Αναστασία Ζενάκου, Τα "όχι" και τα "πρέπει" του Συμβολισμού

 

               Τα «όχι» και τα «πρέπει» του συμβολισμού

Αναστασία  Ζενάκου, εφημερίδα Το Βήμα 2/11/1986

        Πρίν από έναν αιώνα ο Ζαν Μωρεάς δημοσίευσε το «μανιφέστο» του κινήματος που επρόκειτο να επηρεάσει ποικιλοτρόπως την εξέλιξη του ποιητικού λόγου

     Οι επέτειοι χρησιμεύουν στο να μας υπενθυμίζουν τα γεγονότα. Εκατό χρόνια έκλεισαν εφέτος από το «Μανιφέστο του Συμβολισμού» που δημοσίευσε στις 18 Σεπτεμβρίου 1886 στον «Φιγκαρό» ο Ζαν Μωρεάς.

      Στην Ελλάδα, ο συμβολισμός έφθασε με λίγα χρόνια καθυστέρηση. Ενώ ο Ζαν Μωρεάς, στο Παρίσι, απομακρυνόταν από τον συμβολισμό και ίδρυε, το 1891, τη «ρωμανική σχολή», στην Αθήνα ο Κωστής Παλαμάς, το 1892, εξέδιδε την ποιητική συλλογή «Τα μάτια της ψυχής μου» όπου «είναι αισθητή… η επίδραση του νιόφερτου συμβολισμού», όπως γράφει ο Κ. Θ. Δημαράς. Αλλά και ο Καβάφης-κατά τον Κ. Θ. Δημαρά, πάντα-επηρεάσθηκε από τον συμβολισμό που, «με τους μισούς τόνους του, με το κλίμα της υποβολής, με τη ρέμβη, την ονειροπόληση, την αοριστία, συμπληρώνει τον κύκλο μέσα στον οποίο δοκιμάζει τις δυνάμεις του ο νέος «Καβάφης».

      Εκτός από τον Παλαμά και τον Καβάφη υπάρχουν και αρκετοί άλλοι έλληνες ποιητές οι οποίοι, στο γύρισμα του αιώνα, αποδέχθηκαν τα κηρύγματα του συμβολισμού: Στέφανος Στεφάνου, Γιάννης Καμπύσης, Κώστας Χατζόπουλος, Κώστας Πασαγιάννης, Λάμπρος Πορφύρας,, Ιωάννης Γρυπάρης, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Απόστολος Μελαχρινός, Θρασύβουλος Σταύρου κ. ά.

      Στην κοιτίδα του, το Παρίσι, ο συμβολισμός ξεπήδησε μέσα από την ανάγκη για ανανέωση που ένιωθαν οι ποιητές της δεκαετίες του 1880. Παρ’ όλες τις μεγάλες διαφορές ποιητικής τεχνοτροπίας των έργων τους οι κύριοι εκπρόσωποι του κινήματος- Σαρλ Μπωντλαίρ, Αρτύρ Ρεμπώ, Στεφάν Μαλλαρμέ, Ζυλ Λαφόργκ, Γκυστάβ Καν, Ζαν Μωρεάς, Πωλ Βαλερύ, και ο Βέλγος Μωρίς Ματερλένκ- πρόσβλεπαν στη δημιουργία μιας μορφής ποιήσεως όπου οι λέξεις θα έπαιζαν τον ίδιο ρόλο όπως οι νότες στη μουσική.

       Και μολονότι η ονομασία του καλλιτεχνικού αυτού κινήματος οφείλεται στη φράση- «… des forets de symboles» («… δάση συμβόλων») από το ποίημα “Correspondences” («Ανταποκρίσεις») του Σαρλ Μπωντλαίρ, το «Μανιφέστο» του Ζαν Μωρεάς έδωσε στον συμβολισμό τη θεωρητική του ταυτότητα.

     Το 1886, ο Ζαν Μωρεάς ήταν τριάντα χρόνων και πολιτογραφημένος «Γάλλος ποιητής» από επταετίας. Οι «Τρυγόνες και Έχιδναι» και το όνομα Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος αποτελούσαν ανάμνηση. Ο Ιωάννης είχε διαλέξει να λέγεται Ζαν. Το «Παπαδιαμαντόπουλος» αντικαταστάθηκε με το πλέον εύηχο και μεστό σε ελληνικότητα «Μωρεάς» (Moreas). Και από την άνετη μεγαλοαστική ζωή του στην Αθήνα, ο νεαρός ποιητής προτίμησε τη μαγεία και το όνειρο στις όχθες του Σηκουάνα. Στο Παρίσι, ο Ζαν Μωρεάς έζησε μέσα σε συνεχή οικονομική δυσχέρεια, αλλά, από την άλλη, γνώρισε τη δόξα χάρη στην τέχνη του: «Χειροκρότησα κι εγώ με την καρδιά μου, διότι ήταν ολοφάνερο ότι εδώ χειροκροτούσαμε τον ποιητή των «Στροφών» και του «Προσκυνητή» έγραφε το 1908 ο Αντρέ Ζιντ στο «Ημερολόγιό του». Δύο χρόνια αργότερα, ο Ζαν Μωρεάς πέθανε ταλαιπωρημένος από τις στερήσεις και το ποτό.

     Σε άρθρο που αφιερώνει στην επέτειο ο παρισινός “Monde” αποκαλεί την γλώσσα στην οποία είναι γραμμένο το «Μανιφέστο» του Ζαν Μορεάς σιβυλλική. Παραθέτει μάλιστα και το παρακάτω απόσπασμα:

     «Έχθρα του διδακτισμού, της ρητορείας, της κίβδηλης αισθηματολογίας, της αντικειμενικής περιγραφής, η συμβολική ποίηση προσπαθεί να ντύσει την Ιδέα με μια μορφή ευαίσθητη, η οποία, εντούτοις, δεν θα ήταν αυτοσκοπός, αλλά υπηρετώντας την Ιδέα, θα παρέμενε υποτελής».

      Γενικότερα, οι συμβολιστές στήριξαν τις εξαγγελίες τους σε περισσότερα «όχι» και λιγότερα «πρέπει»: όχι στη ρητορεία και τον στόμφο των ρομαντικών’ όχι στην ψυχρή απάθεια των ρεαλιστών’ στην αντικειμενικότητα και στο απαραβίαστο των στιχουργικών κανόνων των παρνασσιστών’ στη λεπτομερή περιγραφή του εξωτερικού κόσμου και στην επιδίωξη κοινωνικών σκοπών των νατουραλιστών.

      Οι συμβολιστές έβαλαν στο κέντρο των προσπαθειών τους την ποιητική αποτύπωση του συναισθήματος, της εσωτερικότητας του ατόμου και του «εγώ». Τις έννοιες αυτές δεν μπορούσε η γλώσσα να τις εκφράσει άμεσα αλλά μόνο έμμεσα, με τη βοήθεια συμβόλων: υποβλητικές λέξεις, εικόνες, μεταφορές.

      Η σπουδαιότερη καινοτομία στην ποιητική τέχνη που επέφεραν οι συμβολιστές είναι η κατάργηση του άκαμπτου ποιητικού σχήματος με τις αυστηρές ομοιοκαταληξίες και η σταδιακή μετάβαση στον ελεύθερο στίχο.

      Ο γαλλικός συμβολισμός είχε μεγάλη απήχηση στην υπόλοιπη Ευρώπη, και γρήγορα οι άλλες μορφές τέχνης ενστερνίσθηκαν τα μηνύματά του. Και μολονότι χρονικά ο συμβολισμός ορίζεται μόνο μέσα ση δεκαετία 1885-1895, τα βασικά του εναύσματα θα κεντρίσουν αργότερα τους υπερρεαλιστές, οι οποίοι θα προχωρήσουν στην έρευνα της σχέσης «τέχνη-υποσυνείδητο», αλλά με τη βοήθεια πλέον των ευρημάτων της ψυχανάλυσης.

Αναστασία  Ζενάκου, εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ 2 Νοεμβρίου 1986

Σημειώσεις:

      Το Μανιφέστο που μας έδωσε ο ελληνογάλλος ποιητής και θεωρητικός Ζαν Μορεάς, το μετέφρασε ο Έκτορας Πανταζής, βλέπε και βιβλίο που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Γνώση» 1983, σελ. 41-49, με τίτλο «Τα Πρώτα Όπλα του Συμβολισμού» των A. K. France- Jean Moreas- P. Bourde.  Υπάρχει δημοσιευμένο σε διάφορες ιστοσελίδες, από μία από αυτές την «ΓΑΡΔΙΚΙ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ» την μεταφέρω.

      Να θυμίσουμε ορισμένες ακόμα πληροφορίες για το κίνημα του Συμβολισμού.

-ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΑΝ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΥ-ΓΙΩΡΓΟΥ ΧΡ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΑΔΗ: ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ, εκδόσεις Μαλλιάρης-Παιδεία- Θεσσαλονίκη 1979, «συμβολισμός» και «συμβολιστής», λήμμα στις σελίδες 447,448.

-Σ. ΓΚΙΚΑΣ-Δ. ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ-Ι. ΕΥΑΓΓΕΛΛΟΥ-Χ. ΡΩΜΑΣ: ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ, εκδόσεις Σαββάλας-Αθήνα 1997, «συμβολισμός» λήμμα στις σελίδες 277-278.

-Γρηγόρης Πασχαλίδης- Αντώνης Δεσποτίδης, Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδόσεις Πατάκη-Αθήνα 2007, σελίδες 2107-2109

-ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΤΑ ΔΟΚΙΜΙΑ, τόμος Γ΄, εκδόσεις Γιαλλέλης 2002, «Ο Γαλλικός Συμβολισμός και ο Σαρλ Μπωντλαίρ», 47-64

-ΜΗΤΣΟΥ ΛΥΓΙΖΟΥ, ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ. Δοκίμια, εκδόσεις Δωδώνη-Αθήνα 1976, «Συμβολισμός και «Καθαρή Ποίηση»», σελ. 13-33, 102,105,109,212

-ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ, «Η Σχολή της φυγής του κοσμοπολιτισμού», περ. Νέα Πορεία τχ. 494- 496/4,6,1996, σ.86-

-ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΕΡΑΚΛΗΣ, «Η Σύγχρονη Ελληνική Λογοτεχνία» Ι. Ποίηση (1945-1970), κεδ. Κωνσταντινίδης χ.χ.. «Από στο Συμβολισμό στη Νέα Ποίηση»

-ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Ν. ΜΟΣΧΟΣ, «Θέματα και Μορφές», Ανιχνεύσεις Ιστορίας, Λογοτεχνίας και Κριτικής, εκδ. Οι Εκδόσεις των Φίλων 1989, «Γαλλικές επιδράσεις στα νεοελληνικά γράμματα», σ. 78-

-Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, «Τα Πρόσωπα και τα κείμενα», τόμος Στ΄, εκδ. Οι Εκδόσεις των Φίλων-Αθήνα 1985, «Ο Συμβολισμός και οι Νεοέλληνες λυρικοί», 93-

-ΠΕΤΡΟΣ ΣΠΑΝΔΩΝΙΔΗΣ, «Η νεώτερη ποίηση», σ. 62

-ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΣΑΚΩΝΑΣ, «Λογοτεχνία και Κοινωνία στον Μεσοπόλεμο», εκδ. Κάκτος-Αθήνα 1987, «Πορίσματα Συμβολισμού», σ. 216-

-ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΙΝΗΣ, «ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ», Γ΄ έκδοση συμπληρωμένη. Εκδ. Π. Οικονόμου χ.χ., «Ο συμβολισμός στη νεοελληνική πεζογραφία»

-Αφιέρωμα του περιοδικού ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ/ τχ. 635-Χριστούγεννα 1953.

Περιέχει

Κ. Δ. Γεωργούλης, «Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΚΑΘΑΡΟΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ», 3-8

ΣΤΕΛΙΟΣ ΞΕΦΛΟΥΔΑΣ, «Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΌ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ», 170-172

ΚΛΕΩΝ ΠΑΡΑΣΧΟΣ, «Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ» (ΤΑ ΑΙΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ-Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ- Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ), 26-35

ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΙΝΗΣ, «Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ», 117-123

ΑΓΓΕΛΟΣ ΦΟΥΡΙΩΤΗΣ, «ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ», 182-188

-Αφιέρωμα του περιοδικού ΔΙΑΒΑΖΩ τχ. 333/13-3-1994.

Περιέχει

Γιάννης Ν. Μπασκόζος: επιμέλεια: «Συμβολισμός»

Γιάννης Ν. Μπασκόζος: «Συμβολισμός: «Η δοκιμή μιας τελειότητας που δεν νοιάζεται παρά για τον εαυτό της», 43-48

Τζίνα Καλογήρου, «Η συμβολιστική ποίηση και η διδασκαλία της: μερικές επισημάνσεις», 67-

Μαρίνη Σκλήρη, «Οι αρχές του συμβολισμού στο γαλλικό θέατρο». Μωρίς Μέτερλινκ: Το δράμα στα όρια της ποίησης της σιωπής και της σκιάς. 62-

Κώστας Στεργιόπουλος, «Η νεορομαντική και νεοσυμβολιστική σχολή του μεσοπολέμου», 49-

Επιλογή Βιβλιογραφίας για τον Συμβολισμό στην Ελληνική Γλώσσα.

-Edmund  Wilson, «Συμβολισμός», 57-

          Ζαν Μορεάς: Μανιφέστο του Συμβολισμού

     Όπως όλες οι τέχνες, η λογοτεχνία εξελίσσεται: εξέλιξη κυκλική με παλινδρομήσεις αυστηρά καθορισμένες που περιπλέκονται από ποικίλες τροποποιήσεις, τις οποίες επιφέρουν το πέρασμα του χρόνου και οι αναστατώσεις των χωρών. Θα ήταν περιττό να παρατηρήσουμε πως κάθε καινούρια εξελικτική φάση της τέχνης αντιστοιχεί ακριβώς στο έσχατο γήρας, στο αναπόφευκτο τέλος της αμέσως προηγούμενης σχολής. Δυο παραδείγματα αρκούν: ο Ρονσάρ θριαμβεύει πάνω στην αδυναμία των τελευταίο μιμητών του Μαρό, ο ρομαντισμός ξεδιπλώνει τα λάβαρά του πάνω στα κλασσικά ερείπια, που τα φυλάγουν άσκημα οι Μπαούρ Λορμιάν και Ετιέν ντε Ζουϊ. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο ότι κάθε εκδήλωση της τέχνης φτάνει μοιραία στην πτώχευση και στη φθορά. Τότε, από αντιγραφή σε αντιγραφή, από μίμηση σε μίμηση, ό,τι ήταν γεμάτο σφρίγος και φρεσκάδα αποξηραίνεται και ζαρώνει` ό,τι ήταν νέο και αυθόρμητο γίνεται χυδαίο και κοινότοπο.

Έτσι ο ρομαντισμός, αφού σήμανε τα θορυβώδη εγερτήρια της επανάστασης, αφού γνώρισε τις μέρες δόξας του και τις μάχες του, έχασε τη δύναμη και τη γοητεία του, απαρνήθηκε την ηρωική του τόλμη, έγινε συνετός, σκεπτικιστής, και υπέρμαχος της κοινής λογικής. Στην έντιμη και πενιχρή απόπειρα των Παρνασσιστών, θα ελπίσει σε απατηλές ανανεώσεις, έπειτα τελικά, ίδιος με παλίμπαιδα μονάρχη, θα αφεθεί να καταλυθεί από το νατουραλισμό στον οποίον μπορεί κανείς να αποδώσει μόνο στα σοβαρά, μιαν αξία δικαιολογημένης διαμαρτυρίας, πολύ κακότεχνης όμως, ενάντια στις αηδίες, μερικών μυθιστοριογράφων που ήταν τότε στη μόδα.

Μια νέα εκδήλωση τέχνης λοιπόν αναμενόταν, που ήταν αναγκαία και αναπόφευκτη. Αυτή η από καιρό εκκολαπτόμενη εκδήλωση, βγήκε σε φως. Και όλοι οι ανώνυμοι αστεϊσμοί των φαιδρών του Τύπου, όλες οι ανησυχίες των βαρύγδουπων κριτικών, όλη η δυσθυμία του έκπληκτου πλήθους μες στο νωθρό πετσί τους επιβεβαιώνουν κάθε μέρα και πιο πολύ τη ζωντάνια της τωρινής εξέλιξης των γαλλικών γραμμάτων, την εξέλιξη που, βιαστικοί δικαστές, χαρακτήρισαν, από μια ανεξήγητη αντινομία, σαν παρακμή. Σημειώστε όμως πως οι παρακμιακές λογοτεχνίες αποκαλύπτονται ουσιαστικά ευτελείς, ασαφείς, θεοφοβούμενες και δουλικές: όλες οι τραγωδίες του Βολτέρου, π.χ., χαρακτηρίζονται απ’ αυτά τα στολίδια της παρακμής. Και σε τι μπορεί να ψέξει κανείς, να ψέξει τη νέα σχολή; Για την κατάχρηση του πομπώδους ύφους, την παράξενη μεταφορά, για ένα νέο λεξιλόγιο όπου οι αρμονίες συνδυάζονται με τα χρώματα και τις γραμμές: χαρακτηριστικά κάθε αναγέννησης.

Προτείναμε ήδη την επωνυμία Συμβολισμός σαν τη μόνη ικανή να προσδιορίσει ορθά την τωρινή τάση του δημιουργικού πνεύματος στην τέχνη. Αυτή η επωνυμία μπορεί να διατηρηθεί.

Ειπώθηκε, στην αρχή αυτού του άρθρου, πως οι εξελίξεις στην τέχνη προσφέρουν ένα χαρακτήρα κυκλικό που περιπλέκεται πολύ από διχογνωμίες. Έτσι, για να παρακολουθήσουμε την ακριβή γενεαλογία της νέας σχολής, θα πρέπει να ανατρέξουμε μέχρι κάποια ποιήματα του Αλφρέ ντε Βινύ, μέχρι τον Σαίξπηρ, μέχρι τους μυστικούς και πιο μακριά ακόμη. Αυτό το ζήτημα θα απαιτούσε ένα τόμο με σχόλια. Ας πούμε λοιπόν πως ο Σαρλ Μπωντλέρ θα πρέπει να θεωρείται ως ο πραγματικός πρόδρομος του παρόντος κινήματος’ ο κ. Στεφάν Μαλλαρμέ, ο προικισμένος με την αίσθηση του μυστηρίου και του ανείπωτου, ο κ. Πώλ Βερλαίν που έσπασε, προς δόξαν του, τα σκληρά δεσμά του στίχου που τα γοητευτικά χέρια του κ. Τεοντόρ ντε Μπανβίλ είχαν προηγουμένως απαλύνει. Όμως η Υπέρτατη Μαγεία δεν συμπληρώθηκε ακόμη: ένα πεισματικό και ζηλότυπο έργο εκλιπαρεί τους νεοφώτιστους.

***

Εχθρική απέναντι στη διδασκαλία, στην κομπορρημοσύνη, στην ψεύτικη ευαισθησία, στην αντικειμενική περιγραφή, η συμβολιστική ποίηση επιδιώκει: να ντύσει την Ιδέα με μια αισθητική μορφή, που, εντούτοις δεν είναι ο καθαρός σκοπός της, αλλά που, υπηρετώντας την έκφραση της Ιδέας, θα μένει υποκείμενη σε κείνη. Η Ιδέα, με τη σειρά της, δεν πρέπει να στερηθεί με κανένα τρόπο τις πολυτελείς επενδύσεις των εξωτερικών αναλογιών. Γιατί ο ουσιώδης χαρακτήρας της τέχνης του συμβολισμού συνίσταται στο να μην πηγαίνεις ποτέ μέχρι την σύλληψη της Ιδέας καθεαυτής. Έτσι, σ’ αυτή την τέχνη, οι πίνακες της φύσης, οι πράξεις των ανθρώπων, όλα τα συγκεκριμένα φαινόμενα δεν θα μπορούσαν να εκδηλωθούν αυτά καθαυτά: πρόκειται εδώ για αισθητά φαινόμενα προορισμένα να αναπαραστήσουν τις εσωτερικές τους σχέσεις με αρχέτυπες Ιδέες.

Η κατηγορία της σκοτεινότητας που εκτοξεύεται ενάντια σε μια τέτοια αισθητική από ευκαιριακούς αναγνώστες δεν μας εκπλήσσει καθόλου. Αλλά τι να γίνει; Οι Πυθιόνικοι του Πίνδαρου, o Άμλετ του Σαίξπηρ, η Νέα Ζωή του Δάντη, ο Δεύτερος Φάουστ του Γκαίτε, ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου του Φλωμπέρ δεν κατηγορήθηκαν για αμφιλογία;

Για την ακριβή ερμηνεία της σύνθεσης του, ο συμβολισμός χρειάζεται ένα στυλ αρχετυπικό και σύνθετο: αμόλυντες λέξεις, η περίοδος που υποστηρίζεται να εναλλάσσεται με την περίοδο των κυματοειδών εξασθενήσεων, οι εμφαντικοί πλεονασμοί, οι μυστηριώδης ελλείψεις, η αβεβαιότητα του ανακόλουθου, κάθε πολύμορφη και τολμηρή τροπή: τέλος η καλή γλώσσα-ανακαινισμένη και εκσυγχρονισμένη-, η καλή και άφθονη και σφριγηλή γαλλική γλώσσα πριν από τους Βωζελά και τους Μπουαλώ-Ντεπρώ, η γλώσσα του Φρανσουά Ραμπελαί και του Φιλίπ ντε Κομίν, του Βιγιόν, του Ρυτμπέφ και τόσων άλλων ελεύθερων συγγραφέων που εξακοντίζουν την οξεία έκφραση του λόγου, όπως οι τοξότες της Θράκης τα ελικοειδή τους βέλη.

Ο ΡΥΘΜΟΣ: Η αρχαία μετρική αναζωογονημένη’ μια αταξία σοφά κατευθυνόμενη’ η αστραφτερή και σφυρηλατημένη σαν χρυσοχάλκινη ασπίδα ρίμα, πλάι στη ρίμα με τις απόκρυφες ρευστότητες’ ο αλεξανδρινός στίχος με τις πολλές και κινητές παύσεις’ η χρήση μερικών περιττών συλλαβών.

(Εφ. «Φιγκαρό», 18 Σεπτεμβρίου 1886)

μετάφραση Έκτωρ Πανταζής

από την ιστοσελίδα ΓΑΡΔΙΚΙ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ

--

Αποτυπώματα της παράδοσης στο Νεοελληνικό Θέατρο από τις αρχές της δεκαετίας του 1870 μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους
(κωδ. Έργου: 91453, Ιούλιος 2014-Οκτώβριος 2015)
Επιτροπή Ερευνών ΑΠΘ

 

Ερευνητική ομάδα: Κωνσταντίνα Ριτσάτου, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος Θεάτρου της Σχολής Καλών Τεχνών ΑΠΘ, επιστημονικά υπεύθυνη

Ελένη Αναστασίου, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια του Τμήματος Θεάτρου ΑΠΘ, ερευνήτρια

Ελένη Μανιάτη, Πτυχιούχος του Τμήματος Θεάτρου ΑΠΘ, ερευνήτρια

Ευστάθιος Μπουχουράς, Δρ. Συγκοινωνιολόγος Μηχανικός ΑΠΘ, σύμβουλος ανάπτυξης ιστοσελίδας

       ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟ

              Οι πρωτογενείς πηγές του κινήματος

 

• Καλλιτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και εκτείνεται μέχρι τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο (κυρίως από το 1885 μέχρι το 1914 περίπου). Οι ρίζες του εντοπίζονται στη Γαλλία και το Βέλγιο και αναπτύσσεται ως αντίδραση στο κίνημα του Ρεαλισμού και στο θέατρο του Βουλεβάρτου.
• Πρόκειται κατά κύριο λόγο για λογοτεχνικό κίνημα, ωστόσο άσκησε επιρροή και σε άλλες περιοχές της τέχνης, όπως στη ζωγραφική (Γκυστάβ Μορώ [Gustave Moreau], Έντβαρτ Μουνκ [Edvard Munch], Πωλ Γκωγκέν [Paul Gauguin]) αλλά και στο θέατρο.
• Πρώτο σημαντικό κείμενο, που άσκησε ισχυρή επιρροή στη γέννηση του Συμβολισμού, θεωρείται το έργο του Μπωντλαίρ [Baudelaire], Τα άνθη του κακού [Lesfleursdumal] δημοσιευμένο ήδη από το 1857. Το έργο επηρεάζει ιδιαίτερα τους Βερλαίν [Verlaine], Ρεμπώ [Rimbaud] και Μαλλαρμέ [Mallarmé]. Ο Τύπος αρχίζει να αποκαλεί αυτούς τους ποιητές «παρακμιακούς» [décadents].
• Το 1884 κυκλοφορούν δύο έργα, οι Καταραμένοι ποιητές [ Poètes maudits] του Βερλαίν και το μυθιστόρημα του Ζορίς-Καρλ Ουισμάν [Joris-Karl Huysmans], Αντίστροφα [A rebours], στα οποία αναγνωρίζονται πολλά στοιχεία του αναδυόμενου κινήματος, ενώ το 1885 αρχίζει να διαφαίνεται η διαφορά μεταξύ décadents και Συμβολιστών.
• Στις 6 Αυγούστου του 1885 ο Πωλ Μπουρντ [Paul Bourde] δημοσιεύει στη γαλλική εφημερίδα Le Temps άρθρο κατά του νέου κινήματος που βρίσκεται εν τη γενέσει. Στο άρθρο αυτό απαντά σε λίγες μέρες ο Ζαν Μορεάς [Jean Moréas] μέσα από τις σελίδες της  ΧΙΧe siècle, στις 11 Αυγούστου του 1885. Δύο χρόνια αργότερα, εκδίδεται το έργο του Γκυστάβ Καν [Gustave Kahn], Τα νομαδικά ανάκτορα [LesPalais nomades], κείμενο- σταθμός για το Συμβολισμό, εξαιτίας της χρήσης ελεύθερου στίχου στο σύνολο του έργου.
• Το 1886 θεωρείται η χρονιά των μανιφέστων του Συμβολισμού. Αρχές του 1886 δημοσιεύεται στη Revue wagnérienne το άρθρο «Σοννέτα προς τον Βάγκνερ» [«Sonnets à Wagner»], το οποίο αποτυπώνει με σαφήνεια την τάση που διαμορφώνεται: μια ομάδα καλλιτεχνών συσπειρώνονται γύρω από τις θεωρίες του Βάγκνερ και γίνονται θερμοί υποστηρικτές των βαγκνερικών καλλιτεχνικών προσανατολισμών.
• Την ίδια περίοδο δημοσιεύονται στην εφημερίδα Vogue οι Εκλάμψεις [Illuminations] του Ρεμπώ, έργο που γράφεται τουλάχιστον 10 χρόνια νωρίτερα, αλλά θεωρείται ως το εναρκτήριο λάκτισμα για τη γέννηση του κινήματος.
• Τον Μάιο – Ιούλιο του 1886 ο Τεοντόρ ντε Βιζβά [Théodore de Wyzewa] γράφει μια σειρά άρθρων στη Revue wagnérienne, σχετικά με την τέχνη του Βάγκνερ. Τα κείμενα αυτά, αν και εστιάζονται στην τέχνη του Βάγκνερ, εμπεριέχουν σε σπερματική μορφή κάποιες από τις αρχές του νέου κινήματος. Τον ίδιο χρόνο, ο ίδιος συγγραφέας, δημοσιεύει μία έρευνα πάνω στη δουλειά του Μαλλαρμέ στη Vogue (Étude surMallarmé).
• Το 1886 κυκλοφορεί επίσης το έργο του Ρενέ Γκιλ [Réné Ghil] Η Πραγματεία του Λόγου [LeTraité du Verbe], το οποίο συνοδεύεται με προλεγόμενα του Μαλλαρμέ, όπου υποστηρίζει την αδιαμφισβήτητη επιθυμία της εποχής να διαχωρίσει τη διττή φύση του λόγου.
• Στις 18 Σεπτεμβρίου του 1886 δημοσιεύεται στo λογοτεχνικό ένθετο της γαλλικής εφημερίδας Le Figaro, το άρθρο του Ζαν Μορεάς, «Ο Συμβολισμός» [«Le Symbolisme»], στο οποίο αποδέχεται το όνομα Symbolistes, που έχει χρησιμοποιήσει  ήδη από το 1885. Κατονομάζει τους προδρόμους και τους κύριους εκφραστές του ρεύματος (Μπωντλαίρ, Μαλλαρμέ, Βερλαίν), αλλά δεν αναφέρει το Ρεμπώ. Πολλοί μελετητές δεν θεωρούν το κείμενο αυτό ως πραγματικά ριζοσπαστικό, αφού, μεταξύ άλλων παραλείψεων, δεν αναφέρει μία από τις βασικές διεκδικήσεις του νέου κινήματος, τη χρήση του ελεύθερου στίχου. Η πρωτοποριακή για την εποχή τεχνική εντοπίζεται κιόλας στα συμβολιστικά έργα (αναφέρεται ενδεικτικά το έργο του Γκυστάβ Καν, Νομαδικά Παλάτια, το οποίο θεωρείται, όπως είπαμε, ένα από τα σημαντικότερα έργα του Συμβολισμού, γραμμένο από το 1887).
• Στις 7 Οκτωβρίου του 1886 δημοσιεύεται στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας με τον χαρακτηριστικό τίτλο, Le Symboliste,  το άρθρο του Πωλ Αντάμ [Paul Adam], «Ο Τύπος και ο Συμβολισμός» [«La Presse et le Symbolisme»].
• Ακολούθησαν μια σειρά σημαντικών κειμένων, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν το Η Τέχνη του Συμβολισμού [L’art Symboliste ] του Ζωρζ Βανόρ [Georges Vanor] και το Η Λογοτεχνία της κάθε στιγμής [Lalittératuredetoute à l’heure] του Σαρλ Μορίς [Charles Morice] (1889). Το δεύτερο θεωρείται ένας ακόμα σταθμός, καθώς συγκεφαλαιώνει όλα όσα συνέβησαν στη δεκαετία του 1880, σχετικά με το κίνημα του Συμβολισμού. Μερικοί υποστηρίζουν ότι θα μπορούσε να θεωρηθεί ως Μανιφέστο του Συμβολισμού, αν η έκτασή του ήταν μικρότερη.

• Το βιβλίο Τα πρώτα όπλα του Συμβολισμού [Les Premières armes du Symbolisme] καταγράφει τις διαμάχες γύρω από το κίνημα. Συγκεκριμένα περιλαμβάνει: «Χρονικό του Πωλ Μπουρντ» [«Chronique de Paul Bourde»] (LesTemps 6/8/1885), «Η απάντηση του Ζαν Μoρεάς» [«Réponse de Jean Moréas»] (ΧΙΧesiècle, 11/8/1885), «Το Μανιφέστο του Ζαν Μορεάς» [«Manifeste de Jean Moréas»] (LeFigaro, 18/9/1886), «Η εξέταση του Μανιφέστου από τον Ανατόλ Φρανς» [«Examen du Manifeste par Anatole France»] (LeTemps , 26/9/1886), «Επιστολή του Ζαν Μορεάς στον Ανατόλ Φρανς» [«Lettre de Jean Moréas à Anatole France»] (Symboliste 7/10/1886).
• Από τη λίστα των κειμένων για το Συμβολισμό δεν θα μπορούσε να λείψει η έρευνα του Ζυλ Ουρέ [Jules Hurret] σχετικά με την εξέλιξη της λογοτεχνίας, στο πλαίσιο της οποίας συμμετείχαν 64 συγγραφείς της εποχής, ανάμεσά τους ο Μαλαρμέ και ο Μάτερλινκ [Maeterlinck].  Η έρευνα δημοσιεύεται  στην εφημερίδα L’Echo από τις 3 Μαρτίου μέχρι τις 5 Ιουλίου του 1891.
• Τέλος, σημαντική επίδραση ασκούν οι εφημερίδες που στηρίζουν το κίνημα:  Symboliste, La décadence, Ecrits pour l’Art. 

     Συμβολισμός και Θέατρο

 

• Η ίδρυση δύο νέων θεατρικών οργανισμών, του Τεάτρ ντ’Αρτ [Théâtre d’Art] του Πωλ Φορ [Paul Fort] το 1890 και του Τεάτρ ντε λ’Εβρ [Théâtre de l’Œuvre] του  Λυνιέ Πο [Lugné Poe ]το 1893, σηματοδοτούν την επίδραση του Συμβολισμού στις καλλιτεχνικές εξελίξεις που αφορούν ειδικά τη θεατρική δραστηριότητα.
• Στις 18-19 Νοέμβρη 1890 λαμβάνει χώρα η πρώτη εκδήλωση του Théâtre d’Art που αποτελεί συνένωση του Τεάτρ Ιντεαλίστ [Τhéâtre Idéaliste] του Λουί Ζερμέν [Louis Germain] και του Τεάτρ Μιξτ [Théâtre Mixte] του Πωλ Φορ. Αν και αρχικά στο ρεπερτόριό του θεάτρου υπάρχουν και νατουραλιστικά έργα, στις 24 Φεβρουαρίου του 1891, ο Πωλ Φορ ανακοινώνει πως το Théâtre d’Art από εδώ και στο εξής θα ανεβάζει μόνο συμβολιστικά έργα. Την ίδια βραδιά το κοινό ανακαλύπτει το έργο του Μάτερλινκ,  Η Παρείσακτος [L’Intruse].
• Στις 17 Μαΐου 1893, ο Λυνιέ Πο ανεβάζει το έργο Πελλέας και Μελισάνθη του Μάτερλινκ. Η παράσταση αυτή θα σταθεί αφορμή της ίδρυσης του Théâtre de l’ Œuvre,  όπως το ονόμασαν οι Εντουάρ Βουιγιάρ [Edouard Vuillard], Λυνιέ Πο και ο κριτικός της λογοτεχνίας Καμίγ Μωκλαίρ [Camille Mauclair]. Το θέατρο στεγάζεται στο νούμερο 23 της οδού Turgot του Παρισιού.
• Για τον Λυνιέ Πο το θέατρο είναι ο τόπος, όπου συνυπάρχουν ο ζωγράφος, ο δραματουργός, ο ηθοποιός και ο θεατής.

• Τη σαιζόν 1893-1894 ανεβάζουν κατά κύριο λόγο σκανδιναβικά δράματα (Ίψεν [Ibsen] και Στρίντμπεργκ [Strindberg]).
• Ο Αλφρέ Ζαρύ [Alfred Jarry] αναλαμβάνει χρέη σκηνοθέτη στο θέατρο και προτείνει στο Λυνιέ Πο να ανεβάσουν το έργο του Βασιλιάς Υμπύ [Ubu roi]. Το έργο ανεβαίνει στις 10 Δεκεμβρίου 1896 και θεωρείται πρόδρομος του Εξπρεσσιονισμού. Το 1899 το θέατρο κλείνει προσωρινά τις πόρτες του.
• Συγγραφείς όπως οι Ίψεν, Χάουπτμαν, Στρίντμπεργκ και Μάτερλινκ συνθέτουν έργα που φέρουν συμβολιστικά χαρακτηριστικά, όπως:
• Στρίντμπεργκ: Προς τη Δαμασκό (1898-1901), Ο Χορός του Θανάτου (1900), Ονειρόδραμα (1901), Η Σονάτα των Φαντασμάτων (1907).
• Χάουπτμαν: Η βουλιαγμένη Καμπάνα (1896), Ο αμαξάς Χένσελ (1898).
• Ίψεν:  Μπραντ (1866), Πέερ Γκυντ (1867), Η αγριόπαπια (1884), Ρόσμερσχολμ (1886), Η κυρά της θάλασσας (1888), Έντα Γκάμπλερ (1890), Ο αρχιμάστορας Σόλνες (1892), Ο μικρός Έγιολφ (1894), Ιωάννης Γαβριήλ Μπόρκμαν (1896), Όταν ξυπνήσουμε εμείς οι νεκροί (1899).
• Μάτερλινκ: Πριγκίπισσα Μαλέν (1889),  Η Παρείσακτος (1890),  Οι Τυφλοί (1890), Οι επτά Πριγκίπισσες (1891),  Πελλέας και Μελισάνθη (1892), Αλλαντίνη και Παλομίδης (1894), Εσωτερικό (1894),  Ο θάνατος του Τενταζίλ (1894), Αγκλαβαίν και Σελυζέτ (1896), Μόννα Βάννα (1902),  Το Γαλάζιο Πουλί (1909).
• Ο Μάτερλινκ γράφει μια σειρά θεωρητικών κειμένων  που ενσωματώνουν και επεξεργάζονται τις αρχές και τα χαρακτηριστικά που καλλιεργεί ο Συμβολισμός για την τέχνη του θεάτρου. Μερικά από τα πιο σημαντικά κείμενα είναι:
• Μωρίς Μάτερλινκ «Το καθημερινό τραγικό» στο Θησαυρός των ταπεινών, μτφ. Χαρά Μπακονικόλα, Printa, Αθήνα 2008, σ. 99-111. [=«Le tragique quotidien», Le Trésor des humbles, Παρίσι 1896].

•  Για το συγγραφέα το πραγματικό τραγικό στοιχείο δεν έγκειται στην περιπέτεια αλλά στον «αέναο διάλογο του όντος με το πεπρωμένο του».
• Ο Μάτερλινκ υποστηρίζει ότι οι συγγραφείς της εποχής του εμμένουν ν’ αναπαριστούν σκηνές βίας στην προσπάθειά τους να μιλήσουν για το τραγικό, αλλά αυτή η τεχνική δεν εκφράζει το σύγχρονο θεατή.
• Επιπλέον, ο συγγραφέας υποστηρίζει πως υπάρχει το «στατικό θέατρο» όπου τα γεγονότα της σκηνικής δράσης αντικαθίστανται από την παρακολούθηση μιας εσωτερικής δράσης με στόχο τη μελέτη της ανθρώπινης ψυχής. Προκειμένου να στηρίξει την άποψή του αντλεί παραδείγματα από τις ελληνικές τραγωδίες (Προμηθέας, Ικέτιδες, Χοηφόρες).
• Μωρίς Μάτερλινκ, «Μικρές Κουβέντες. Το θέατρο», μτφ. Ελένη Μανιάτη, Σκηνή τχ. 7 (2015), σ. 357-363. [http://ejournals.lib.auth.gr/skene/article/view/4940/4909 (27/3/2016)] [=«Menus Propos. Le théâtre», La Jeune Belgique, τμ. 9, τχ. 9, σ. 331-336 (Σεπτέμβριος1890)].

• Τα έργα υψηλής λογοτεχνικής αξίας, όπως για παράδειγμα ο Άμλετ, δεν πρέπει να ανεβαίνουν στη σκηνή καθώς η αναπαράσταση καταστρέφει την ψευδαίσθηση την οποία δημιουργεί το κείμενο.
• «Κάθε αριστούργημα είναι ένα σύμβολο και το σύμβολο δεν αντέχει ποτέ την ενεργή παρουσία του ανθρώπου […] Δεν γνωρίζω· ωστόσο η απουσία του ανθρώπου μού φαίνεται απαραίτητη».

• Μωρίς Μάτερλινκ, «Το σύγχρονο δράμα» στο: Ο Ναός της Τύχης και άλλα κείμενα, μτφ. Χαρά Μπακονικόλα, Πατάκη, Αθήνα, Νοέμβριος 2006, σ. 77-93 [= «Le drame quotidien», Le Double Jardin, Charpentier, Παρίσι 1904].

• «Εκείνο που εκ πρώτης όψεως χαρακτηρίζει το σημερινό δράμα είναι πρώτα απ’ όλα η αποδυνάμωση και, τρόπον τινά, η προοδευτική παράλυση της εξωτερικής δράσης, κι έπειτα μια εμφανέστατη τάση να εισδύει πιο βαθιά στην ανθρώπινη συνείδηση και να παραχωρεί μια μεγαλύτερη θέση στα ηθικά προβλήματα. Τέλος διακρίνουμε την αρκετά άτολμη ακόμη αναζήτηση ενός είδους νέας ποίησης, πιο αφηρημένης από την παλιά».
• «Εκείνο που συνιστά την ομορφιά και τη γλυκύτητα ενός φιλιού δεν είναι τόσο το φιλί καθαυτό, αλλά ο τόπος, η ώρα και οι περιστάσεις υπό τις οποίες προσφέρεται».

• «Θα έλεγε κανείς ότι το σύγχρονο δράμα τα έχει αντιληφθεί όλα αυτά με τρόπο συγκεχυμένο. Μη μπορώντας πια να κινηθεί προς τα έξω, μη διαθέτοντας πια εξωτερικά κοσμήματα, μη τολμώντας πια να επικαλεστεί σοβαρά κάποια θεότητα και κάποια μοίρα καθορισμένη, αναδιπλώθηκε στον εαυτό του, επιχείρησε να ανακαλύψει, μέσα στις περιοχές της ψυχολογίας και της ηθικής ζωής, το ισοδύναμο εκείνου που είχε χάσει στην αλλοτινή εξωτερική ζωή».

• Τέλος, αξίζει να σημειωθεί  ότι με το έργο του Μάτερλινκ ασχολήθηκε ιδιαίτερα η ομότιμη καθηγήτρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Χαρά Μπακονικόλα, η οποία μέσω των μεταφράσεων και των εργασιών της φωτίζει το τοπίο γύρω από το έργο του Μάτερλινκ. Επιπλέον, πολλά από τα θεατρικά έργα του Μωρίς Μάτερλινκ έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά είτε από την ίδια την Μπακονικόλα (Αλλαντίνη και Παλομίδης) είτε από άλλους μεταφραστές (ενδεικτικά αναφέρεται η Πριγκίπισσα Μαλένα σε μετάφραση Ξένιας Γεωργοπούλου).

  Πίνακας πρωτογενών πηγών του ευρωπαϊκού Συμβολισμού

 

Κείμενο	Συγγραφέας	Πρώτη δημοσίευση	Πηγή
«Les décadents. Réponse à Paul Bourde»	Jean Moréas	XIXe siècle 11/8/1885	Περιλαμβάνεται στο βιβλίο Les premières armes du Symbolisme.Το βιβλίο εντοπίστηκε στο  δικτυακό τόπο http://gallica.bnf.fr/
«Manifeste Littéraire»	Jean  Moréas	Figaro, 18/9/1886	Περιλαμβάνεται στο βιβλίο Les premières armes du Symbolisme. Το βιβλίο εντοπίστηκε στο  δικτυακό τόπο http://gallica.bnf.fr/
«Notes sur la littérature wagnérienne et les livres en 1885-1886»	Théodore de Wyzewa	Revue wagnérienne 8/6/1886	Το φύλλο της εφημερίδας εντοπίστηκε στο  δικτυακό τόπο  http://gallica.bnf.fr/
«Etude sur Mallarmé»	Théodore de Wyzewa	La Vogue, Ιούλιος 1886	Το άρθρο εντοπίστηκε στο βιβλίο του Théodore de Wyzewa  Nos maîtres, études [et] portraits littéraires στο  δικτυακό τόπο https://archive.org/details/nosmaitrestude00wyze
Προλεγόμενα στο βιβλίο Traité du verbe	Έργο του Réné Ghil Πρόλογος γραμμένος από τον Mallarmé	1886	O πρόλογος εντοπίστηκε στο δικτυακό τόπο https://www.uni-due.de/lyriktheorie/texte/1886_mallarme.html
Les premières armes du Symbolisme	Léon Vanier (επίμ.)	1889	Το βιβλίο εντοπίστηκε  στο δικτυακό τόπο  http://gallica.bnf.fr/
L’art symboliste	Georges Vanor	1889	Το βιβλίο εντοπίστηκε  στο δικτυακό τόπο  http://gallica.bnf.fr/
La littérature de tout à l’heure	Charles Morice	1889	Το βιβλίο εντοπίστηκε  στο δικτυακό τόπο  http://gallica.bnf.fr/
Enquête sur l’évolution littéraire	Jules Hurret	L’écho, 3 Μαρτίου - 5 Ιουλίου 1891	Δημοσιεύτηκε σε εφημερίδα και την ίδια χρονιά σε βιβλίο. Το βιβλίο εντοπίστηκε  στο δικτυακό τόπο  http://gallica.bnf.fr/
Πρόλογος στο βιβλίο Le livre des Masques	Rémy de Gourmont	1896	Το βιβλίο εντοπίστηκε  στο δικτυακό τόπο  http://gallica.bnf.fr/
«Confession de poète»	Maurice Maeterlinck	1890	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999,  σ. 453-456.
«Menus Propos. Le théâtre»	Maurice Maeterlinck	1890	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 457-463.
«Sur la Damnation de l’artiste»	Maurice Maeterlinck	1890	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 464-466.
«Lettre à Edmond Picard»	Maurice Maeterlinck	1891	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 467-468.
«Introduction à la psychologie des songes»	Maurice Maeterlinck	1892	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 469-473.
«A propos d’Éleusis»	Maurice Maeterlinck	1894	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 474-478.
«Au sujet du Théâtre de l’Œuvre»	Maurice Maeterlinck	1894	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 479-486.
«Le tragique quotidien»	Maurice Maeterlinck	Trésor des humbles 1896	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 487-494.
«Préface au théâtre de 1901»	Maurice Maeterlinck	1901	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 495-503.
«L’évolution du mystère»	Maurice Maeterlinck	Le Temple enseveli 1902	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 504 - 534
«Le drame moderne»	Maurice Maeterlinck	1904	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 535-542.
«A propos du Rois Lear»	Maurice Maeterlinck	L’Intelligence des fleurs 1907	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 543-548.
«Notice à propos de la traduction de Macbeth»	Maurice Maeterlinck	1909	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 549-550.
«“Introduction” de Maeterlinck à sa traduction de La Tragédie de Macbeth»	Maurice Maeterlinck	1910	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 551-565.
«Discours en Italie»	Maurice Maeterlinck	1934	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 566-567.
«A propos des Fiançailles»	Maurice Maeterlinck	Le Sablier  1936	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 568-571.
«La chanson de Mélisande »	Maurice Maeterlinck	La Grande Porte 1939	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 572
«Le vieil arbre »	Maurice Maeterlinck	L’Autre Monde ou le Cadran stellaire 1942	Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’âme. Poésie et essais, Complexe, 1999, σ. 573-578.

 ΠΗΓΕΣ 

• Adam Paul, «La Presse et le Symbolisme », Symboliste no 1, 7 Οctobre 1886, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• Adoré Floupette, Les Déliquescences. Poèmes décadents d’Adoré Floupette, Lion Vanné, Byzance 1885, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• Bourde Paul, “Les poètes décadents. Chronique”, Le Temps, 6 aout 1885, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• De Gourmont Remy, Le livre des masques. Portraits symbolistes, gloses et documents sur les écrivains d’hier et d’aujourd’hui, Société du Mercure de France, Παρίσι 1896, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• De Wyzewa Théodore, «Notes sur la peinture wagnérienne et le salon de 1886», Revue wagnérienne, 8 mai 1886, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• De Wyzewa Théodore, «Notes sur la littérature wagnérienne et les livres en 1885-1886», Revue wagnérienne, 8 juin 1886, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• De Wyzewa Théodore, «Notes sur la musique wagnérienne et les œuvres musicales françaises en 1885-1886», [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• De Wyzewa Théodore, «Etude sur Mallarmé », Nos maîtres, études [et] portraits littéraires, Perrin, Παρίσι 1895, σ. 11-87 και σ. 91-114  [https://archive.org/details/nosmaitrestude00wyze (1/2/2015)].
• Fort Paul, Echo de Paris, 24.2.1891, [http://gallica.bnf.fr/ (26/2/2015)].
• Ghil Réné, Traité du verbe. Avant-propos de Mallarmé, 1886, [https://www.uni-due.de/lyriktheorie/texte/1886_mallarme.html (1/2/2015)].
• Hurret Jules, Enquête sur l’évolution littéraire, Bibliothèque Charpentier, Παρίσι 1891 [α΄ δημοσίευση: L’écho, 3 mars-5 juillet 1891], [http://gallica.bnf.fr/, (1/2/2015)].
• Huysmans Joris Karl, A rebours, Παρίσι 1884, [http://gallica.bnf.fr/ (2/2/2015)] 
• Kahn Gustave, Les Palais nomades, Tresse et stock, Παρίσι 1887, [http://gallica.bnf.fr/ (2/2/2015)].
• Kahn Gustave, Symbolistes et Décadents, Leon Vanier, Παρίσι 1902, [http://www.gutenberg.org/ebooks/43441 (3/3/2015)].
• Leon Vanier [επίμ.], Les premières armes du Symbolisme, Leon Vanier, Παρίσι 1889, [http://gallica.bnf.fr/ (2/2/2015)].
• Moréas Jean “Les décadents. Réponse à Paul Bourde”, XIXe siècle, 11 aout 1885, [http://gallica.bnf.fr/ (2/2/2015)].
• Moréas Jean, «Manifeste Littéraire», Figaro, 18/9/1886, [http://gallica.bnf.fr/(2/2/2015)].
• Morice Charles, La littérature de tout à l’heure, Perrin et Cie, Παρίσι 1889, [http://gallica.bnf.fr/ (3/2/2015)].
• Rimbaud Arthur, Les Illuminations. Une saison en enfer, Leon Vanier, Παρίσι 1886, [http://gallica.bnf.fr/ (3/2/2015)].
• Vanor Georges, L’art symboliste, Vanier, Παρίσι 1889, [http://gallica.bnf.fr/ (3/2/2015)].
• Verlaine Paul, Les poètes maudits, 1884 [http://poetes.com/textes/ver_poemau.pdf (3/2/2015)].

      ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Γλυτζουρής Αντώνης, Η σκηνοθετική τέχνη στην Ελλάδα. Η ανάδυση και η εδραίωση της τέχνης του σκηνοθέτη στο νεοελληνικό θέατρο, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001. 
• Γλυτζουρής Αντώνης, «Ο Μωρίς Μαίτερλινκ και οι απόψεις του Κωστή Παλαμά για το θέατρο», Αριάδνη, τμ. 9, Ρέθυμνο 2003. 
• Γλυτζουρής Αντώνης, Πόθοι αετού και φτερά πεταλούδας. Το πρώιμο θεατρικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη και οι πρωτοπορίες της εποχής του, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2009. 
• Γραμματάς Θόδωρος, «Από το “Intima Teatern” του Στρίντμπεργκ  και το “Θέατρο Συναναστροφής”  του Καμπύση στο ελληνικό θέατρο», στο: Μαργαρίτα Μέλμπεργκ (επιμ.) Ο Στριντμπεργκ και η σύγχρονη δραματουργία, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1997, σ. 23-37. 
• «Η βουλιαγμένη καμπάνα», μτφ. Κώστας Χατζόπουλος , Νουμάς, τμ. 4, τχ. 182, ( 22 Ιανουαρίου 1906), σ.  4-5. 
• Θεατής, «Η βουλιαγμένη καμπάνα», Νουμάς, τμ. 4, τχ. 180, (22 Ιανουαρίου 1906) σ. 4-6.
• Κασίνης Κωνσταντίνος, Βιβλιογραφία των ελληνικών μεταφράσεων της ξένης λογοτεχνίας. ΙΘ΄-Κ΄ αι. Αυτοτελείς εκδόσεις, Σύλλογος προς την διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων, Αθήνα 2006. 
• Κουκούλας Λέων, «Γεράρδος Χάουπτμαν», Νέα Εστία, τμ. 40, τχ. 456 (Ιούλιος 1946), σ. 686-690. 
• Μαίτερλινκ. Επιλογή από το έργο του, μτφ. Χαρά Μπακονικόλα, Στιγμή, Αθήνα 2002.
• Μάτερλινκ Μωρίς, Ο Ναός της Τύχης και άλλα κείμενα, μτφ. Χαρά Μπακονικόλα, Πατάκη, Αθήνα, Νοέμβριος 2006.
• Μάτερλινκ Μωρίς, Ο θησαυρός των ταπεινών, μτφ. Χαρά Μπακονικόλα, Printa, Αθήνα 2008.
•  [Μάτερλινκ Μωρίς], «Μόννα Βάννα», Παναθήναια, τμ. Δ΄, (Απρίλιος-Σεπτέμβριος 1902) σ. 203 - 213, 240 - 253, 330 – 339.
• [Μάτερλινκ Μωρίς], «Αδερφή Βεατρίκη», Παναθήναια, τμ. ΚΓ' (Οκτώβριος 1911-Μάρτιος 1912), σ.72- 75, 110- 115, 144- 145, 170- 175.
• Ματθιόπουλος Ευγένιος, Η τέχνη πτεροφυεί εν οδύνη. Η πρόσληψη του Νεορομαντισμού στο πεδίο της ιδεολογίας της θεωρίας της τέχνης και της τεχνοκριτικής στην Ελλάδα, Ποταμός, Αθήνα 2005. 
• Νέα Εστία, τμ. 45, τχ. 526 (1 Ιουνίου 1949).  Αφιέρωμα στο Μωρίς Μάτερλινκ.
• Νέα Εστία, τμ. 71, τχ. 837 ( 15 Μαΐου 1962). Αφιέρωμα στο Μωρίς Μάτερλινκ.
• Παπανδρέου Νικηφόρος, Ο Ίψεν στην Ελλάδα. Από την πρώτη γνωριμία στην καθιέρωση. 1890-1910, Κέδρος, Αθήνα 1983. 
• Σιγανός Λ., «Η βουλιαγμένη καμπάνα», Νουμάς, τμ. 4, τχ. 181 (15/1/1906), σ. 3-4. 
• Σιδέρης Γιάννης, «Το Βέλγικο θέατρο στην Ελλάδα», Νέα Εστία, τμ. 45, τχ. 526 (1 /6/ 1949), σ. 689- 692. 
• Σιδέρης Γιάννης, «Ο Ίψεν στην Ελλάδα», Νέα Εστία, τμ. 60, τχ. 705 (15 Νοεμβρίου 1956) σ. 1538- 1552. 
• [Χαόυπτμαν Γκερχαρτ], «Χανέλα», μτφ. Νίκος Οικονόμου, Νουμάς, τμ. 7, τχ. 334 (8 Μαρτίου 1909), σ. 2-

      ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

• Aitken Geneviève –Josefowitz Samuel, Artistes et Théâtres d’ Avant-garde Programmes de Théâtre illustres Paris 1890-1900, musée de Pully, octobre 1991.
• Balakian Anna Elizabeth, The Symbolist Movement in the Literature of European languages, Academiai Kiado, Βουδαπέστη 1984.
• Barre André, Le Symbolisme, B. Franklin, 1910.
• Berteval W., Le théâtre d’Ibsen, Perrin et Cie, Παρίσι 1912, [http://gallica.bnf.fr/ (10/2/2015)]
• Clouard Henri, Histoire de la littérature française. Du Symbolisme à nos jours, A. Michel, 1947.
• Dufief Anna Simone, Le théâtre au XIXe siècle. Du Romantisme au Symbolisme, Bréal, Rosny- Sous-Bols, 2001.
• Facos Michelle, Symbolist Art in Context, University of California Press, Berkeley, 2009.
• Gengembre Gérard, Le théâtre français au 19e siècle (1789-1900), Armand Collin, 1999.
• Gorceix Paul,  «L’itinéraire de l’homme et de l’écrivain», Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’ame. Poésie et essais, Complexe 1999.
• Gorceix Paul, «Introduction sur le théâtre», Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’ame. Poésie et essais, Complexe 1999.
• Illouz Jean-Nicolas,  «Les manifestes symbolistes», Littérature  No 139, Marges 2005. [http://gallica.bnf.fr/ (10/2/2015)].
• Lee Jennette, A Key to the Prose Drama of Henrik Ibsen, G.P. Putnam's Sons, Νέα Υόρκη1910. [http://www.theatrehistory.com (18/2/2015)] 
•  Maeterlinck Maurice, Œuvres I. Le réveil de l’ame. Poésie et essais, Complexe 1999.
• Marie Gisele, Le théâtre symboliste. Ses origines, ses sources, pionniers et réalisateurs, A.G Nizet, 1973.
• Peyre Henri, Que sais-je ? La littérature Symboliste, Presses Universitaires de France, Παρίσι 1976.
• Robiché Jacques, Le Symbolisme au théâtre. Lugné –Poe et les débuts de l’œuvre, L’Arche, 1972.
• Schumacher Claude, Naturalism and Symbolism in the European theatre 1850-1918, Cambridge University Press, Κέμπριτζ 1996.
• Schuré Edouard, Précurseurs et Révoltés, Perrin et Cie, Παρίσι 1904, [http://gallica.bnf.fr/ (10/2/2015)].
• Symons Arthur, The Symbolist Movement in Literature, Rev. and enl., Haskell House, Nέα Υόρκη, 1971.

       ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ 

• «ΕΚΕΒΙ» [http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=488 (22/2/2015)]
• «Κοσμόπολις» [http://xantho.lis.upatras.gr/kosmopolis/index.php/noumas/search (22/2/2015)]
• http://gallica.bnf.fr/ (2-6/2/2015).
• https://www.academia.edu (5/2/2015).
• http://www.theatreonline.com/Artiste/Henrik-Ibsen/10380 (2/2/2015).
• http://www.theatredeloeuvre.fr/index.html 
• http://archive.org/stream/HenrikIbsenTheFatherOfModernDrama/HenrikIbsen_djvu.txt (5/2/2015).
• http://www.theatrehistory.com/misc/henrik_ibsen_002.html (5/2/2015).
• https://www.uni-due.de/lyriktheorie/texte/1886_mallarme.html  (5/2/2015).
• http://www.gutenberg.org/files/43441/43441-h/43441-h.htm (5/2/2015).
• http://poetes.com/textes/ver_poemau.pdf  (6/2/2015).

 

  Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, Πέμπτη 15 Ιουλίου 2021