Η Παλαιά καλή εποχή του Πειραιά. του Ιωάννη Αλ. Μελετόπουλου

ΙΩΑΝΝΗΣ  ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ  ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ

(Πειραιάς 11/2/1903-Αθήνα 12/8/1980)

     Ο Ιωάννης Αλέξαν. Μελετόπουλος, Πειραιάς 11/2/1903-Αθήνα 12/8/1980, είναι ο πρώτος ιστορικός της πόλης του Πειραιά. Η οικογένεια Μελετόπουλου (πατέρας του ήταν ο Αλέξανδρος ενώ παππούς του ο Νικόλαος) υπήρξε από τις παλαιότερες και πλουσιότερες της μικρής μας πόλης. Μεγάλες εκτάσεις και περιοχές του παλαιού Πειραιά και όχι μόνο της πόλης μας, ανήκαν στην κατοχή της, τα γνωστά μας Μελετοπουλαίϊκα, όπως αναγράφονταν σε παλαιά συμβόλαια ιδιοκτησιών της πόλης, που έτυχε να δω, ή έτυχε να ακούσω σποραδικά από παλαιότερους Πειραιώτες.  Όταν αρχές της δεκαετίας του 1970 με χαμηλότοκες δόσεις αγοράσαμε από συμβολαιογραφικό γραφείο την παλαιοτάτη οικία μας, όπως και άλλες φτωχές εργατικές οικογένειες που είχαν εγκατασταθεί από παλαιά, στα βραχώδη αυτά μέρη, τα συμβόλαια ανέγραφαν το όνομα της οικογένειας Μελετόπουλου ή κληρονόμων τους. Τοποθεσίες, μικρές ή μεγαλύτερης έκτασης οικοπεδικές εκτάσεις, όπως ο Καραβάς, τα Μανιάτικα, η Αγία Σοφία, της Αγίας Μαρίνας, του Αγίου Δημητρίου, του Δηλαβέρη από την πλευρά της οδού Ρετσίνα και άλλα κοντινά τοπόσημα, βρίσκονταν στην ιδιοκτησία της οικογένειας Μελετόπουλου και των απογόνων τους από των αρχών του προηγούμενο αιώνα. Με την ανάπτυξη και την εξέλιξη της πόλης και την εγκατάσταση των νέων κατοίκων, οι περιοχές αυτές πέρασαν είτε στην ιδιοκτησία των Δημοτικών αρχών του Πειραιά και άλλων όμορων Δήμων, απαλλοτριώθηκαν ή αγοράστηκαν από νεότερες οικογένειες πειραιωτών, μικροϊδιοκτήτες, που εγκαταστάθηκαν στα αντίστοιχα πέντε δημοτικά διαμερίσματα του λιμανιού. Να σημειώσω εν τάχει ότι, έκπληξη για μένα ήταν, όταν σε συνάντηση που είχα παλαιότερα με τον ποιητή και στιχουργό Μάνο Ελευθερίου, και του είπα που κατοικώ, ο κυρός Ελευθερίου εξέφρασε την επιθυμία να επισκεφθεί και πάλι-να δούμε μαζί-τον χώρο και τα σπίτια πάνω από το πάρκο του Δηλαβέρη, (τα παλαιά του Μελετόπουλου, όπως μου είπε) που είτε διέμενε; είτε επισκέπτονταν συχνά τις προηγούμενες δεκαετίες. Μάλλον πρέπει να είχε φιλικά ή συγγενικά του πρόσωπα.

     Ο Ιωάννης Αλ. Μελετόπουλος είναι ο τελευταίος σύγχρονος πειραιώτης ευπατρίδης και ευεργέτης του Δήμου μας. Αναγνωρισμένος και τιμημένος ιστορικός, απόγονος της παλαιάς οικογένειας που πρόλαβε ηλικιακά η δική μας γενιά των νεότερων πειραιωτών-μετά την επτάχρονη στρατιωτική περίοδο-να γνωρίσει διά ζώσης, να ακούσει. Όσοι κατοικούσαμε στο Πόρτο Δράκο και ασχολούμασταν με την ιστορία και την πολιτιστική κίνηση του Δήμου, γνωρίζαμε-γιατί αναφέρονταν συχνά οι παλαιότεροι-το όνομα του ιστορικού, ή προλάβαμε την φυσική του παρουσία. Το οικογενειακό δέντρο της οικογένειας Μελετόπουλου έχει βαθιές και ένδοξες ρίζες. Σημειώνει μεταξύ άλλων σε κείμενό του 28/4/2011 ο πειραιώτης δημοσιογράφος και ερευνητής Βασίλης Παν. Κουτουζής για τον Ιωάννη Α. Μελετόπουλο, αναφερόμενος στην οικογενειακή του καταγωγή και τα προγενέστερα μέλη από όπου προερχόταν. Βλέπε: © KOUTOUZIS NEWS  Αναδημοσίευση  επιτρέπεται μόνο με αναφορά στην πηγή  www.koutouzis.gr . «Ο Ιωάννης Αλ. Μελετόπουλος (1903-1980) γιός του Αλέξανδρου,  γεννήθηκε στον  Πειραιά. Δικηγόρος  παρ’ Αρείω Πάγω, ανέπτυξε  κοινωνική και συγγραφική δραστηριότητα. Χρημάτισε γενικός γραμματέας της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας (1967-1976) και έφορος του Εθνικού και Ιστορικού Μουσείου. Διετέλεσε πρόεδρος του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου των δημοσίων Πειραϊκών Σχολών, δημοτικός σύμβουλος (1947-1950) και μέλος του Αδελφάτου του Τζανείου» και συνεχίζει: «Εκ των ιδρυτών και μεγάλων ευεργετών του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, ιδρυτής του Ιστορικού Αρχείου του δήμου Πειραιά και ιδρυτής και μέγας δωρητής της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Μυκόνου, στην πλατεία της Αγίας Κυριακής την οποία στέγασε στο αρχοντικό Καμπάνη του 1735, που ανήκε στην οικογένεια Μαυρογένη και ανακαινίσθηκε με δωρεά του Ιωάννη Μελετόπουλου. Η βιβλιοθήκη περιλαμβάνει περίπου 10.000 τόμους βιβλίων από την δωρεά του ιστοριοδίφη Αλέξανδρου Μελετόπουλου και άλλων δωρητών. Ανάμεσα στα εκθέματά της περιλαμβάνονται έγγραφα του 18ου και 19ου αιώνα, μια πλούσια συλλογή από φωτογραφικό υλικό καθώς και μια σπάνια συλλογή από αρχαία νομίσματα και παλιές σφραγίδες….».  

     Ο πειραιώτης ιστορικός, ιστοριοδίφης, νομικός,  ερευνητής, επιστήμονας, «μανιώδης» συλλέκτης, αρθρογράφος και συγγραφέας πολλών βιβλίων, επιμελητής ιστορικών μελετημάτων και επανεκδόσεων χρήσιμων έργων για την ιστορία της πόλης, σε όλη την διάρκεια του δημόσιου βίου του δεν έπαψε να είναι ένας συστηματικός και πολύμορφων ιστορικών τεκμηρίων συλλέκτης. Ένας σταθερός ανιδιοτελής δωρητής του Πειραιά και όχι μόνο. Ένας πειραιώτης παλαιός ευεργέτης, που δεν δίσταζε, κάθε φορά που το απαιτούσαν οι συνθήκες, να «ανοίξει το οικογενειακό του πουγγί» και να προσφέρει με πλουσιοπάροχη διάθεση είτε οικονομικά ποσά, είτε από το προσωπικό του αρχείο, είτε τις κατά καιρούς συλλογές του που είχε στην κατοχή του, είτε να προσφερθεί να δωρίσει αγάλματα αρχαίων στρατηγών ή σύγχρονων ελλήνων πολιτικών, χάλκινους ανδριάντες που στολίζουν πλατείες της γενέθλιας πόλης του. Έργα και πράξεις που υπενθυμίζουν στις μελλοντικές γενιές των πειραιωτών το αρχαίο και νεότερο ιστορικό παρελθόν του πρώτου λιμανιού της χώρας. Ασφαλώς οι αφιλοκερδείς αυτές ενέργειες οφείλονταν στην οικονομική ευμάρεια του Μελετόπουλου και της οικογένειάς του, όπως όμως έχουν τονίσει διάφοροι αρθρογράφοι και ερευνητές και νεότεροι ιστορικοί της πόλης, που ασχολήθηκαν με το φαινόμενο Μελετόπουλος, παρά τον πλούτο του, δεν αδιαφόρησε ούτε για τα κοινά του Πειραιά, ούτε για την ιστορία του, ούτε ευρύτερα για την πολιτιστική και ιστορική κληρονομιά της πατρίδας μας, δωρίζοντας δεκάδες παλαιά τεκμήρια σε Ελληνικά Μουσεία. Τόσο ο τελευταίος ιστορικός του Πειραιά-των χρόνων μας- Γιάννης Χατζημανωλάκης όσο και όσοι έγραψαν για την οικογένεια και τον Ιωάννη Αλ. Μελετόπουλο, πρίν και μετά την εκδημία του, στον ημερήσιο πανελλαδικό και τοπικό τύπο, στάθηκαν ιδιαίτερα στην σημαντική συμβολή-προσφορά του στην πόλη, στην ενεργό δράση του, που εκφράστηκε με τις συνεχείς δωρεές του. Σημειώνουμε ενδεικτικά: «Στις 29 Φεβρουαρίου 1976 αποκαλύφθηκε, σε επίσημη τελετή, από τον υπουργό Εμπορικής Ναυτιλίας κ. Α. Παπαδόγγονα ο χάλκινος ανδριάντας του Θεμιστοκλή-έργο του γλύπτη Νικόλα-που πρόσφερε στην πόλη μας ο κ. Ιωάννης Αλ. Μελετόπουλος και που στήθηκε σε κεντρικό σημείο. Ο κ. Μελετόπουλος αποφάσισε επίσης να προσφέρει τον ανδριάντα του Ελ. Βενιζέλου, προτομή του Α. Μιαούλη-έργο του μεγάλου νεοέλληνα γλύπτη Λ. Δρόση-και μια πολύτιμη σειρά 17 εγγράφων της περιόδου 1700-1840, σχετικών με την ιστορία του τόπου μας, που θα πλουτίσουν, ασφαλώς, το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου. Για όλες αυτές τις σημαντικές προσφορές του, που δείχνουν έμπρακτα την αγάπη προς το γενέθλιο χώρο του, δεν έχουμε παρά να του σφίξουμε το χέρι…» διαβάζουμε στο ομώνυμο περιοδικό της Φιλολογικής Στέγης τεύχος 23/Άνοιξη 1976, σ.55. Ενώ στο επόμενο τεύχος 24/Άνοιξη 1977, σ.151, διαβάσουμε και πάλι σχετικά με τη δωρεά του επώνυμου ευεργέτη που συνεχίζει τον «καλόν αγώνα» προς την πόλη, ένα δεικτικό σχόλιο για την καθυστέρηση της αποδοχής της δωρεάς: «Ο ΑΝΔΡΙΑΝΤΑΣ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ» Ο κ. Γιάννης Μελετόπουλος που είναι γνωστή η σημαντική πειραϊκή και πλατύτερη προσφορά του, ώστε να μη χρειάζεται ιδιαίτερη υπογράμμιση, μετά τη δωρεά του ανδριάντα του Θεμιστοκλή, που κοσμεί από πέρυσι την πόλη, πρόσφερε στο Δήμο έτοιμο και τον ανδριάντα του Ελευθερίου Βενιζέλου, του κορυφαίου έλληνα πολιτικού, που συνδέθηκε άμεσα με τον Πειραιά σ’ όλη τη διάρκεια του δημόσιου βίου του. Το Δημοτικό Συμβούλιο αποδέχθηκε τη νέα αυτή  δωρεά του έγκριτου συμπολίτη μας. Και με απόφαση του Υπουργείου Εσωτερικών συγκροτήθηκε επιτροπή από ειδικούς, με συμμετοχή και εκπροσώπου του Δήμου (του δημοτικού συμβούλου κ. Γ. Δρόσου), για να εκφέρει τη γνώμη της σχετικά με την καλλιτεχνική αξία του έργου. Μέχρι σήμερα όμως για λόγους «άγνωστους», η επιτροπή δεν συνεδρίασε και το θέμα κινδυνεύει ν’ «αποτελματωθεί». Και ρωτάμε: Γιατί αυτή η αδικαιολόγητη καθυστέρηση; Χρέος έχουν οι αρμόδιοι ν’ απαντήσουν-και μάλιστα έμπρακτα, με την άμεση σύγκληση της επιτροπής». Σχόλιο που εκφράζει το σύνολο του πειραϊκού λαού που αγαπά και ενδιαφέρεται για τον τόπο του. Τέλος, για να μείνω μόνο στα δημοσιεύματα  του οσάνω περιοδικού, (μια και μια καταγραφή άρθρων και σχολίων από τον ημερήσιο τύπο της πρωτεύουσας και του δήμου μας, θα μας οδηγούσε σε άλλης μορφής και έκτασης ηλεκτρονικά σημειώματα και αναφορές) στο τεύχος 26/Χειμώνας 1979, σ.337 δημοσιεύονται τα εξής: «Στις 4 Μαϊου 1978 έγινε η τελετή των αποκαλυπτηρίων του χάλκινου ανδριάντα του Ελευθέριου Βενιζέλου (έργου του αξέχαστου γλύπτη Γιάννη Κανακάκη),που πρόσφερε στο Δήμο Πειραιώς ο κ. Γιάννης Αλ. Μελετόπουλος. Ο ανδριάντας στήθηκε μπροστά από τον ιερό ναό του Αγίου Κωνσταντίνου κήπο και στη θέση που βρισκόταν άλλοτε η προτομή του ιατροφιλόσοφου Θεόδωρου Αφεντούλη, που μεταφέρθηκε σε άλλο χώρο».  Ο επιβλητικός και σε σωματική κίνηση ανδριάντας του Κρητικού Εθνάρχη Ελευθερίου Βενιζέλου (Χανιά 23/8/ 1864-Παρίσι 18/3/1936) του πολιτικού που μεγάλωσε τα γεωγραφικά σύνορα της Ελλάδας και συνδέθηκε στενά με την πόλη μας και τον ΟΛΠ, (από την δική μας ευρύτερη εκλογική περιφέρεια της Αττικοβιωτίας έχασε τις εκλογές) είναι τοποθετημένος στην πλατεία του Δημαρχείου (Δημοτικού Θεάτρου ή Κοραή) και ατενίζει προς τον θαλάσσιο ορίζοντα της πόλης. Δυστυχώς, όπως και άλλα αγάλματα και προτομές ποιητών και καλλιτεχνών που κοσμούν τον δήμο μας, έχει υποστεί αρκετές φορές φθορές από τον βανδαλισμό των γνωστών-άγνωστων. Πού είτε σχεδιάζουν ακαλαίσθητα σχέδια πάνω στις προτομές και τα αγάλματα, είτε μουτζουρώνουν τα πρόσωπά τους, είτε τις αφαιρούν από τα βάθρα τους προς πώληση του υλικού τους. Και ο νοών νοείτω. Να προσθέσουμε επίσης, ότι η προτομή του Θεόδωρου Αφεντούλη (1824-1893) που κατοικούσε στον Πειραιά και είχε διατελέσει μεταξύ άλλων και αντιπρόσωπος της Εθνοσυνελεύσεως του 1863, που βρίσκονταν στον γύρω χώρο του Τινάνειου Κήπου, τοποθετήθηκε επί δημαρχίας Μιχάλη Μανούσκου, βρίσκεται στο Τζάνειο Νοσοκομείο Πειραιά. Εντός του Κήπου βρίσκονται το γλυπτό του Κώστα Βαλσάμη, ένας σε αδαμιαία περιβολή έφηβος, (που και αυτός βανδαλίστηκε, από ηθικοτάτων αρχών άτομα) και το μνημείο της εθνικής αντίστασης έργο του γλύπτη Απόστολου Φανακίδη. Καθώς και σφηνωμένο κομμάτι λαμαρίνας πάνω σε δέντρο, που είναι τμήμα του αγγλικού πλοίου Clan Fraiser, που εκτινάχθηκε έπειτα από τον νυχτερινό βομβαρδισμό του λιμανιού, 6 προς 7 Απριλίου 1941 από τα γερμανικά «στούκας». Ενώ έξω από το περιφραγμένο «Περιβολάκι», όπως έγραψε για τον κήπο ο πεζογράφος Μιχαήλ Μητσάκης στο γνωστό του κείμενο, υπάρχει πολύγωνο σιντριβάνι. Στα αριστερά του (όπως το κοιτάμε) είχε στηθεί ο ανδριάντας του αρχαίου στρατηγού Θεμιστοκλή, έτοιμος να εξορμήσει προς υπεράσπιση της πόλης, να αντιταχθεί στους κάθε είδους εισβολής του Πειραιά. Δωρεάν του Ιωάννη Αλ. Μελετόπουλου. Οι τοπικές εφημερίδες της εποχής, Φθινόπωρο του 1975, ένα χρόνο μετά την μεταπολίτευση, δημοσίευαν με ικανοποίηση και υπερηφάνεια μεταξύ των άλλων για το γεγονός: «Το μεσημέρι του Σαββάτου στις 25 Οκτωβρίου η πόλις του Πειραιά είχε μια ευχάριστη έκπληξη. Ο τεράστιος ορειχάλκινος ανδριάντας 4.5 μέτρων ύψος του δημιουργού της ναυτικής δυνάμεως της Ελλάδος Θεμιστοκλής κατέφθασε από το εργαστήρι του γλύπτη Νικόλα και το συνεργείο με το γερανό τον τοποθετούσε-υπό την επίβλεψη του καλλιτέχνη-στην πιο περίβλεπτη θέση του κεντρικού λιμανιού, κοντά στο χώρο που ήταν το παλαιό Δημαρχείο (Ρολόι)….». Το άγαλμα πάνω στο βάθρο του (από πράσινο χρυσίζων μάρμαρο) λάμπει μέσα στην ιστορική του παράδοση, διορατικό σχεδιασμό, μεγαλοπρέπεια του στρατηγού Θεμιστοκλή. (που κατέφυγε εξόριστος για να γλυτώσει την ζωή του στους Πέρσες) Εν έτη 2021 εκτελούνται έργα ανάπλασης του χώρου και το άγαλμα έχει μεταφερθεί. Ενώ η Βασιλέως Γεωργίου στενάζει από τις γραμμές του Τραμ, που ακόμα να φανεί. Ευτυχώς.

     Αναγκαία συμπλήρωση, είναι η αναφορά σε δύο τίτλους βιβλίων που αναφέρονται στον πειραιολάτρη ευεργέτη του Πόρτο Λεόνε. Το πολυσέλιδο (πάνω από 650 σελίδες, 16 κεφάλαια) μελέτημα της Δεσποίνης Αλάτση, «Ιωάννης Αλ. Μελετόπουλος» Αθήνα 1979. Ένα πανόραμα στοιχείων και πληροφοριών και των δραστηριοτήτων του δωρητή ιστορικού. Ειδικά το Β΄ κεφάλαιο σελίδες 51-250. "Μελέται Ιωάννου Μελετόπουλου και αι επ' αυτών κρίσεις". Παρουσιάζονται ασπρόμαυρες φωτογραφίες των εξωφύλλων των εργασιών του Α. Ι. Μ. και ελληνικές και ξενόγλωσσες καθώς και ενδεικτικές κρίσεις.Και το βιβλίο «Συλλογή Ιωάννου Μελετόπουλου» που επιμελήθηκαν η Ελένη Αναγνωστοπούλου και η Ευαγγελία Μπαφούνη, Πειραιάς 1992, έκδοση του Ιστορικού Αρχείου Πειραιά. Στις σελίδες του ταξινομούνται με επιμέλεια τα τεκμήρια του πειραιώτη συλλέκτη. Πληροφορίες κατά καιρούς για την προσφορά και το έργο του, τις δωρεές του, δημοσιεύονται σε διάφορες ιστοσελίδες και έντυπα άρθρα. Διάφορες πηγές για την συγγραφική και κοινωνική του δραστηριότητα, εντός και εκτός Πειραιά, είναι επίσης τα κείμενά, τα άρθρα, τα λήμματα, που δημοσίευσε ο ιστορικός, σε γενικές εγκυκλοπαίδειες «Ήλιος» σε ημερήσιες εφημερίδες «Ελεύθερος Κόσμος», «Η Βραδυνή» και άλλες, στον τοπικό τύπο «Η Φωνή του Πειραιώς» κ. ά. και σε πειραϊκά και μη περιοδικά. Άρθρα και κείμενα, δημόσιες παρεμβάσεις του, που μας αποκαλύπτουν την ιστορική του παιδεία, τις ιστορικές του και γιατί όχι αισθητικές του γνώσεις, το αμέριστο προσωπικό του ενδιαφέρον, στην διάσωση ιστορικών αγωνιστικών περιόδων της ελληνικής παράδοσης. Τεκμήρια καίρια και ουσιαστικά, σημαντικά κειμήλια του Έθνους των Ελλήνων, που εξακολουθητικά συνέλλεγε, και τα δώριζε κατόπιν τόσο στον γενέθλιο Δήμο του, όσο και σε διάφορα άλλα Μουσεία. Η συστηματική αυτή συμβολή-εθνική του προσφορά, συνέβαλε-θέλω να πιστεύω-στην εδραίωση της ιστορικής μνήμης στις συνειδήσεις των νεότερων ελληνικών γενεών, και ημών των πειραιωτών- στην διάσωση της ιστορικής μας κληρονομιάς από την φθορά του χρόνου, και άλλες κερδοσκοπικές ενέργειες, στην εμπέδωση ενός πατριωτικού χρέους προς τους προγόνους μας αγωνιστές (παρά τα δεκάδες πολιτικά και κοινωνικά «κουσούρια» τους που είχαν σαν φυσιογνωμίες) που μας κληροδότησαν ότι μας κληροδότησαν με θυσίες, κόπους, αίμα και αγώνες. Πρόσφεραν την ίδια τους την ζωή για εθνική ανεξαρτησία και ελευθερία της Ελλάδας, των χωμάτων της, της πόλης του Πειραιά. Η εθνική ταυτότητα ενός λαού, δεν είναι ένα αφηρημένο σχήμα μεταχρονολογημένων ιδεολογικών ερμηνειών, φορτισμένο κατά περίσταση, εφήμερης αλλαγής μεταγενέστερων εκλογικών αποτελεσμάτων της ελληνικής δημοκρατίας, αλλά μια διαρκής κατάκτηση των πολιτών, του έλληνος ανθρώπου, μέσα από μακραίωνες διαδικασίες ιστορικής αυτογνωσίας και αποδοχής το που ουσιαστικά ανήκεις και τι υπερασπίζεσαι να σου ανήκει. Διαφύλαξης σε ότι μας προσφέρθηκε αγωνιστικά και θυσίες σε υλικό και πνευματικό, πολιτιστικό, καλλιτεχνικό, ιστορικό επίπεδο, και όχι όπως θέλουν να μας το «επιβάλλουν» πανεπιστημιακές του εκσυγχρονισμού μας κρατικές γραφίδες και πολιτικές φωνές ορμώμενοι από ευρωπαϊκές επαναστάσεις που αιματοκύλισαν την ευρώπη και διατήρησαν τις αποικιοκρατικές της πρακτικές μέχρι των ημερών μας. Κάθε λαός έχει τους δικούς του φωτεινούς σηματωρούς ιστορικής και πολιτιστικής αναφοράς, τα ιστορικά του και θρησκευτικά του σύμβολα, της τέχνης τους φάρους παιδείας, που εξακολουθούν να τον εμψυχώνουν, να του κομίζουν τις αναγκαίες αντοχές του στην πορεία του μέσα στο χρόνο. Το ίδιο συμβαίνει και με τον ελληνικό λαό παρά τις κατά καιρούς ιδεολογικές πελαγοδρομήσεις του. Ακόμα και στις μέρες μας, μάθαμε να ερμηνεύουμε τα επιτεύγματα της Δύσης Χολιγουντιανά. Μια ζωή και ένας τρόπος βίου εικονικός, όπως τον θέλει, τον προπαγανδίζει ο τηλεοπτικός και κινηματογραφικός φακός του Αμερικάνικου Χόλλυγουντ. Μια παράδοση και μια μεσογειακή ιστορία αιώνων κινδυνεύει να χαθεί από τις σύγχρονες σειρήνες της άχρωμης ομαδοποίησης λαών και εθνών, της πανάρχαιας ιστορίας τους. Ο εθνικός πολιτισμός της Ελλάδας και άλλων κρατών, γίνηκε τουριστικό επισκεπτήριο πρόσκαιρης ταξιδιωτικής διαμονής. Και οι χώροι των Μουσείων, το αναγκαίο πέρασμα επίσκεψης πριν την ηλιοθεραπεία και τα εύγεστα, πικάντικα γκουρμέ εδέσματα. Ένας πανάρχαιος πολιτισμός όπως ο Ελληνικός, ίσως χάνεται, μέσα στα σβησμένα καντηλέρια του θρησκευτικού τουρισμού αδιάφορων νεόπλουτων και μιας τουριστικής μάζας που περί άλλων διασκεδάσεων τυρβάζει. «…. Στου Κόσμου το μπαλκόνι ποτέ μην ξαναβγείς», Μας άφησε πνευματική παρακαταθήκη ο Μελωδός των Ονείρων μας Μάνος Χατζιδάκις. Που κάτι ήξερε με την σοφία που τον διέκρινε παραπάνω.

     Σε κληροδοτήματα του Ιωάννη Αλ. Μελετόπουλου στηρίχτηκε και το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Πειραιά. Στην δωρεά της βιβλιοθήκης του Αλέξανδρου Ν. Μελετόπουλου (πατέρα του Ιωάννη) βασίστηκε το αρχείο της Μυκόνου. Συλλεκτικά αντικείμενα αξίας από την περίοδο των αγωνιστών του 1821 που αγόραζε και συγκέντρωνε ο ιστορικός ακολουθώντας την οικογενειακή του παράδοση. Πίνακες ζωγραφικής, σπάνιες εκδόσεις, παλαιά χειρόγραφα, ντοκουμέντα απαραίτητης αυτοσυνειδησίας, αρχεία, προσωπογραφίες ηρώων, αγάλματα ελλήνων πολιτικών, προτομές αρχαίων, φωτογραφίες, ανδριάντες, πολύτιμα σκεύη και άλλα, που ο πειραιολάτρης συλλέκτης, ερευνητής, ιστορικός και ιστοριοδίφης διέσωσε, σεβόμενος τις θυσίες των αγωνιστών, των Ελλήνων. Ανάλωσε τον βίο του στην διαφύλαξη κτερισμάτων της αρχαιολογίας και της ιστορίας, ενώ παράλληλα μετείχε και στα κοινά του δήμου. Διετέλεσε δημοτικός σύμβουλος, (στο βιβλίο του Γιάννη Ε. Χατζημανωλάκη: «Οι Δήμαρχοι του Νεότερου Πειραιά», (Συμβολή στην τοπική ιστορία) β΄ έκδοση, Πειραιάς 2002, Καταγράφονται τα ονόματα των Προέδρων των Δημοτικών Συμβουλίων, των Δημοτικών Συμβούλων, όπου αναγνωρίζουμε το όνομα του Νικόλαου Μελετόπουλου, του Αλέξανδρου Μελετόπουλου και του Ιωάννη Μελετόπουλου. Από το 1855 έως τον θάνατό του ιστορικού μια μακρά σημαντική διαδρομή προσφοράς στα κοινά και την ιστορία του Πειραιά. Ο Ιωάννης Α. Μελετόπουλος, δημοσίευσε επίσης, μελέτες και άρθρα σε τοπικά περιοδικά και εφημερίδες όπως προανέφερα. Κείμενα- παρεμβάσεις του για τις όποιες αλλαγές ή ενέργειες της δημοτικής αρχής που θεωρούσε ότι αλλοιώνουν την φυσιογνωμία της πόλης ή αντίστοιχα την αναδεικνύουν. Και στην δική του εισηγητική έκθεση οφείλεται το γκρέμισμα του Παλαιού Δημαρχείου του γνωστού μας Ρολογιού την περίοδο της δικτατορίας, από τον τότε δήμαρχο Αριστείδη Σκυλίτση. Απόφαση πού ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων, και ακόμα και σήμερα, πιστώνεται στις αρνητικές ενέργειες του τότε δημάρχου. Σε παλαιότερη ανάρτησή έχω αντιγράψει το σχετικό κείμενο του ιστορικού που δημοσιεύτηκε στον πειραϊκό τύπο της εποχής εκείνης. Ο Μελετόπουλος εξέδωσε και επιμελήθηκε πάνω από 3 δεκάδες τίτλους βιβλίων. Αρκετοί τίτλοι έργων του αναφέρονται στον Πειραιά του-μας, όπως μας δείχνει η ενδεικτική εργογραφία του που κατόρθωσα να αποδελτιώσω και παραθέτω παρακάτω. Ίσως κάνω λάθος, αλλά μάλλον, μέχρι σήμερα δεν έχουμε μια πλήρη καταγραφή των δημοσιευμάτων του, των διαφόρων λημμάτων του και των αυτόνομων εκδόσεών του. Σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά της εποχής του, έχουν δημοσιευθεί βιβλιοκριτικές και σχόλια για τις μελέτες του, τον ίδιο και τις δραστηριότητές του. Η εργασία όμως του Ιωάννη Αλ. Μελετόπουλου-για εμάς τους Πειραιώτες-που μας είναι γνωστότερη σε σχέση με άλλες του, στην οποία ανατρέχουμε ως πρώτη πηγή, ή αντιγράφονται αποσπάσματά της, ως κεντρική βάση της πειραικής ιστορίας, είναι το βιβλίο του «ΠΕΙΡΑΪΚΑ», ένας τόμος 144 σελίδων που εκδόθηκε το 1945 στην Αθήνα από το τυπογραφείο: «Τύποις: Γ. Π. Ξένου, Βιργινίας Μπενάκη 9 Αθήναι». Είναι αφιερωμένο: «ΤΑΙΣ ΙΕΡΑΙΣ ΣΚΙΑΙΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Δ: ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Ν: ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΥ ΕΥΛΑΒΩΣ ΑΝΑΤΙΘΗΜΙ ΤΟΔΕ», 17Χ24 , τιμή 35-40 ευρώ. Το βιβλίο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990 μπορούσες να το προμηθευτείς σε χαμηλή τιμή στα παλαιοπωλεία της Αθήνας και του Μοναστηρακίου από όπου το προμηθεύτηκε και ο γράφων. 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος, σελ.5-6

Βιβλιογραφία, σελ. 7-8

Τα Μεσαιωνικά ονόματα του Πειραιώς

Porto Leone- Porto Draco, σελ/ 9-17

Πηγαί της Ιστορίας του Πειραιώς επί Τουρκοκρατίας

Α) Η Μονή Αγίου Σπυρίδωνος, σελ.18-21

Β) Περιηγηταί, σελ. 22-35

Γ) Τοπωνύμια και ιδιοκτησίαι, σελ. 35-42

Δ) Ο Κύριος Κάϋρακ, σελ. 42-43

Ο Πειραιεύς κατά την Επανάστασιν ,  σελ. 44-52

Χρονογραφία του νεώτερου Πειραιώς

Α) Το σχέδιον της πόλεως, σελ. 53-55

Β) Οι πρώτοι οικισταί, σελ. 55-62

Γ) Ο Πειραιεύς συγκροτείται εις  Δήμον, σελ. 63-76

Δ) Τα πρώτα έτη (1837-1854), σελ. 76-98

Ε) Η Κατοχή (1854-1857), σελ. 98-102

ΣΤ) Εξέλιξις της πόλεως- Δήμος Α΄ τάξεως, σελ. 102-120

Ζ) Δευτέρα πόλις της Ελλάδος, σελ. 120-129

Η) Ο Λιμήν, σελ. 129-134

Θ) Η Πνευματική και καλλιτεχνική ζωή, σελ. 134-136

Ι) Η Κατοχή (1941-1944), σελ. 137-140

Έγγραφα το πρώτον εκδιδόμενα ενταύθα:

Κτηματολόγιον Μονής Αγίου Σπυρίδωνος, σ. 20-21

Πωλητήριον  συμβόλαιον του έτους 1703, σ. 36

Όμοιον του προηγούμενου 1712, σ. 37

Απόφασις του ιεροδικαστού της πόλεως Αθηνών του έτους 1723, σ. 37

Συμβόλαιον Δημ. Πατούσα, νοταρίου, 21 Μαρτίου 1738, σ. 37-38

Έτερον νοταρίου Μιχ. Παπαγγελή, 9 Ιουνίου 1747, σ. 38

Πωλητήριον έτους 1776, σ. 39

Απόφασις του ιεροδικαστού Αθηνών 1818, σ. 39

Ιδιωτικόν έγγραφον 26 Μαρτίου 1829, σ. 40

Έγγραφον νοταρίου Ιω. Λαγανά, 5 Ιουνίου 1830, σ. 40

Έγγραφον της Αντιβασιλείας προς το επί των Εσωτερικών Υπουργείων, 13 Αυγούστου 1834, σ. 53

Αίτησις περί συγκροτήσεως του Δήμου Πειραιώς, 25 Οκτωβρίου 1835, σ. 56

Έγγραφον του πρώτου Ειρηνοδίκου Πειραιώς, 27 Απριλίου 1836, σ. 69

Πράξις του Δημοτικού Συμβουλίου υπ’ αριθ. 137/1840, σ. 79

Κατάλογος του Δημαιρεσιακού Συμβουλίου του έτους 1841, σ.83, εικ. 4.

Ψήφισμα του Δημοτικού Συμβουλίου, 3 Σεπτεμβρίου 1843, σ. 82

Ψήφισμα του Δημοτικού Συμβουλίου 11 Οκτωβρίου 1862, σ. 106.

Ενδεικτικοί τίτλοι έργων του-εργασιών και επιμέλειών του:

1.Το δικαιοστάσιον της 'Εφέσου, Αθήνα 1936

2.ΠΕΙΡΑΪΚΑ, Αθήνα 1945

3. Το πρώ­τον στάδιον της πόλεως Πειραι­ώς, Αθήνα 1948

4. Καθορισμός πύλης πειραϊκού περιβόλου, Αθήνα ;

5. Αι Αρχαιότη­τες του Λιμένος Πειραιώς, Αθήνα 1951. Περιοδικό «ΠΟΛΕΜΩΝ» τόμος 4^ος.

6. Κατάλογος Ιστορικού Πειραϊκού Αρχείου. Δωρηθέντος εις τον Δήμον Πειραιώς υπό Ιωάννου Αλ. Μελετόπουλου. Περιοδικό «Ο ΠΛΑΤΩΝ» Φυσιολατρικός Μορφωτικός Όμιλος Πειραιώς. Πειραιεύς 1959 (κείμενο και εικόνες)

7. Πειραϊκαί αρχαιότη­τες, Εν Πειραιεί 1960

 8. Η Έκθεσις της Ιστορίας της Φιλικής Εται­ρείας εν τω Έθνικώ Ίστορικώ Μουσείω, Αθήνα 1964

9. Οδηγός του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, Αθήνα 1966, β΄ έκδοση 1975 (ελληνική και αγγλική έκδοση)

10. Εικόνες του Αγώνος, Ιωάννη Μα­κρυγιάννη - Παναγιώτη Ζωγράφου, ά έκδ. Αθήνα 1966, β΄ έκδ. Αθήνα 1972

11. Το Εθνικόν Ιστορικόν Μουσείον, Αθήνα 1966

 12. Η Φιλική Εταιρεία - Αρχείον Π. Σέκερη, Αθήνα 1967.- ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΦΙΛΙΚΩΝ ΕΚ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Δ. ΣΕΚΕΡΗ, Αθήνα 1975. Επιμέλεια.

 13. Ή Ιστορία της Νεωτέρας  Ελλάδος εις την Λαϊκήν Εικονογραφίαν, Αθήνα 1968 Επιμέλεια

14. Το Ναυτικό του '21, Κείμενα Ι.Α.Μ. Επιμέλεια Α. Τάσσου, Τράπεζα Εμπορικής Πίστεως, Αθήνα 1971 (Ελληνική και Αγγλική έκδοση)

15. Εικονογραφία του ‘ 21 Κείμενα Ι.Α.Μ., Επιμέλεια Α. Τάσσου, Αθήνα 1971

 16. Έκθεσις Προσωπογραφιών Αγωνιστών του 1821 εν τω Έθνικώ  Ίστορικώ  Μουσείω,  Αθήνα 1971 Επιμέλεια

 17. Έγγραφα Οθωνικής εποχής. Το Σύνταγμα του 1844, Αθήνα 1972. Επιμέλεια

18. Η Δεύτερη Μεγάλη Εξόρμησις εις την Λαϊκήν Εικονογραφίαν, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία Ελλάδος,  Αθήνα 1973 Επιμέλεια

19. Υπογραφαί των Πληρεξούσιων της Εθνικής των Ελλήνων Συνελεύσεως της 3^ης Σεπτεμβρίου συγκροτηθείσης εν Αθήναις κατά το 1843,  Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία,Αθήνα 1975. Επιμέλεια

20. ΤΟ ΠΑΝΘΕΟΝ ΤΟΥ 1821. Ανάτυπον εκ του εικοστού τόμου του δελτίου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος, Αθήνα 1977.

 21. Προσωπογραφίαι αγωνιστών του 1821 του Εθνικού Μουσείου, Αθήνα 1976

22. Λαϊκαί Εικόνες της Ελληνικής Ιστορίας των Νεώτερων Χρόνων. Εκ της συλλογής της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος (σε ένθετα φύλλα). Εισαγωγή-Επιμέλεια, Αθήνα 1976

23. Τα πρώτα  έτη της 'Οθωνικής Εποχής (1833-1838)εις τας Υδατογραφίας του Ludwig Kollnberger, Αθήνα 1976. Ιδιωτική Έκδοση (Υδατογραφίες του Hans Hanke  στο έργο του Λ. Κ.)

24. Λεύκωμα της Ελληνικής Ιστορίας 1828-1922. Κείμενα-Επιμέλεια,  Φυτράκης- Αθήνα 1976

25. Γεράσιμος Πιτσαμάνος, (ένας σοφός επιστήμονας, τεχνικός και ζωγράφος μνημείων και ανθρώπων στην εποχή της δουλείας), Αθήνα 1977

26. Γνώμαι Επιφανών Ελλήνων και Ξένων περί της Ναυμαχίας του Ναυαρίνου, (Μία συνέντευξης) Αθήνα 1977

-27. Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου, Αθήνα 1978

28. Εκθεσις Πολεμικών Σκίτσων Θάλειας Φλωρά-Καραβία. (Μία συνέντευξη), Αθήνα 1978

29. Γεωργίου Ζαννέτου: Συμβολαί τινές περί της τοπογραφίας του Πειραιώς. Πειραιεύς 1910. Επανέκδοση-Επιμέλεια, Αθήνα 1978

30. Ανάργυρου Ανδρέου Χ. Αναργύρου: Τα Σπετσιώτικα» Αθήνησι 1861. Επιμέλεια: Ι. Α. Μελετόπουλου. Τεύχη Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, IV.-Επανέκδοσις της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος. Αθήνα 1979.

31. Αθήναι 1650-1870, Τράπεζα Εμπορικής Πίστεως, Αθήνα 1979. 

Και από Δέσποινα Αλάτση

-JOSEPH-BARTHELEMY, Η Κρίσις της συγχρόνου Δημοκρατίας, πρόλογος-μετάφρασις Ι.Α.Μ. δικηγόρου. Εκ του τυπογραφείου Ι. ΔΕΛΑΚΗ, Εν Πειραιεί 1933

-ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΠΥΛΗΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΪΚΟΥ ΠΕΡΙΒΟΛΟΥ, Εν Αθήναις. ΠΟΛΕΜΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΝ. ΤΟΜΟΣ Γ΄ (1947)

-Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΩΤΟΝ ΣΧΕΔΙΟΝ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ. Πρόλογος Ιωάννου Χατζημανωλάκη. (Διάλεξις γενομένη εις το Ινστιτούτο Γκαίτε Πειραιώς την 20ην Νοεμβρίου 1969. Πειραιεύς 1969

-ΤΟ ΠΡΩΤΟΝ ΣΧΕΔΙΟΝ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ. Επιθεώρηση ΤΕΧΝΙΚΗ, Αθήνα αρ. 74/1-15 Απριλίου 1948. τόμος πρώτος.

-ΤΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΑ Ο ΝΟΜΟΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ. Εν Πειραιεί 1947. Εργαστήριον Γραφικών Τεχνών Στέφανος Ν. Ταρουσόπουλος.

-ΤΟ ΔΙΚΑΙΟΣΤΑΣΙΟΝ ΤΗΣ ΕΦΕΣΟΥ ΤΟΥ Γ΄ Π.Χ. ΑΙΩΝΟΣ. Εν Αθήναις 1936.  Τύποις Στέφανου Ν. Ταρουσόπουλου. 

-ΔΙΚΑΣΤΙΚΑ ΠΙΝΑΚΙΑ ΚΑΙ "ΧΑΛΚΙΑ", Εν Αθήναις 1947.

-ΠΡΑΣΙΣ ΕΠΙ ΛΥΣΕΙ. Ανάτυπον εκ του περιοδικού "ΠΟΛΕΜΩΝ" Δ΄ (1949), σ. 61-72.

-Η ΕΝ ΤΩ ΕΘΝΙΚΩ ΙΣΤΟΡΙΚΩ ΜΟΥΣΕΙΩ. ΕΚΘΕΣΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ, Αθήνα 1970. (Ναυτική Εβδομάς 1970)

-ΥΠΟΓΡΑΦΑΙ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ 21 ΕΠΙΦΑΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΩΝ, Αθήναι 1978.  

                 Η  ΠΑΛΙΑ «ΚΑΛΗ»  ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ

     Διαφωνώ, βασικώς, με εκείνους που  λέγουν ότι η παλιά εποχή ήταν «η καλή εποχή» των καλών και τίμιων ανθρώπων διότι ασφαλώς η ζηλευτή καλή εποχή, όπως μας βεβαιώνουν οι ρομαντικοί νοσταλγοί της, είχε και αυτή τα βάσανά της, τις ανησυχίες της, τους φόβους της και κυρίως τις μικρές δυστυχίες της, που ενίοτε, διότι είναι συνεχείς, είναι σπουδαιότεραι από τας μεγάλας.

      Η πόλις ένας, ένας και  η λοιπή Ελλάς υπέστη κατά τα τελευταία έτη μίαν τεραστίαν εξέλιξιν, που σαφή ιδέαν ένας δύνανται να έχουν μόνον εκείνοι πού έζησαν τα δημιουργικά αυτά χρόνια.

     Οι νέοι τα θεωρούν όλα φυσικά και δεν φαντάζονται πώς ήτο η ζωή εις τον Πειραιά πρό του 1910. Η προσπάθεια λοιπόν ένας σκιαγραφήσεώς ένας δεν είναι ανωφελής, διότι δι’ ένας κάτι θα μάθουν οι νέοι και πολλά θα θυμηθούν οι παλαιοί.

     Η πρό των Βαλκανικών πολέμων εποχή του Πειραιώς δύναται να χαρακτηρισθή ως εποχή γενικής πενίας. Πενίας σκληράς και απανθρώπου ένας κάτω τάξεως, ένας εργατικής και χρυσιζούσης πενίας ένας άνω τάξεως, ένας και ιθυνούσης.

      Μεταξύ των μελών ένας τελευταίας υπήρχεν αμοιβαίος σεβασμός και κάποια ιεράρχησις, εις την οποίαν δεν ελαμβάνετο υπ’ όψιν πάντοτε η περιουσιακή κατάστασις, αλλά και άλλα, ένας η μόρφωσις, αι ένας τον τόπον και το κοινόν υπηρεσίαι ως και η προσωπική αξία. Και κατά τούτο ακριβώς διέφερεν η μικρά κοινωνία του Πειραιώς εκείνης των Αθηνών ένας ένας εποχής, εις την οποίαν οι τα πρώτα φέροντες ήσαν οι λεγόμενοι χρυσοκάνθαροι, δηλαδή, εκείνοι που ανεξαρτήτως πώς και διά ποίων μέσων, απέκτησαν περιουσίας εις την Ελλάδα ή εις το εξωτερικόν και διέθεταν πολυτελή κεντρικά μέγαρα, καλούς στάβλους και ωραίας άμαξας.

     Η αίγλη των Αθηναίων αυτών επεξετείνετο εις όλους ένας  συγγενείς των και μέχρι ακόμη απωτάτου βαθμού, πού έζησαν με την ψευδαίσθησιν ότι είναι αριστοκράτες και με την ανόητον αξίωσιν να ένας το αναγνωρίζωμεν.

     Τα έτη εκείνα ο λιμήν ήτο εις αθλίαν κατάστασιν, η δε πόλις που είχε επεκταθή μέχρι Καραβά, Καμινίων, Σταθμού Λαρίσης, οδού Χατζηκυριακού και εις μικρόν τμήμα του λόφου του Προφήτη Ηλία, παρουσίαζε την όψιν μιάς καλώς ρυμοτομημένης κωμοπόλεως με μερικά καλά δημοτικά κτήρια, ένας το Δημοτικόν Θέατρον, το Γυμνάσιον, το Σχολαρχείον, το Ταχυδρομείον, και τινά ιδιωτικά: Του Φεράλδη, του Ζαβογιάννη, του Κούτση, του Φραγκούλη, των Πιπινέλη, του Βασιλειάδη, του Πολίτη, του Μάνου, του Μεταξά, του Βούρβουλη, του Στρατήγη, του Καψαμπέλη, του Τρ. Μουτζοπούλου, των Γεωργή και Νικολετοπούλου, πρώην Δ. Μουτζοπούλου, του Παπαγεωργακοπούλου, του Πουρή, του Βρυώνη, των Μπαρμπαρέσσων, του Ξακουστή, του Λυγινού, του Αναστασοπούλου, του Βροντήση, του Φίλωνος, του Ωριγώνη εις το οποίον κατοίκησε επί πολύ ο Βασιλεύς ένας Σερβίας, κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον, του Ρετσίνα, του Σταματοπούλου, του Φουντούλη, του Πανούτσου, του Μαρούλη, του Φραγοπούλου, του Μακκά, τα πεπαλαιωμένα των Σκαραμαγκάδων και Ράλληδων, εις το πρώτον των οποίων εστεγάσθη το Λύκειον Ζήση-Αγραφιώτου και εις το τελευταίον το Παρθεναγωγείον Παπακώστα. Τάς επαύλεις του Τσίλερ εις την πλατείαν ένας Αλεξάνδρας, εις μίαν των οποίων, την γωνιακήν του Βασιλειάδη, (μετέπειτα Ποταμιάνου), διέμενε επί τι διάστημα ο βασιλεύς Γεώργιος Α΄ μετά ένας Βασιλικής οικογενείας. Την θαυμασίαν του Κουμουνδούρου, εκεί όπου είναι σήμερον το γιώτινγκ, και του Σκουλούδη εις την Πειραϊκήν Χερσόνησον, επί του οικοπέδου ένας οποίας οικοδομήθη τελευταίως αυτό το απαίσιον οικοδόμημα, που ασχημίζει την Φρεαττύδα, και που η θέα του υπενθυμίζει συνεχώς την φοβεροτέραν των ασθενειών.

      Δύο ή τρείς δρόμοι ήσαν ασφαλτοστρωμένοι, ελάχιστοι είχαν κατασκευασθή με σκύρα, οι δε λοιποί ήσαν εις την φυσικήν των κατάστασιν, δηλαδή χωματόδρομον διά ένας οποίους ουδείς ενδιαφέρετο. Το χώμα συνεχώς ανεσκάπτετο από τα διερχόμενα τροχοφόρα και αναμειγνύετο με τας ακαθαρσίας των αλόγων και των λοιπών ζώων. Το θέρος ο Δήμος κατέβρεχε ένας δρόμους ένας με θαλασσινό νερό, τον δε χειμώνα μετεβάλλοντο εις τέλματα.

     Τα μέσα ένας συγκοινωνίας ήσαν ο ηλεκτρικός Σιδηρόδρομος Πειραιώς-Αθηνών, καύχημα τότε του Πειραιώς και ένας Ελλάδος ολοκλήρου, τα κορεοβριθή λεωφορεία πού εστάθμευαν εις το αμαξοστάσιον, δηλαδή έναντι ένας σημερινής Λαϊκής Τραπέζης, το λεωφορείον Φρεαττύδος, ο ιπποσιδηρόδρομος ένας παραλίας και ο ιπποσιδηρόδρομος του Φαλήρου.

Ο τελευταίος έκανε χρυσές δουλειές, ιδίως το καλοκαίρι. Τα μικρά αλογατάκια του, τα κατάφερναν σχετικώς καλά εις τον ίσιον δρόμον, αλλά εις τον πρώτον ανήφορον τα πράγματα εδυσκολεύοντο εις σημείον ώστε να διατάσσεται η κάθοδος των αρρένων επιβατών εις του Βράϊλα, εις την αρχήν ένας σημερινής οδού 34^ου Συντάγματος-τότε ελέγετο Μουτζοπούλου και μετά Ντενί-Κοσέν-επειδή ο ανήφορος ήτο μεγάλος, προσετίθεντο δύο ακόμη αλογατάκια, πού εξεζεύοντο μόλις το όχημα έφθανε εις την αρχήν ένας οδού Βασιλέως Κωνσταντίνου και μόνα των κατήρχοντο μέχρι του Βράϊλα όπου ανέμενον το άλλο όχημα.

     Αμάξια ιδιωτικά είχαν ο Διευθυντής του Γκαζιού, ο Μπαρμπαρέσσος, ο Ρετσίνας, ο Βασίλειος Βασιλειάδης. Ο τελευταίος ήταν ένας εκ των πρώτων που αντικατέστησε το αμάξι του με αυτοκίνητον, το οποίον δια την  εποχήν εκείνην ήτο ό,τι είναι δι’ ημάς το διαστημόπλοιον. Εννοείται ότι το αυτοκίνητο αυτό, που είχε φανάρια με ασετιλίνες σπανίως την ταχύτητα των 30 χιλιομέτρων την ώραν. Μεταγενεστέρως απέκτησε αυτοκίνητον, ένας, η οικογένεια Μεταξά.

     Τον χειμώνα εγίνοντο μερικαί συγκεντρώσεις εις τα σπίτια, κατά τάς οποίας έπαιζαν χαρτιά μόνον οι κύριοι, κυρίως μάους και πόκερ.

     Ένας εγίνετο και ο περίφημος χορός του Πειραϊκού Συνδέσμου, εις το Φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου, που απετέλει ένα εκ των σημαντικοτέρων κοσμικών γεγονότων του έτους και το σημαντικότερον του Πειραιώς.

     Ο χορός ένας ετέλει υπό την προστασίαν ένας πριγκιπίσσης Αλίκης και δια τούτο πάντοτε παρίστατο η ιδία συνοδευομένη υπό του πρίγκιπος Ανδρέου, ενίοτε δε προσήρχοντο και οι άλλοι πρίγκιπες και πριγκίπισσαι. Η αίθουσα πράγματι παρουσίαζε λαμπρόν θέαμα με τας χρυσοποικίλτους στολάς των αξιωματικών ένας ξηράς και ένας θαλάσσης και των διπλωματών και με τάς πολυχρώμους  εσθήτας και τα απαστράπτοντα κοσμήματα των κυριών και δεσποινίδων.

      Τα χορευτικά ζεύγη δεν υπερέβαιναν τα σαράντα και οι ντάμες, ιδία οι καλύτερες, ήσαν τόσο περιζήτητες, ώστε εζητούντο χοροί από αυτές τέσσαρες ή πέντε μήνες προηγουμένως. Ενθυμούμαι τάς μικράς συζητήσεις που εγίνοντο, ποίαι Πειραιώτισσαι θα είναι απέναντι από τα πριγκιπικά ζεύγη εις ένας καντρίλιες και ένας λανσιέδες, ένας σχετικές ζήλειες, τα παράπονα, τάς αιτήσεις αναθεωρήσεων-και άλλα πολλά ανάξια και γελοία.

     Το καλοκαίρι, Τρίτη, Πέμπτη και Σάββατο, ο κόσμος επήγαινε εις το Φάληρον, όπου υπό ένας ήχους μιάς όχι και τόσον αξιολόγου στρατιωτικής μπάντας, διευθυνομένης από τον Καίσαρη, ανέπνεε επί ώρας, τον μολυσμένον εκ ένας Σούδας αέρα και παρετήρει και εσχολίαζε τας παρελαυνούσας καλλονάς. Εκτός ένας πλατείας ήτο και το ξενοδοχείον του Ρούσου, πολύ ακριβό δι’ εκείνην την εποχήν και το θέατρον, με την θαυμασίαν ακουστικήν, που κατεδαφίσθη προ ολίγων ετών. Εις αυτό έπαιζαν κυρίως ξένοι θίασοι, συνήθως Βιεννέζικες οπερέττες, εκεί δε επαίχθη παρά του  θιάσου Κονταράτου-Έγγελ, το περιβόητον «Ξιφίρ-Φαλέρ» πού κάπως απέδρασεν επί ένας αλληλουχίας των ιστορικών γεγονότων του τόπου ένας.

      Την Κυριακήν, «ο καλός κόσμος» επήγαινε εις το άλσος ένας Κηφισίας με το θηρίο και ένας ένας μέρες ένας εβδομάδος, Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή, εις το Πασαλιμάνι, που ήτο χαρακτηριστικώτερο κέντρο του Περαιώς, με ένας δύο υπαίθριους κινηματογράφους, του Συνοδινού και του Διονυσιάδη, και το περίφημον και πασίγνωστον θέατρον του Κανέλλου, το λεγόμενον «μόρτικον» εις το οποίον επαίζοντο παντομίμαι υπό ένας τίτλους «Φρά Διάβολο», «Οι δύο λοχίαι». «Αι δύο ορφαναί», «Σαμψών και Δαλιδά» και τα τοιαύτα.

     Η πελατεία του απετελείτο από ανθρώπους «χωρίς κολλάρο» και κατ’ εξαίρεσιν από «κυρίους». Την εποχήν εκείνην το κολλάρο έπαιζε σπουδαίον ρόλον και απετέλει βασικόν όριον κοινωνικών τάξεων.

     Διά ένας επισήμους πελάτας, δηλαδή, ένας «κυρίους» προσεκομίζοντο από τα έξω καφενεία καρέκλες δια να μη παρακαθήσουν ούτοι εις ένας πάγκους με ένας λοιπούς θεατάς.

     Μία φορά κάθε καλοκαίρι εγίνετο η πανηγυρική του Κανέλλου.

     Η σχετική πομπή εξεκινούσε από το Ρωσικό Νοσοκομείο. Ταύτης προηγείτο η μουσική, τα βεγγαλικά και ηκολούθει ο Κανέλλος εις ένα γάϊδαρο, περιστοιχισμένος και ακολουθούμενος από ένας θαυμαστάς του. Εις το θέατρον εισήρχοντο την ημέραν εκείνην όλοι άνευ εισιτηρίου. Ο Κανέλλος ανήρχετο εις την σκηνήν με τον θίασόν του αλλά και με ένας αυτοκλήτους εθελοντάς ηθοποιούς και έπαιζε το «Σαμψών και Δαλιδά» πού ήτο το «φόρτε» του. Όσο δια την μουσικήν του περίφημου αυτού θεάτρου απετελείτο από τρία πνευστά και ένα ταμπούρλο και έπαιζε το αυτό κομμάτι πάντοτε εις διαφόρους χρόνους.

     Αι οθόναι των δύο κινηματογράφων-Διονυσιάδη, Συνοδινού-είχον τοποθετηθή κατά τοιούτον τρόπον, ώστε να αποκλείεται εις ένας θαμώνας ένας ένας καφενείου να παρακολουθούν την ταινίαν του άλλου.

     Αι προβαλλόμεναι ταινίαι, καθ’ όλην την θερινήν περίοδον, ήσαν εν συνόλω τρείς έως τέσσαρες, των οποίων η προβολή επαναλαμβάνετο. Οι θεαταί πού ένας ήξεραν απέξω και ανακατωτά, εφώναζαν την συνέχειαν του έργου, εσχολίαζον μεγαλοφώνως τας κινήσεις και τας ενδυμασίας των ηθοποιών, ένας προειδοποιούσαν για να μην πέσουν εις ενέδρας κλπ.

      Ενθυμούμαι ότι κάποτε, που επροβάλλετο μία σκηνή κατά την οποίαν ένας λαθρέμπορας που είχε σκοτώσει ένα τελωνοφύλακα, κατεδιώκετο από ένα χωροφύλακα, κάποιος συγκινηθείς υπερβολικά έβαλε ένας φωνές: «πιάστον, πιάστον, είναι πίσω από τον θάμνον και πνίξτον τον κακούργον»…

     Αλλά τι να πρωτοθυμηθή κανείς από την παλιά και όχι τόσο πολύ καλή εποχή αυτή. Τα σμήνη των κουνουπιών το καλοκαίρι, ένας αντιμετώπισιν των οποίων είχε ανευρεθή το ζαμπιρόνι, που δεν επετύγχανε να ναρκώση τα κουνούπια αλλά τα θύματά των….

     Την τραγικήν κατά ένας θερινούς μήνες έλλειψη πάγου.

    Την γυάλινη παγονιέρα από την οποία δεν μπορούσε ποτέ να πιή κανείς δροσερό νερό γιατί ώσπου να αποδώση κάπως ο πάγος είχε αδειάσει και όταν ξαναγέμιζε είχε λειώσει πιά ο πάγος.

     Το κανάτι το Αιγινίτικο εις το παράθυρο, το τυλιγμένο μ’ ένα πανί για να κρυώση λιγάκι το νερό.

      Ένας κοριούς-κοριούς είχαν και τα σπίτια των «κυρίων»-τα «κατοικίδια» ζώα, δηλαδή ένας ποντικούς και ένας κατσαρίδες, ένας κολλημένες εις τα πασαλειμμένα με κόλλα χαρτιά εκατοντάδες ψόφιες ή ημιθανείς μύϊγες, κλπ.

     Ή  μήπως την τραγικήν έλλειψιν του νερού, πού απετέλει τότε πολύτιμον είδος και εδίδετο με το σταγονόμετρο.

      Το νερό ένας πόλεως που δεν επίνετο, διότι, ήτο βαρύ και υφάλμυρον, ο Δήμος το άνοιγε μόνο τας μεταμεσονυκτίους ώρας και η «υπηρεσία» ταλαιπωρείτο να γεμίση τα κιούπια.

     Το ένας πόσιν ηγοράζετο από ένας νερουλάδες, που ένας θεός ξέρει από πού το επρομηθεύοντο. Ο δε κοιλιακός τύφος ήτο ενδημικός.

      Υπήρχε βέβαια και το νερό του Μαρουσιού, το οποίον εκουβαλούσαν σούστες σε στάμνες σφραγισμένες. Αλλά ήτο ακριβώτατον.

     Ευτυχώς κάποιος επιχειρηματίας, ο Βαγιάννης, είχε την μεγαλοφυή και τελείως πρωτότυπην ιδέαν να φέρει εις τον Πειραιά με υδροφόρα πλοία νερό από τον Πόρον. Το νερό ήτο άριστον, η τιμή προσιτή. Οι Πειραιείς έπιναν καλό νερό κατά βούλησιν και εσώθησαν και από τον τύφον.

     Αλλά με την εποχήν αυτήν και εκείνην πού επηκολούθησε δεν ετελειώσαμε και θα χρειαστή κάποτε να επανέλθωμεν.

ΙΩΑΝΝΗΣ  ΑΛ.  ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ, περιοδικό Φιλολογική Στέγη τεύχος 25/ Άνοιξη 1978, χρόνος ΙΓ΄, τόμος Δ΄, σελίδες 205-208.

               ΙΩΑΝΝΗΣ  ΑΛ.  ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ

    Πέθανε μετά από σύντομη ασθένεια και κηδεύτηκε στις 13.8.1980 από τον ιερό ναό του Αγίου Σπυρίδωνα Πειραιώς ο δικηγόρος και ιστορικός συγγραφέας Ιωάννης Μελετόπουλος, τακτικό μέλος της Φ.Σ.Π. Στη νεκρώσιμη ακολουθία προσήλθαν οι πρώην δήμαρχοι Πειραιώς κ.κ. Τάσος Βουλόδημος και Αριστείδης Σκυλίτσης, ο τότε γενικός γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών κ. Θεμιστοκλής Σοφούλης και εκπρόσωποι του πνευματικού κόσμου από την Αθήνα και τον Πειραιά. Το νεκρό αποχαιρέτησαν ο κ. Θεμ. Σοφούλης, ως εκπρόσωπος του υπουργείου Πολιτισμού, ο πρόεδρος της «Φιλολογικής Στέγης» κ. Γιάννης Χατζημανωλάκης, ο δήμαρχος Σπετσών, εκπρόσωπος της «Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας» και ο Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Νεοχωρίου κ. Σπυρίδων. Στη σορό του Ι. Μελετόπουλου κατατέθηκαν πολλοί στέφανοι και ψηφίσματα για το θάνατό του εξέδωσαν-από τον πειραϊκό χώρο-ο Δήμος Πειραιώς, η «Φιλολογική Στέγη», ο «Πειραϊκός Σύνδεσμος» και το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Πειραιώς. Ο υπουργός Πολιτισμού κ. Ανδρέας Ανδριανόπουλος, πού απουσίαζε από την Αθήνα, έστειλε στην οικογένεια του Ι. Μ. θερμό συλλυπητήριο τηλεγράφημα, εκφράζοντας τη λύπη του και τονίζοντας χαρακτηριστικά ότι «η πνευματική παρουσία του Ι. Μελετόπουλου ήταν ένα εθνικό κεφάλαιο για την Ελλάδα».

     Ο ΙΩΑΝΝΗΣ Μελετόπουλος υπήρξε μία από τις επιφανείς, πραγματικά, πειραϊκές φυσιογνωμίες. Με το έργο και την προσφορά του έκανε ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία του όχι μόνο στον τοπικό, αλλά και στον ευρύτερο ελληνικό χώρο, τα τελευταία 40 χρόνια.

     Γιός του Αλέξανδρου Μελετόπουλου κι εγγονός του Νικολάου Μελετόπουλου-από τους πρώτους οικιστές του Πειραιά-είχε γεννηθεί στον Πειραιά στις 11 Φεβρουαρίου 1903. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ως το θάνατό του εξακολουθούσε, παράλληλα με τις άλλες ενασχολήσεις του, να ασκεί τη δικηγορία.

      Το συγγραφικό έργο του Ιωάννη Μελετόπουλου είναι πλουσιότατο και αποτελεί αξιόλογη συμβολή στην έρευνα και τη μελέτη της πειραϊκής αλλά και της νεώτερης ελληνικής ιστορίας. Αναφέρουμε τα κυριότερα από τα 35 περίπου τυπωμένα σε βιβλία έργα του: «Το Δικαιοστάσιον της Εφέσου του Γ΄ π.Χ. αιώνος» (1936), «Πειραϊκά» (1945), «Αι αρχαιότητες του λιμένος Πειραιώς» (1947), «Δικαστικά πινάκια και χαλκία» )1947), «Πράσις επί λύσει» (1949), «Πειραϊκές Αρχαιότητες» (1960), «Η δημιουργία του Πειραιώς και το πρώτον σχέδιον της πόλεως» (1969), «Εικόνες του Αγώνος, Ι. Μακρυγιάννη-Π. Ζωγράφου» (1966, ’72), «Το Ναυτικό του ‘21» (1971), «Η Δευτέρα μεγάλη εθνική εξόρμησις εις την λαϊκήν εικονογραφίαν» (1973), «Η Φιλική Εταιρεία-Αρχείον Π. Σέκερη» (1967), «Έγγραφα Οθωνικής εποχής, Το Σύνταγμα του 1844» (1972), «Η ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος εις την λαϊκήν εικονογραφίαν» (1968), «Λεύκωμα της Ελληνικής Ιστορίας» (1976), «Αθήναι» (1979) και πολλές άλλες μελέτες από το ιστορικό υλικό του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου. Ακόμα με την επιμέλειά του επανεκδόθηκαν φωτοτυπικά πολλές σπάνιες εκδόσεις στην ελληνική και γαλλική γλώσσα, ενώ τελευταία είχε αφιερωθεί στη συγγραφή μιάς μελέτης για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, πού αφήνει, δυστυχώς, μισοτελειωμένη.

      Σημαντικές υπήρξαν και οι δωρεές του Ιωάννου Μελετόπουλου στην «Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία» στο Πολεμικό Μουσείο, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς, στο Ναυτικό Μουσείο, στο Δήμο Μυκόνου και-κυρίως-στο Δήμο Πειραιώς. Στο Δήμο της γενέτειράς του πρόσφερε το Ιστορικό του Αρχείο, πού αποτέλεσε και τη βάση του Ιστορικού Αρχείου της πόλης, τους χάλκινους ανδριάντες του Θεμιστοκλή και του Βενιζέλου-έργα αντίστοιχα των γλυπτών Νικόλα και Κανακάκη-, τη χάλκινη προτομή του Ανδρέα Μιαούλη (έργο του Λεων. Δρόση), τη μαρμάρινη προτομή του θαλασσογράφου Κ. Βολανάκη κ. ά.

     Διατέλεσε δημοτικός σύμβουλος Πειραιώς, έφορος και κύριος οργανωτής του υποδειγματικού, πραγματικά, Μουσείου της «Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας» -στο κτίριο της Παλαιάς Βουλής-, πρόεδρος της «Ελληνικής Νομισματικής Εταιρείας», έφορος του Πολεμικού Μουσείου κ.ά.

     Με την απώλειά του Ιωάννη Μελετόπουλου ο Πειραιάς, αλλά και γενικότερα η Ελλάδα, έχασαν μιά δυναμική φυσιογνωμία πού είχε κατευθύνει τις έντονες και δημιουργικές ανησυχίες της σε καίριους πνευματικούς και κοινωνικούς τομείς με στόχο το όφελος του συνόλου.

--- --- ---

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ

    Ο Θάνατος ήρθε, φυσικά, με το πλήρωμα του χρόνου. Ο Ιωάννης Μελετόπουλος έζησε, δημιούργησε, πρόσφερε και τελικά, υπόκυψε στον αδήριτο νόμο της βιολογικής φθοράς. Η διαπίστωση αυτή θα αρκούσε για ν’ απαλύνει τη θλίψη για το χαμό του. Όμως δεν αρκεί. Γιατί άνθρωποι σαν το Μελετόπουλο δεν εμφανίζονται τόσο συχνά στα πλαίσια της τοπικής και-πλατύτερα-της εθνικής μας ζωής. Δεν έχω πρόθεση να εκταθώ, τη στιγμή αυτή, σε αποτιμήσεις του έργου και της προσφοράς του. Έχουν γραφτεί πολλά και θα γραφτούν στο μέλλον ίσως περισσότερα για τον άνθρωπο και το έργο του. Και η τοποθέτησή του θα είναι πιο αντικειμενική, σαν περάσει ο καιρός. Μάς χρειάζεται πάντα κάποια χρονική απόσταση για να κρίνουμε σωστά τα πρόσωπα και τα γεγονότα….

     Σε κάτι άλλο θα ήθελα σήμερα να σταθώ: Στο παράδειγμά του, πού υπήρξε μοναδικό-και αρκετά διδαχτικό, θα πρόσθετα-στους δύσκολους και τόσο ωφελιμιστικούς καιρούς μας. Δεν υπερβάλλω. Είναι συχνό το φαινόμενο πολλοί άνθρωποι, ευνοημένοι από τη μοίρα ή άλλες συγκυρίες να έχουν εξασφαλίσει τα απαραίτητα για μιά άνετη ζωή οικονομικά μέσα, ώστε να μην είναι υποχρεωμένοι να «αλλοτριώνονται» σε υποχρεωτικές και πολλές φορές καταλυτικές επαγγελματικές ενασχολήσεις. Πόσοι όμως απ’ αυτούς τους ευνοημένους δίνουν το «παρών» με προσφορές στον πολιτιστικό ή τον ευρύτερο κοινωνικό χώρο; Ας μην επιχειρήσουμε απολογισμούς, που θα μας οδηγήσουν, δυστυχώς, σε απογοητευτικά συμπεράσματα. Οι περισσότεροι αρκούνται στη μακαριότητα, που έχει ως αποτέλεσμα η καλοζωία και το πολύ-πολύ στην καλλιέργεια ενός «χόμπυ», κατά κανόνα κι αυτού αντιπνευματικού. Φυσικά, θα μπορούσε κι ο Μελετόπουλος, με τη δυνατότητα της οικονομικής άνεσης, ν’ αρκεστεί σ’ αυτή τη ζωή, να εφησυχάσει και-για να ικανοποιεί την εσωτερική ανάγκη του-να γράφει, έστω, και να τυπώνει τις ιστορικές εργασίες του. Αλλά-κι’ αυτό ήταν το σημείο πού τον έκανε να ξεχωρίσει από τους πολλούς-δεν ακολούθησε τον εύκολο δρόμο. Δεν ήταν τόσο πλούσιος, όσο, ίσως, νόμιζαν μερικοί και ασφαλώς δεν ήταν πλουσιότερος από τους «απόντες» από κάθε έργο προόδου και πολιτισμού πολλούς άλλους. Ήταν, όμως, πλούσιος σε διάθεση προσφοράς. Οι ενασχολήσεις του δεν αποτελούσαν γι’ αυτόν «χόμπυ». Ήταν πάθος. Και το έδειξε, στην πράξη, με τη συνεχή, την αδιάκοπη προσφορά του, κάπου μισόν αιώνα…

     Μπορεί ο Ιωάννης Μελετόπουλος να κέρδισε την κοινή αναγνώριση μ’ αυτή την προσφορά. Αλλά δεν είναι λίγες κι’ οι πικρίες που «γεύτηκε». Τίποτε όμως δεν τον επηρέασε, δεν τον έκανε ν’ αλλάξει πορεία. Ακούραστος, δίχως να φοβάται το χρόνο, με μιά πίστη και μιά ανοχή εκπληκτική, συνέχισε ως το τέλος του δρόμου του, χωρίς να ξεμακρύνει από τις αρχές του. Κι όταν πίστευε στη γενικότερη χρησιμότητα κάποιου έργου, έμενε αδιάφορος στις οποιεσδήποτε αντιδράσεις…

     Πέρα, λοιπόν, από το συγγραφικό έργο του κι από τις σημαντικές δωρεές του, ο Μελετόπουλος, μας αφήνει κι ένα παράδειγμα μοναδικό, άξιο, πραγματικά για μίμηση. Όχι μόνο για τη συνεχή και συνεπή προσφορά του. Αλλά και για την υποδειγματική ανοχή του, πού του έδινε τη δύναμη να ξεπερνάει τις μικρότητες κι ανεπηρέαστος να συνεχίζει το δρόμο του. Ένα δρόμο, που χάραξε κι ακολούθησε πιστά σ’ όλη τη διαδρομή της ζωής του, οδηγημένος από το αλάθητο αισθητήριό του και την αγάπη του’ αγάπη βαθειά και ανυπόκριτη για τον τόπο πού στάθηκε το γενέθλιο λίκνο του, τον Πειραιά-και για την Ελλάδα….

ΓΙΑΝΝΗΣ  ΧΑΤΖΗΜΑΝΩΛΑΚΗΣ, περιοδικό Φιλολογική Στέγη τεύχος 28/Φθινόπωρο 1981, χρόνος 16^ος, τόμος Δ΄, σελίδες 484-486. Στις σελίδες «Πειραϊκές Απώλειες».

         Ιωάννης  Μελετόπουλος

     Με το θάνατο του Ι. Μελετόπουλου (12 Αυγούστου 1980) η ελληνική ιστοριοδιφία χάνει ένα από τα πιο δυσαναπλήρωτα στελέχη της.Γιατί ο Μελετόπουλος δεν υπήρξε απλώς ο συνεχιστής της επιστημονικής πατρικής του παράδοσης, υπήρξε και ο επιστήμονας που με προσωπικές θυσίες και κόπους και με πολύτιμες δωρεές σε Μουσεία και Δήμους επλάτυνε και ολοκλήρωσε την παράδοση τούτη. Ο αρχαιολόγος πατέρας του Αλέξανδρος Μελετόπουλος (Πειραιάς 1855) είχε ειδικευτεί στη νομισματολογία (στο Παρίσι), είχε καταρτίσει σπουδαιοτάτη συλλογή από αρχαία νομίσματα, είχε ανακαλύψει και ανασκάψει νεότατος (το 1822) την περίφημη «σκευοθήκη» (είδος ναυστάθμου ή αποθήκης όπλων και εξαρτημάτων πλοίων) του αρχαίου αρχιτέκτονα Φίλωνα στον Πειραιά (ΝΑ στο λιμάνι της Ζέας-Πασαλιμάνι), υπηρέτησε ως έφορος του υποτυπώδους τότε (όχι του σημερινού) Μουσείου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας και από το 1881 ως το θάνατό του (1927), κοντά μισόν αιώνα συνέχεια, ήταν δημοτικός σύμβουλος στην πατρίδα του.

     Πάνω σε τούτα τα χνάρια περπάτησε και τούτα ίσια-ίσια τα χνάρια εμάκρυνε ο προχθεσινός νεκρός. Γεννημένος κι εκείνος στον Πειραιά (το 1903), σπούδασε νομικά, δικηγόρησε μερικά χρόνια με δικαίωμα να εμφανίζεται και στον Άρειο Πάγο, υπηρέτησε κι εκείνος στον Πειραιά ως δημοτικός σύμβουλος και ως πρόεδρος του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου των Σχολών του, υπήρξε σύμβουλος αρκετών άλλων ιδρυμάτων κοινής ωφέλειας κι ένας από τους ιδρυτές και μεγάλους δωρητές του Ναυτικού Μουσείου της χώρας, είχε χρηματίσει έφορός του για πολλά χρόνια, από το 1961 ως το 1977 ήταν έφορος αρχικά και γενικός γραμματέας έπειτα της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας και οργανωτής του σημερινού της Μουσείου (στην Παλιά Βουλή), δώρησε στο Δήμο Πειραιώς ολόκληρο το ιστορικό του αρχείο, τη συλλογή του στο αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης, τον ανδριάντα του Θεμιστοκλή και του Ελευθερίου Βενιζέλου (για τη ζωή και το έργο του οποίου ετοίμαζε μελέτη) και την προτομή του Ανδρέα Μιαούλη, στο Δήμο Μυκόνου είχε δωρήσει στη δημοτική βιβλιοθήκη και ένα μεγάλο κτήμα, όπου σήμερα ο δημοτικός κήπος της Μυκόνου, και ο θάνατος τον βρήκε έφορο του Πολεμικού Μουσείου και δωρητή του. Κυρίως όμως ο Μελετόπουλος υπήρξε μελετητής, ακούραστος ιστοριοδίφης και συγγραφέας, ερευνητής ευσυνείδητος, αλλά και θερμός λάτρης των πηγών της ελληνικής ιστορίας και των βοηθητικών της κλάδων: της λαογραφίας, της σιγιλλογραφίας, της επιγραφικής, της νομισματικής, της λαϊκής και της ακαδημαϊκής εικονογραφίας, της νομοθεσίας, του τύπου, της στατιστικής, της μουσειολογίας κ.λπ. Εκτός από την ποικίλη συνεργασία του σ’ εγκυκλοπαίδειες, λεξικά κι άλλα έντυπα, τύπωσε και δεκάδες βιβλία, μερικά από τα οποία στα γαλλικά («Ο γαλλικός φιλελληνισμός από την εποχή του Διευθυντηρίου ως το 1890», Ή ναυμαχία του Ναυαρίνου» κ. ά). Από τα παλιότερα μελετήματά του αναφέρονται «Το δικαιοστάσιον της Εφέσου» (1936), «Δικαστικά πινάκια», «Πειραϊκά» (1945). «Το πρώτον σχέδιον της πόλεως του Πειραιώς» (1948), «Αρχαιότητες εκ του λιμένος του Πειραιώς» (1949), «Πειραϊκές αρχαιότητες» (1960), «Οδηγός Εθνικού Ιστορικού Μουσείου» (1964), «Έκθεσις της ιστορίας της Φιλικής Εταιρείας» (1964), «Το Εθνικόν Ιστορικόν Μουσείον» (1966), «Οι πρό του Ναυστάθμου της Βενετίας τέσσαρες ελληνικοί λέοντες» (1966), «Προσωπογραφίαι αγωνιστών του 1821 του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου (1976), «Τα πρώτα έτη της Οθωνικής εποχής εις τας υδατογραφίας του Kollnberger» (1976) και το κορυφαίο (εικονογραφημένο κι εκείνο) έργο του «Λεύκωμα της Ελληνικής Ιστορίας 1828-1922» (1976), «αριστούργημα της ελληνικής εκδοτικής τέχνης», όπως το χαρακτήρισε από τις ίδιες ετούτες στήλες («Νέα Εστία» 1 Ιουνίου 1977, σελ.765) ο πανεπιστημιακός διδάσκαλος κ. Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτης.

     Σε τούτο ακριβώς το «Λεύκωμα» υπογραμμίζει ο Μελετόπουλος τη σημασία της λαϊκής ιστορικής εικονογραφίας. «Η μεγάλη σημασία της ελληνικής λαϊκής εικονογραφίας, έγραφε, έγκειται κυρίως στο ότι ήταν δημιούργημα ιδιωτικής πρωτοβουλίας και δεν είχε σκοπούς προπαγανδιστικούς, ούτε κατευθυνόταν ή ελεγχόταν από τις κρατικές αρχές. Δεν ήταν δηλαδή επίσημη εικονογραφία που εξέφραζε, όπως στη Γαλλία, ορισμένες κρατικές απόψεις».

     Χαρακτηριστικό, τέλος, της πνευματικότητας και των ευρύτερων φιλολογικών και κοινωνικών ενδιαφερόντων του Ι. Μελετόπουλου είναι και τούτο: εκτός από το μισοτελειωμένο μελέτημά του για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, άφησε και ένα σχεδόν έτοιμο μυθιστόρημα, στις σελίδες του οποίου ζωγραφίζονται οι περιπέτειες μιάς επαρχιωτοπούλας που έρχεται στην Αθήνα. Για τη σύνολη πάντως προσφορά του στο να γνωρίσουμε και να εκτιμήσουμε πλατύτερα και βαθύτερα τον ιστορικό βίο του Έθνους ο πρόσφατος νεκρός είχε τιμηθεί με το χρυσό σταυρό Γεωργίου του Α΄, με το χρυσό μετάλλιο του Δήμου Μυκόνου και με το αργυρό μετάλλιο της Ακαδημίας Αθηνών (1971).

Δ. Κ. Γ. περιοδικό Νέα Εστία τεύχος 1276/1-9-1980, σελ. 1232-1233, τόμος 108, έτος ΝΔ΄.

Αναγκαία διευκρίνιση: Ασφαλώς είναι πλεονασμός να αναφέρω ότι οι τίτλοι των έργων του Ιωάννη Αλ. Μελετόπουλου, στηρίζονται σε αποδελτιώσεις εφημερίδων και περιοδικών, και εν μέρει σε αυτοψία των ίδιων των τόμων, όταν συγκέντρωνα στοιχεία και πληροφορίες για το «Πειραϊκό Πανόραμα»  και την «Βιβλιογραφία του Πειραιά». Ανέτρεξα σε αρχεία της πόλης σε βιβλιοθήκες, ξεφύλλισα τόμους εφημερίδων και περιοδικών, διάβαζα άρθρα και βιβλιοκριτικές, επισκεπτόμουν φιλικές οικίες που είχαν τις πολυτελείς αυτές εκδόσεις και τα Λευκώματα, και αργά και σταθερά συγκέντρωνα, ταξινομούσα και διασταύρωνα το υλικό. Ούτε τα χρήματα διέθετα ούτε ίσως και το «ενδιαφέρον» να συγκεντρώσω τίτλους, μια και δεν είμαι συλλέκτης. Όπως μας λέει ένας άγιος, ο μέγας Βασίλειος, όπως η μέλισσα πετούσα από αναγνωστικό ανθό και συγκέντρωνα το νέκταρ των κειμένων. Έτσι οι όποιες παραλήψεις βαρύνουν αποκλειστικά τον γράφοντα. Είναι όμως θέλω να πιστεύω, μια καλή υποφερτή μαγιά πληροφοριών για αυτούς που ενδιαφέρονται ακόμα για την πόλη του Πειραιά και ιδιαίτερα, τον πρώτο ιστορικό της Πόλης μας.

Η μνήμη συνεχίζεται.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς,

Τετάρτη 12  Μαϊου 2021.