Η ΠΕΙΡΑΙΚΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ

 

           Η ΠΕΙΡΑΙΚΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ

του Μιχάλη Ι. Ρεκλείτη

     Με όσα φέρνει η θύμηση, γράφουμε για τη φιλολογική κίνηση του Πειραιά, στην περίοδο του Μεσοπολέμου. Η περίοδος αυτή, που για τη χώρα μας αρχίζει από τη Μικρασιατική καταστροφή, παρουσιάζει μια νέα κατάσταση στις βασιλικές δομές της κοινωνίας μας (πολιτικές, οικονομικές, πολιτιστικές και πνευματικές.

     Η Ελλάδα, μετά δεκάχρονους (με μικρή διακοπή) πολέμους (1912-1922), και παράλληλα εσωτερικές πολιτικές αναταραχές, βγήκε στο τέλος των πολέμων καθημαγμένη και εξουθενωμένη, κι ακόμα με ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες πρόσφυγες Μικρασιάτες. Και, κατά ορισμό, πρόσφυγες θεωρούνται αυτοί που κάτω από δυσμενέστατες συνθήκες, με βίαιο τρόπο διώχνονται από τις πατρογονικές τους εστίες, χωρίς συνήθως τα υπάρχοντά τους, σώζοντες τη ζωή τους και  μόνον αυτή. Δεν μπορούμε όμως να μη θυμηθούμε εδώ τη ρήση: «Ουδέν κακόν αμιγές καλού». Και τούτο, γιατί, όπως μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, αξιόλογοι άνθρωποι, κυρίως του πνεύματος, κατέφυγαν στη Δύση και συνέβαλαν θετικά στην ανάπτυξη του Λόγου και της Τέχνης, έτσι και με τους Μικρασιάτες πρόσφυγες, μπήκε νέο αίμα στον πνευματικό, οικονομικό και πολιτιστικό τομέα, με αξιόλογη συμβολή στην αναπτυξιακή πορεία της χώρας.

     Όλ’ αυτά φυσικό ήταν να έχουν επίπτωση στη διαμόρφωση διαφορετικού κλίματος στη γενιά της εποχής του μεσοπολέμου. Και στην πόλη μας άρχισε σιγά-σιγά να παρουσιάζεται μια αξιόλογη πνευματική κίνηση, παρ’ όλο που γνωστοί πανελλήνια εκφραστές της, τραβούσαν προς την Αθήνα. Κι έτσι, παρέμειναν πιστοί στον Πειραιά λίγοι, όπως ο Νίκος Καββαδίας (Μαραμπού), ο Λάμπρος Πορφύρας, ο Νίκος Χαντζάρας, ο Χρήστος Λεβάντας, ο Γρηγόρης Θεοχάρης, ο Θεόδωρος Λιαρούτσος, ο Π. Σπάλας και άλλοι.

      Η γειτνίαση με την Αθήνα είναι γεγονός πως απέβαινε σε βάρος της πόλης μας. Φιλολογικοί Σύλλογοι της πρωτεύουσας, όπως ο «Παρνασσός» και άλλοι και λογοτεχνικά περιοδικά («Νέα Εστία» κ. α.) με πανελλήνια προβολή, επιδρούσαν ανασχετικά σε κάθε φιλότιμη προσπάθεια ανάπτυξης και παρουσίασης της πνευματικής εργασίας και στην πόλη μας. Ο «Πειραϊκός Σύνδεσμος» με τα πολλά τμήματά του (Καλλιτεχνικό, Γυμναστικό, Νυχτερινών Σχολών και άλλα) δεν δρούσε ως καθαρά φιλολογικό σωματείο για να ‘ριχνε όλο το βάρος του εκεί. Κι ακόμα οι πύλες του τότε ήταν ανοικτές σχεδόν μόνο για την elite της πόλης μας. Ωστόσο, οι πνευματικές, πολιτιστικές κι οι κοσμικές εκδηλώσεις του είχαν αναδείξει τον «Πειραϊκό Σύνδεσμο»  σε κορυφαίο, στο είδος του, ίδρυμα:

      Μετά τους πολέμους, φυσικό ήταν να δημιουργηθούν πιο δύσκολες οικονομικές συνθήκες που δεν άφηναν περιθώρια για αφοσίωση στη λογοτεχνία και για φτασμένους ακόμη, γι’ αυτό και οι περισσότεροι τρέπονταν στη δημοσιογραφία, που είναι και η πιο σχετική με την κλίση τους προς τα γράμματα επαγγελματική απασχόληση.

     Όσο για την παιδεία, που βοηθεί στη μόρφωση, τότε είχαμε το Δημοτικό (τέσσερα χρόνια), το Ελληνικό ή Σχολαρχείο με τρία χρόνια, και το Γυμνάσιο ή Εμπορική Σχολή με τετράχρονη φοίτηση. Ακολουθούσε όπως και τώρα, η ανώτατη εκπαίδευση, προσιτή μόνο σε λίγους.

     Οι οικονομικές δυσχέρειες (πολυμελείς οικογένειες, χαμηλό εισόδημα και λίγες δουλειές) κι από την άλλη μεριά οι δαπάνες για την παιδεία (δεν υπήρχε τότε δωρεάν παιδεία), όπως εγγραφές, εξέταστρα, βιβλία κ.λ.π. καθιστούσαν δύσκολη τη φοίτηση στη μέση εκπαίδευση κι ακόμη δυσκολότερη στην ανώτατη. Από τον κύκλο αυτών που σπούδαζαν, λίγοι ήσαν εκείνοι που συνέχιζαν να ασχολούνται με τη φιλολογία, τότε ή μετά, όταν μπήκαν στον επαγγελματικό στίβο, όπως ο Γρηγόρης Θεοχάρης, ο Αργύρης Κωστέας και άλλοι. Εκείνοι όμως που ασχολήθηκαν επαγγελματικά με τη δημοσιογραφία και μάλιστα από νεαρής ηλικίας (Χρ. Λεβάντας, Θ. Λιαρούτσος κ. ά), συνέχισαν να ασχολούνται με την ποίηση και με την πεζογραφία. Έγραφαν, όπως και άλλοι, στα μικρής ή μεγάλης διάρκειας περιοδικά της πόλης μας, όπως στον «Πειραϊκό Έσπερο» του Ν. Αποστολίδη, τη «Νέα Σκέψη» του Τάσου Βουλόδημου, τη «Διανόηση» των Κλ. Κλώνη και Δ. Πιτσάκη, το «Διανοούμενο» των Γρ. Θεοχάρη και Ν. Βλάχου.

      Για την ιστορία αναφέρουμε πως τα περιοδικά τότε άρχιζαν από… χειρόγραφα, πολυγραφημένα (όχι της σημερινής μορφής), λιθόγραφα, για να καταλήξουν στα τυπωμένα. Αλλά και οι τοπικές εφημερίδες, καθημερινές («Χρονογράφος», «Θάρρος», «Νέοι Καιροί»), και άλλες βδομαδιάτικες («Κοινή Γνώμη» του Γρηγόρη Θεοχάρη και «Πειραϊκόν Βήμα», με εκδότη τον γράφοντα και διευθυντές το Θόδωρο Λιαρούτσο και τον Άγγελο Ταιναρινό), είχαν ανοιχτές τις στήλες τους στους νεαρούς τότε λογοτέχνες και «φιλολογούντες».

      Οι Πειραιώτες λογοτέχνες σημάδεψαν με την παρουσία τους τη μεσοπολεμική περίοδο, πρωτοστατούντες σε κάθε πνευματική εκδήλωση και στη σύσταση φιλολογικών συλλόγων, όπως η «Φιλολογική Στέγη Πειραιώς» με ιδρυτή το Γρηγόρη Θεοχάρη, ο Σύλλογος Λογοτεχνών και Καλλιτεχνών (ήταν παράρτημα της Αθήνας), η Εταιρεία Διανοουμένων κ.α.

      Στους συλλόγους αυτούς δεν έλειψαν οι φίλοι και οι φιλολογούντες, που στήριζαν με την παρουσία τους και τις εκδηλώσεις τους. Υπήρχαν και παρέες-φιλολογικές συντροφιές που «τάλεγαν» σε καφενεία και ταβέρνες, ισόγειες και υπόγειες, που μία απ’ αυτές είχε ονομάσει «Μοιραίους» ο αξέχαστος Βαγγέλης Τζωρτζάκης (DOLOROSUM).

      Νομίζουμε πώς πρέπει ονομαστικά να αναφερθούν όσοι ασχολήθηκαν με τα γράμματα την εποχή εκείνη, καθένας με τον τρόπο του και τις δυνάμεις του, κι έδωσαν το «παρών» στη φιλολογική κίνηση του Πειραιά. Θυμάμαι απ’ αυτούς, την προοδευτική φοιτητική παρέα των Κώστα Βενιέρη, Τ. Ευθυμίου, Νίτσας Σακελλαρίου, Τάκη Τσουνάκη, Ελένης Ρουσάκη. Ακόμα το Μήτσο Τσιρογιάννη με τα πεζοτράγουδά του, τον Αντρέα Μπέση (θαυμαστή του Γρυπάρη), Ηλία Φασιλή, Νιόνο Κουταβά, Μιχάλη Μαθιό, Δημήτρη Μαρουλάκο, Πάνο Παπαδογιώργη (μετέπειτα λυκειάρχη), τον Κώστα Κυρίμη (έπειτα δικηγόρο και νομάρχη), Αλ. Λευκαδίτη (Δ/ντη Δημοτικής Βιβλιοθήκης), Αντώνη και Γιώργο, αδέρφια του γράφοντος, Νίκο Κατσουλιάκο, Νίκο Βελιώτη, Βασ. Καστριώττη μεταπολεμικά Δ/ντη του περιοδικού «Αλιεία»), Δήμο Αυγέρη, Νίκο Κατραμάδο, Τριαντ. Κρέμο, Μιχάλη Γαλατιανό (Μ. Οικονομίδη), Νώντα Θεοφίλου, Φίλιππο Μαϊχό, Θανάση Χιωτέλη, Κώστα Λαμπαδάριο. Επίσης το γνωστό δικηγόρο Γιώργο Πατρινό (που έγραψε και θεατρικά έργα) και τον αδελφό του Λινάρδο. Εποχή άφησε με τα «Λευκά φύλλα» ο Γιάννης Πιπίνος. Πρέπει να αναφέρουμε και τους παιδικούς φίλους Γιάννη Δυριώτη (Ι. Χαρτοκόλλη), μεγάλο βιβλιόφιλο με χιλιάδες τόμους και τον Αλέκο Μακρόπουλο, συνεργάτη σε περιοδικά κι εφημερίδες μεταπολεμικά που βρήκαν κι οι δυο το δρόμο τους στη δημοσιογραφία.

     Κλείνω το σύντομο τούτο σημείωμα με νοσταλγία, αναπολώντας την ειδυλλιακή αυτή εποχή σε σύγκριση με τη σημερινή υλιστική και γεμάτη άγχος και φόβους για το παρόν και το μέλλον της νέας γενιάς.

ΜΙΧΑΛΗΣ  Ι. ΡΕΚΛΕΙΤΗΣ

Υ.Σ. Το σημείωμα αφιερώνεται στη θύμηση των αναφερομένων ως και άλλων αφανών φίλων της τέχνης του Λόγου.

Περιοδικό Φιλολογική Στέγη τχ. 45/Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1988, σελ. 327-329. Χρόνος 23^ος, τόμος Στ΄.

Ελάχιστα: 

     Ο Μιχάλης Ι. Ρεκλείτης 1908-1996, ήταν πειραιώτης δημοσιογράφος. Δραστηριοποιήθηκε στην πόλη του Πειραιά και υπήρξε μεταξύ άλλων, εκδότης της εφημερίδας "Πειραϊκόν Βήμα". Στην πειραϊκή αυτή εφημερίδα συνεργάστηκε, δημοσίευσε ο ποιητής Νίκος Καββαδίας πεζά του.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος, Πειραιάς 10 Μαϊου 2021