα διαβάσει το τι μας γράφουν-με αφορμή την έκδοση- οι τρείς κρίνοντες το βιβλίο. Χρειάζεται να έχει γεύση από τις πληροφορίες αυτές, ώστε να διευκολυνθούν στην ανάγνωση των παρατηρήσεων και των σημειώσεων του Βλαβιανού που συνοδεύουν την μετάφραση, να αναγνωρίζουν που και σε ποιους χρονικά και ιστορικά απαντάει ο Βλαβιανός ή στέκεται αρνητής σαν μεταφραστής, και από την άλλη, σε ποια σημεία των λεγομένων και των θέσεων του μεταφραστή απαντάνε οι άλλοι μετά την έκδοση, και τι ίσως ερμηνευτικά μας εκθέτουν. Δεν γίνεται δηλαδή να αγνοείς τις σημειώσεις που συνοδεύουν την έκδοση του Σεφέρη, ούτε τι ο ίδιος σημειώνει στις Δοκιμές του ή στις Ημερολογιακές του Ημέρες. Δεν μπορείς να παραγνωρίσεις τις εργασίες και την διαρκή έρευνα, τα γραπτά του Νάσου Βαγενά που έχουν προηγηθεί πάνω στις μεταφραστικές αστοχίες του νομπελίστα ποιητή. Να παραβλέψεις το βιβλίο της Κίρκη Κεφαλέα , «Τοπία της ψυχής» Μελέτες για την νεότερη λογοτεχνία», εισαγωγικό σημείωμα: Χρήστου Γιανναρά, Αρμός 2018., «Ερημότοπος-Έρμη Χώρα-Έρηνη-Χώρα-Έρημη Γη», σ. 74-106. (στην Α’ ενότητα, μεταφορά από το (Θ. Λ.») Να μην έχεις ξεφυλλίσει το βιβλίο του κυρού καθηγητή από την Θεσσαλονίκη Ξενοφών Κ. Κοκόλη. Το άρθρο του Μιχαήλ Πασχάλη, «Πρεβελάκης και Σεφέρης: ένα άγνωστο δακτυλόγραφο της Έρημης Χώρας στη Βιβλιοθήκη Πρεβελάκη», βλέπε: περ. Νέα Εστία τχ. 1763/1,2004, τόμος 155ος, έτος 78ος, σ. 117-131. Μεταφραστικά. «Εισαγωγή/ Οι εκδόσεις της Έρημης Χώρας του 1936 και του 1949/….», και του ίδιου συγγραφέα: «Ο Σεφέρης ο μεταφραστής και αναγνώστης του Pervigilium Veneris από τον Έλιοτ στον Sir Cecil Clementi και τον Walter Pater», στα «Πρακτικά του Ζ Πανελληνίου Συμποσίου Λατινικών Σπουδών, ΕΕΦΣΠΘ, τμήματος Φιλολογίας, τομ. 10 (2002), Θεσσαλονίκη 2003. Δεν μπορείς να παραβλέψεις τον τόμο: Δημήτρης Δασκαλόπουλος, «ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΕΦΕΡΗ (1922-2016), εκδ. Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2016, (ακόμα και αν δεν σε συμπεριλαμβάνει στις σελίδες του ο βιβλιογράφος) που σε πληροφορεί για τις εκδόσεις της «Έρημης Χώρας». Για να μείνω στα πιο πρόσφατα. Δημοσιεύματα που ανοίγουν την βεντάλια των ερωτημάτων, των αποδοχών και των αμφισβητήσεων της μετάφρασης της «Άγονης Γης». Να παραβλέψεις τα αφιερώματα των λογοτεχνικών περιοδικών στον Τόμας Στέρν Έλιοτ, βλέπε Νέα Εστία τχ. 901/15-1-1965, τόμος 77ος, έτος ΛΘ. Και Νέα Εστία τχ. 1474-1475/ 1-12-1988, «Τ. Σ. Ε. 100 χρόνια από τη γέννησή του» (αναδημοσιεύονται κείμενα του «Κύκλου»). Το τεύχος του περιοδικού Διαβάζω τχ. 133/18-12-1985. Του περιοδικού «Η Λέξη» τχ. 43/3,4, 1985. (Ειδικό τεύχος). Το μελέτημα του Κωστή Παλαμά, για τον ποιητή Τάκη Παπατσώνη, «Ο Κωστής Παλαμάς για τον Τ. Παπατσώνη», βλέπε Παναγιώτης Δ. Μαστροδημήτρης, «ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΑ. ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΘΡΑ», τόμος β΄, σ. 171-214, εκδ. Γνώση 1984. Το λήμμα του πειραιώτη ποιητή Στέλιου Γεράνη για το έργο του Γιώργου Σαραντή, βλέπε «Εγκυκλοπαίδεια Λογοτεχνία των Ελλήνων» τόμος 12ος του Χάρη Πάτση. Την ανάλυση της Βασιλικής Μήσιου, «Έλληνες ποιητές ως μεταφραστές» Η περίπτωση του Αριστοτέλη Νικολαϊδη και η μετάφραση της Έρημης Χώρας του Έλιοτ. Βλέπε στο διαδίκτυο, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Την Βιβλιογραφία του Έλιοτ από τον Κολοσσό του Αμαρουσίου που εκδόθηκε το 1957. Την βιβλιογραφική δοκιμή, του Γιώργου Α. Παναγιώτου, «Ο Τ.Σ. Ελιοτ στην Ελλάδα (1966-1984)», βλέπε το αφιέρωμα της «Λέξης» τχ. 43. Το άρθρο του Λαζανά στην Νέα Εστία τχ. 1185/1976, που μας μιλά για το μεταφραστικό έργο του Τάκη Παπατσώνη». Το άρθρο του Παπατσώνη για τον Έλιοτ στον βιβλίο του «ΟΠΟΥ ΗΝ ΚΗΠΟΣ», εκδ. Οι Εκδόσεις των Φίλων1972. «Ο Έλιοτ ζη», σ. 142-145. Να παραβλέψεις την θέση της αριστερής κριτικής για τον Έλιοτ, όπως εκφράζεται μέσα από την οπτική του Μάρκου Αυγέρη, στο εμπεριστατωμένο μελέτημά του, για τον άγγλο ποιητή, σ. 265-293, στον τόμο: «Ξένοι Λογοτέχνες», εκδ. Θεμέλιο 1966. Που εξετάζει τον Έλιοτ από την σκοπιά της «Κοινωνιστικής Κριτικής». Μα και το μελέτημα του Ζήσιμου Λορεντζάτου, στον τόμο του «Μελέτες», εκδ. Γαλαξία 1967, σ. 179-193. «Η μορφή της Έρημης Χώρας για να συμπληρώσουμε τα λίγα σχετικά λόγια που είπαμε πριν , βρίσκεται δεμένη αναπόσπαστα με το περιεχόμενό της. Nodo marino., Ο γόρδιος δεσμός είναι απόλυτος, περιεχόμενο και μορφή είναι ένας σταυρόκομπος» σημειώνει στην σελίδα 187. Δεν μπορούμε όμως και σαν πειραιώτες, να παραβλέψουμε και έναν πειραιώτη μεταφραστή του και μελετητή του, τον δοκιμιογράφο Ευάγγελο Μόσχο, ο οποίος το 1969 από τις Εκδόσεις των Φίλων κυκλοφόρησε τα «Δέκα Χορικά απ’ το Βράχο», Ενώ το 1973 δίνει διάλεξη στο Βρετανικό Συμβούλιο με θέμα: «Τ. Σ. Ε. Ένας Ποιητής-Προφήτης του Καιρού μας», βλέπε ανάτυπο από το περιοδικό Νέα Εστία, τώρα και στον τόμο: «Αποτιμήσεις» Δοκίμια και Μελετήματα, εκδ. Ίκαρος 1978, σ. 231-260. Ενώ δεν πρέπει να απουσιάζει το άρθρο του Ανδρέα Καραντώνη, «Ο Σεφέρης Μεταφραστής» σ. 68-76, και πάλι στο περιοδικό Νέα Εστία τχ. 1087/15-10-1972, τόμος 92ος. Το αφιέρωμα αυτό προσφέρθηκε από την εφημερίδα «Το Βήμα» στους αναγνώστες της το 2019.
Ο γράφων, επειδή δεν έχει τα ανάλογα προσόντα να είναι αυθεντικό Βαγενόπουλο,- και πως θα γινόταν άλλωστε, έτη φωτός χωρίζει τον δάσκαλο από το μειράκιο- γνωρίζει τις εξής μεταφραστικές προτάσεις του έργου. Η πρώτη που προμηθευτήκαμε, διαβάσαμε και έφερε σε επαφή την δική μας γενιά (1980), είναι του νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη. «Η ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ και άλλα ποιήματα», εισαγωγή, σχόλια, μετάφραση Γ. Σ., οριστική έκδοση (με διορθώσεις και προσθήκες. Αύγουστος 1973), εκδ. Ίκαρος 1973, σ. 184. Η έκδοση είναι αφιερωμένη στον χαλκέντερο Γιώργο Κατσίμπαλη, τον Κολοσσό του Μαρουσιού κατά Χένρυ Μίλλερ. Που μας έχει δώσει και την πρώτη Βιβλιογραφία για τον Έλιοτ. Συνηθίζοντας να ακολουθούμε το ρηθέν ερευνάτε τας γραφάς της μετάφρασης, η γενιά μου, διάβασε την μεταφραστική εκδοχή του ποιητή Κλείτου Κύρου: «T. S. ELIOT. Η ΡΗΜΑΓΜΕΝΗ ΓΗ», εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1990, σ. 128, τιμή 15 ευρώ. Δίγλωσση έκδοση, μετάφραση-σημειώσεις Κλείτος Κύρου. Στο ενδιάμεσο χρονικό διάστημα, ο ψυχίατρος και μυθιστοριογράφος Αριστοτέλης Νικολαϊδης, εκδίδει τον τόμο: «Τ. Σ. ΕΛΙΟΤ, ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ», ελληνική μετάφραση-εισαγωγή Αριστοτέλης Νικολαϊδης, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1983, β΄ έκδοση, σ. 260, τιμή 700 παλαιές δραχμές. Η ποιητική σύνθεση «Η ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ» περιλαμβάνεται στις σελίδες 89 έως 114, της έκδοσης. Αρχές δεκαετίας του 2000, για την ακρίβεια το 2002, η αναγνωστική και μεταφραστική μας περιέργεια ικανοποιήθηκε με μια νέα μετάφραση του έργου πρόταση, από την ποιήτρια της Γενιάς του 1970 Παυλίνα Παμπούδη. Οι εκδόσεις PRINTA-ΠΟΙΗΣΗ ΓΙΑ ΠΑΝΤΑ, κυκλοφόρησαν τον τόμο. «T. S. ELIOT», εισαγωγή-μετάφραση: Παυλίνα Παμπούδη, Αθήνα 2002, σ. 216, τιμή 15,60 ευρώ. Η έκδοση είναι δίγλωσση. «Η Έρημη Χώρα (1922)» καταλαμβάνει τις σελίδες 32-63 του βιβλίου. Όπως διαπιστώνουμε, μέχρι την πρόσφατη από τον ποιητή Χάρη Βλαβιανό, το μεταφραστικό μονοπάτι του έργου στην ελληνική επικράτεια παρέμεινε φωτεινό. Η πριν μερικών μηνών πρόσφατη δίγλωσση έκδοση της «ΑΓΟΝΗΣ ΓΗΣ» όπως αποδίδει τον τίτλο της σύνθεσης, ο Χ. Β., φέρει τα εξής στοιχεία: «Τ. Σ. ΕΛΙΟΤ, Η ΑΓΟΝΗ ΓΗ», εισαγωγή-μετάφραση-σημειώσεις Χάρης Βλαβιανός, εκδ. Πατάκη, Αθήνα Μάϊος 2020, σ. 174, τιμή 11,50 ευρώ. Τα Περιεχόμενα του βιβλίου είναι: Εισαγωγή του Χάρη Βλαβιανού, σ. 7/ THE WASTE LAND-Η ΑΓΟΝΗ ΓΗ, σ. 49/ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ, σ. 105/ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ, σ.161/ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ, σ.165/ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ, σ. 169. Να συμπληρώσουμε ακόμα ότι ποιήματα της ποιητικής σύνθεσης του άγγλου μοντερνιστή ποιητή που κυκλοφόρησε το 1922, υπήρξε μια σημαδιακή χρονολογία για το ελληνικό έθνος, χρονιά της Μικρασιατικής Καταστροφής και της βίαιης εκδίωξης του ελληνικού πληθυσμού από τις πατρογονικές τους εστίες, τα χώματα της Μικράς Ασίας. Επιβάλλετε να υπενθυμίσουμε ότι ο ποιητής και μεταφραστής Χ. Β. μετέφρασε, ένα ακόμα έργο του Tomas Stern Eliot, τα «ΤΕΣΣΕΡΑ ΚΟΥΑΡΤΕΤΑ». Δίγλωσση έκδοση, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια, Χάρης Βλαβιανός, η έκδοση περιλαμβάνει cd., που ο ποιητής απαγγέλλει το έργο, εκδ. Πατάκη, Αθήνα, Απρίλιος 2016, σ. 172, τιμή 13,90 ευρώ, στ΄ έκδοση. Ένα έργο, τα «Τέσσερα Κουαρτέτα» που από πολλούς κριτικούς εντός και εκτός ελλάδας θεωρείται το σημαντικότερο του ποιητή, ακόμα και από την «Ε. Χ.». Και δεν έχουν άδικο. Η «Άγονη Γη» έχει παρασταθεί στο θεατρικό σανίδι στο εξωτερικό και έχει προβληθεί στην τηλεόραση.
Από την εν συνόψει συγκεντρωτική αυτή παράθεση στοιχείων για την μεταφραστική περιπέτεια της THE WAST LAND στην χώρα μας, δεν μπορεί να λείψει και η μνημόνευση του ονόματος της συγγραφέως και δοκιμιογράφου Μαίρης Μικέ, η οποία υπέβαλε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, διδακτορική διατριβή με θέμα: «Το λογοτεχνικό περιοδικό «Ο Κύκλος» 1931-1939, 1945-1947, Θεσσαλονίκη 1988, που όπως τα δεδομένα μας φανερώνουν, αρχίζει η γνωριμία του ελληνικού κοινού με το έργο του Έλιοτ μέσω του αφιερώματος του περιοδικού στον ποιητή. (και από το οσάνω περιοδικό αρχίζει και η γνωριμία μας με τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες). Χρήσιμο μας είναι και το άρθρο της Μαίρης Μικέ: «ΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Ο ΚΥΚΛΟΣ (1931-1939, 1945-1947) ΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ», σ. 263-282, που δημοσιεύτηκε στον τόμο: «Ο ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΣΤΟΝ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ» Επιστημονικό Συμπόσιο (26 και 27 Μαρτίου 1999), έκδοση Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Σχολή Μωραϊτη, Αθήνα 2001. Γράφει σχετικά η Μικέ, σ.269: «….Δεν είναι, συνεπώς, τυχαίο ότι αυτοί οι συγκριμένοι μελετητές έχουν την μεγαλύτερη συμμετοχή στο ελιοτικό αφιέρωμα του Κύκλου, το καλοκαίρι (Ιούλιος) του 1933. Έτσι παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ο άγγλος ποιητής. Τα ποιήματα του Έλιοτ συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον των μεταφραστών και αποτελούν την αποκλειστική σχεδόν, ύλη του αφιερώματος. Μεταφράζονται τα: «Γερόντιον» (=Gerontion), «Ερημότοπος» (=Έρημη Χώρα[=The Waste Land], όπως καθιερώθηκε από τη μετάφραση του Σεφέρη το 1936 στα Νέα Γράμματα) από τον Τάκη Παπατσώνη , «Στο εστιατόριο» (=Dans le restaurant) από τον Μελαχρινό, «Ο μην του μέλιτος» (=Lune de Miel) από τον Κ. Εμμανουήλ και η «Τετάρτη των Τεφρών» (=Ash Wednesday) από τον Νικήτα Ράντο………..».
Αυτές οι μάλλον χρηστικές πληροφορίες μας διευκολύνουν να ανιχνεύσουμε ανετότερα το ενδιαφέρον των ελλήνων ποιητών και μεταφραστών, και να χαρούμε την μεταφραστική πρόταση του ποιητή Χάρη Βλαβιανού, και τα κείμενα της “The Athens Review of books” Επικουρικοί αρωγοί, είναι και τέσσερεις ακόμα τίτλοι βιβλίων:
-ΜΗΤΣΟΣ ΛΥΓΙΖΟΣ, ΘΕΜΑΤΑ και ΠΟΙΗΤΕΣ. ΔΟΚΙΜΙΑ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΕΣ, εκδ. Δωδώνη 1977, σ. 18, 58, 59, 209, 210, 211, 222, 284.
-ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ Κ. ΠΛΑΚΩΤΑΡΗ, ΑΓΓΛΟΣΑΞΩΝΙΚΑ, Φιλολογικά Μελετήματα, εκ. Οι Εκδόσεις των Φίλων 1977, σ. 94-125. (ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΚΑΙ ΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΑΓΓΛΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ) [σ. 94, 95, 100, passim.
-ΜΑΡΙΟΣ ΒΥΡΩΝ ΡΑΪΖΗΣ, ΑΓΓΛΟΦΩΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ. ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ, εκδ. Κέδρος 1981. [Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ ΚΑΙ Η ΑΓΓΛΟΦΩΝΗ ΠΟΙΗΣΗ] σ. 196, 207, 208, 215, 216.
-JOHN SUTHERLAND, ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, εκδ. Πατάκη 2014, (αναφορές στον Ελιοτ) σ. 91-92, 94, 103, 121, 224, 225, 268, 270-275, 325, 326, 327, 333-334, 364-365.
Ο Μίλτος
Φραγκόπουλος επισημαίνει ότι το έργο του άγγλου ποιητή εμφορείται από το
τρίπτυχο «της πλήξης, της φρίκης, και του μεγαλείου» σ. 24 του περιοδικού
υιοθετώντας την θέση της κριτικού Έλεν Γκάρντνερ, στην μελέτη της “The Art of T. S. Eliot”, σημειώνοντας: «Αυτό το τρίπτυχο της πλήξης, της φρίκης και
του μεγαλείου, η Γκάρντερ το εντοπίζει στον πυρήνα της ποιητικής του Έλιοτ, σαν
σύνοψη της ανθρώπινης συνθήκης. Και θα μπορούσαμε, μιλώντας κάπως
απλουστευτικά, να πούμε ότι με τον «Προύφροκ» (1910-15) έχουμε πλήξη…».
Αναφερόμενος στον χαρακτήρα του ποιητή σαν άτομο, υιοθετεί μια κρίση ενός
άγγλου συμπατριώτη του, γράφοντας: «Ολότελα
κλεισμένος σ’ ένα περιτύλιγμα παγερής επισημότητας», έτσι μας τον
περιγράφει ο Λέναρντ Γουλφ, σύζυγος της πεζογράφου Βιρτζίνιας Γουλφ που τον
γνώρισε από κοντά. Αν ερμηνεύουμε ορθά την κρίση του συζύγου της Βιρτζίνιας
Γουλφ, ο Έλιοτ, στον ιδιωτικό του βίο, ήταν ένα πρόσωπο που εμφορείται από αυτήν
την βαρετή ορθοπιστία ηθικότητας του Καθολικισμού που χαρακτηρίζει την εμφάνιση
και δημόσια εικόνα των άγγλων παστόρων. Στην σελίδα 23 μας λέει ο Φραγκόπουλος:
«Βέβαια ο Έλιοτ είναι ένας μάλλον
παράταιρος κήρυκας του μοντερνισμού. Παρατηρώντας τις αναζητήσεις του, τους
προβληματισμούς του, τα ενδιαφέροντά του, καθώς και τη ζωή που διάγει, δεν
συναντάμε πολλά κοινά στοιχεία με το συνηθισμένο πρότυπο που κυριαρχεί στις
πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, του οργισμένου νέου δημιουργού που
θέλει να γκρεμίσει τους κανόνες της τέχνης και να έρθει σε ρήξη με ό,τι έχει
προηγηθεί. Δεν συναντάμε την προκλητικότητα των ντανταϊστών, την παραβατικότητα
και τον ερωτισμό των σουρεαλιστών, ή την επαναστατική πολιτική στράτευση των
κονστρουκτιβιστών ή των εξπρεσιονιστών, ή από την άλλη, την φιλοφασιστική
στράτευση των φουτουριστών (και του Έζρα Πάουντ). Σε μια εποχή έντονων
πολιτικών συγκρούσεων στις δυο δεκαετίες του μεσοπολέμου, ο Έλιοτ θα
απασχοληθεί πολύ σοβαρά με το ζήτημα της χριστιανικής πίστης, και το 1928 θα
δηλώσει ότι υιοθετεί τις απόψεις του αγγλο-καθολικισμού (μια «ενωτική» τάση της
Αγγλικανικής εκκλησίας».
Γιώργος Χ. Μπαλούρδος
Πειραιάς, Τρίτη 6 Οκτωβρίου 2020.
Με την στέρφα υγρασία να αχνίζει από την «Άγονη Γη»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου