Έστιν ουν Τραγωδία

Έστιν ούν Τραγωδία

     Περί μέν ούν της εν εξαμέτροις μιμητικής και περί κωμωδίας ύστερον ερούμεν, περί δε τραγωδίας λέγωμεν απολαμβάνοντες αυτής έκ των ειρημένων τον γινόμενον όρον της ουσίας, έστιν ούν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας, μέγεθος εχούσης ηδυσμένω λόγω, χωρίς εκάστου των ειδών έν τοίς μορίοις, δρώντων και ού δι’ απαγγελίας, δι’ ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν, λέγω δε ηδυσμένον μέν λόγον τον έχοντα ρυθμόν και αρμονίαν [και μέλος], το δε χωρίς τοίς είδεσι το διά μέτρων ένια μόνον περαίνεσθαι και πάλιν έτερα διά μέλους…..

Αριστοτέλης, Περί Ποιητικής,1449

     Μεγαλωμένοι οι νέοι και οι νέες της γενιάς μου-γενιά του 1980-με τα νάματα της αρχαίας τραγωδίας και κωμωδίας, με τις εκπληκτικές παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου και του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος στον ιερό χώρο του Ηρωδείου και της Επιδαύρου, που με την βοήθεια της Περιηγητικής Λέσχης παρακολουθήσαμε δεκάδες παραστάσεις του αρχαίου δράματος, αλλά και σε άλλους υπαίθριους χώρους, όπως στον λόφο του Λυκαβηττού, στον ιερό χώρο της Ελευσίνας, στο Βεάκειο του Πειραιά, το Κατράκειο της Νίκαιας, στο Θέατρο Αλέξη Μινωτή στο Αιγάλεω κλπ., ευτυχίσαμε να μυηθούμε από νωρίς στον ιερό λόγο των αρχαίων τραγικών, από τον σοφό δάσκαλο Κάρολο Κουν και το Θέατρο Τέχνης, τον δάσκαλο Σπύρο Ευαγγελάτο και το Αμφιθέατρό του, τον έμπειρο Γιώργο Μιχαηλίδη και το Ανοιχτό Θέατρο, τον προχωρημένο σε σκηνοθετικές τεχνικές θεατράνθρωπο Θεόδωρο Τερζόπουλο και το Θέατρο Άττις, τον σκηνοθέτη Λεωνίδα Τριβιζά και τα χαροποιά θεατρικά του ανεβάσματα με την Λαϊκή Πειραματική Σκηνή, την θεατρική βρυσομάνα, σκηνοθέτη και ιστορικό του Θεάτρου μας (ο άγιος Βάκχος του είναι σημαντικότατο βοήθημα) τον Αλέξη Σολομό, τον θιασάρχη Νίκο Χατζίσκο, και τον ανατρεπτικό για την εποχή του σκηνοθέτη Γιώργο Ρεμούνδο, τον σκηνοθέτη με τις πολλές εκπλήξεις Διαγόρα Χρονόπουλο και το ιερό τέρας, δάσκαλο της θεατρικής τέχνης, σκηνοθέτη και ηθοποιό Αλέξη Μινωτή, τους πειραιώτες δασκάλους Δημήτρη Ροντήρη και τον δάσκαλο, εικαστικό και ενδυματολόγο, σκηνογράφο Γιάννη Τσαρούχη, την γυναικεία σκηνοθετική ματιά της Νικαίτη Κουντούρη, τον σπουδαίο θεατράνθρωπο και μεταφραστή Μίνωα Βολανάκη και τον τρυφερό και ευαίσθητο Δημήτρη Μαυρίκιο, τον ηθοποιό και δημιουργικό Κώστα Τσιάνο και τον πειραιώτη Θύμιο Καρακατσάνη,(που πολλές του θεατρικές στιγμές θύμιζαν τον παλαιό ηθοποιό Χριστόφορο Νέζερ σε κωμωδίες του Αριστοφάνη) και μια πλειάδα σημαντικών προσωπικοτήτων της θεατρικής τέχνης που στελέχωσαν το Εθνικό Θέατρο, το Θέατρο Τέχνης, τα διάφορα ανά την ελλάδα ΔΗΠΕΘΕ, τους ιδιωτικούς θιάσους, τους ερασιτεχνικούς (σκηνοθέτες, ηθοποιοί, σκηνογράφοι, μουσικοί, ενδυματολόγοι, διδάσκαλοι της αγωγής του λόγου, εικαστικοί, μεταφραστές, χορογράφοι, χορευτές, αυτός ο πολυπληθής θίασος, τα ιερά του Διονύσου επώνυμα και ανώνυμα μπουλούκια, που εργάζονται για να παρασταθεί στην θυμέλη, στο σανίδι, στις πλατείες, η ανεπανάληπτη μαγεία της θεατρικής στιγμής που είναι το Θέατρο. Εκεί που τελούνται τα μυστήρια των Θεών και των Ανθρώπων) οφείλουμε πολλά σε αυτούς τους επώνυμους μαϊστορες της θεατρικής τέχνης, τους δασκάλους, που μας δίδαξαν το ήθος της παιδείας της αρχαίας παράδοσης και την συνέχειά της μέσα στον χρόνο. Ευτυχήσαμε να διδαχθούμε τον θεατρικό αρχαίο λόγο από έναν Δημήτρη Μυράτ, από μία Άννα Συνοδινού, από έναν Παντελή Ζερβό, από μία Μαίρη Αρώνη, από μία Ρένη Πιττακή, από έναν Λευτέρη Βογιατζή, από μία Ασπασία Παπαθανασίου, από μία Μάγια Λυμπεροπούλου, από ένα Γιώργο Κιμούλη, μια Ελένη Χατζηαργύρη, έναν Μάνο Κατράκη, έναν Γιώργο Αρμένη, έναν Γιώργο Λαζάνη, μια Καρυοφιλιά Καραμπέτη, μια Αντιγόνη Βαλάκου, έναν Θανάση Βέγγο, έναν Παύλο Χαϊκάλη, έναν Γιώργο Μιχαλακόπουλο, μια Μελίνα Μερκούρη και μια Λυδία Κονιόρδου, και άλλους φημισμένους συντελεστές του θεατρικού στερεώματος που συνεχίζουν να μεταφέρουν από θέατρο σε θέατρο, από πόλη σε πόλη, από συνείδηση σε συνείδηση, το ιερό άρμα του Διονύσου με τον ίδιο σεβασμό και την ίδια λατρεία, που τελούν σε καθημερινή βάση εδώ και αιώνες οι ανώνυμοι χριστιανοί ιερείς τα ιερά και φοβερά μυστήρια μέσα στις ορθόδοξες εκκλησίες και τα μοναστήρια, δοξολογώντας το Παιδίον Νέον.

     Κάνουμε Θέατρο για την ψυχή μας διαλαλούσε από πάντα ο Κάρολος Κουν. Ποιος δεν σιγοψιθυρίζει ακόμα τις θεατρικές μελωδίες του Μάνου Χατζιδάκι από τις ΟΡΝΙΘΕΣ, την πανηγυριώτικη μουσική ατμόσφαιρα του Διονύση Σαββόπουλου στους Αχαρνής, ποιος δεν κουβαλά στο σεντούκι της μνήμης του εικόνες της χορογράφου Μαρίας Χορς, της Ζιζού Νικολούδη, της Ντόρας Τσάτσου. Βαθειά αποτυπωμένη στην ψυχή μένει η παράσταση των ΤΡΩΑΔΩΝ από τον Γιάννη Τσαρούχη στο γκαράζ της οδού Καπλανών, αλλά και η παράσταση ΕΠΤΑ ΕΠΙ ΘΗΒΑΣ. Με συγκίνηση θυμάται την Μελίνα ως ΜΗΔΕΙΑ στην Επίδαυρο, την ΟΡΕΣΤΕΙΑ, αλλά και την Αλίκη Βουγιουκλάκη στον ιερό χώρο, παρά τα όσα της καταμαρτύρησαν οι καλοθελητάδες. Τα χαρτιά με την λέξη ΕΙΡΗΝΗ σε διάφορες γλώσσες που μοίραζαν στους θεατές του Ηρωδείου στην ομώνυμη παράσταση του Θεάτρου Τέχνης, ανακαλούν στιγμές μαγευτικές. Η Αισχύλεια ΨΥΧΟΣΤΑΣΙΑ που ανέβασε ο Σπύρος Ευαγγελάτος μας έκανε κοινωνούς για πρώτη φορά με τα άρρητα λόγια, τα τραγικά σπαράγματα του παππού μας τραγικού. Μην μπορώντας να παραβλέψουμε και τις κινηματογραφικές ΤΡΩΑΔΕΣ του Κύπριου Μιχάλη Κακογιάννη, αλλά, και την Ιαπωνέζικη Μήδεια(τρείς φορές την παρακολούθησα) Ποιος δεν διάβασε τις μεταφράσεις των αρχαίων κειμένων από τον Τάσο Ρούσο, τον Κώστα Ταχτσή, τον Παύλο Μάτεση, τον Κώστα Γεωργουσόπουλο, αλλά και την μετάφραση του ΟΡΕΣΤΗ από τον Γιώργο Χειμωνά. Τυχεροί οι τότε νέοι και νέες, οι λάτρεις του τρίτου κουδουνιού, μια και την περίοδο εκείνη, που παρακολουθούσαμε τις παραστάσεις του αρχαίου δράματος και του ανεβάσματος των Αριστοφανικών Κωμωδιών,(θυμάστε το καρναβαλίστικο γαϊτανάκι που είχε καβαλικεύσει ο Παντελής Ζερβός; Ή το ποδήλατο του σκηνοθέτη Γιώργου Ρεμούνδου; Ή πάλι, ακόμα ηχεί μέσα στ’ αυτιά μας ο ήχος των κουδουνιών των προβάτων με το φως στο λαιμό τους που τους είχε βάλει ο Ιάννης Ξενάκης στον υπαίθριο χώρο των Μυκηνών, στην αλησμόνητη αυτή παράσταση, που και πάλι με την Περιηγητική Λέσχη ευτυχίσαμε να παρακολουθήσουμε), στις ημερήσιες και κυριακάτικες εκδόσεις των εφημερίδων, σε περιοδικά και διάφορα έντυπα, άτομα αξιόλογα με θεατρική κατάρτιση και φιλολογική παιδεία, έγραφαν κείμενα, θεατρικές κριτικές, σχολίαζαν θετικά ή καυτηρίαζαν αρνητικά τις παραστάσεις που ανεβάζονταν στα Θέατρα. Μας ενημέρωναν για τα θεατρικά ντεσού, η Ελένη Χαλκούση, η Ροζίτα Σώκου κ. ά. Μας μιλούσαν για τα θεατρικά ταξίδια από τον Νίκο Παροίκο και την Έξοδο του Αιγαίου, ως την Άννα Φόνσου, τον Νίκο Βασταρδή και τον Ανδρέα Βουτσινά. Οι πάντες περνούσαν από τις γραφίδες των παιδιών-κληρονόμων του ευλογημένου παππού Γιάννη Σιδέρη. Ποιους να θυμηθούμε και ποιους να λησμονήσουμε με δική μας υπαιτιότητα. Τον Στάθη Δρομάζο, τον Κώστα Γεωργουσόπουλο, τον Τάσο Λιγνάδη, την Ελένη Βαροπούλου, τον Γιάννη Βαρβέρη, τον Πάρι Τακόπουλο, τον Γιώργο Σαρηγιάννη, το περιοδικό «Θέατρο» του Κώστα Νίτσου, τα «Δρώμενα» του Νίκου Λαγκαδινού, το «Θ» της ΣΕΗ, την «Πάροδο», ή τα πολύτομα ογκώδη βιβλία με τις θεατρικές κριτικές του παλαιότερου Άλκη Θρύλου, τα θεατρικά μελετήματα και σχόλια του Βάλτερ Πούχνερ και τις θεατρικές μελέτες του Αλέξη Σολομού.

 Όλος ο Κόσμος μια Σκηνή διαλαλεί ο μάγος ελισαβετιανός Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Εκείνες τις δεκαετίες, με μια δόση θεατρικής υπερβολής θα γράφαμε, όλη η Ελλάδα ένα θεατρικό σανίδι.

     Όλβιοι οι νεοέλληνες της γενιάς μου που διδαχθήκαμε την μυστηριακή αυτή μέθη, που βαπτιστήκαμε στα ύδατα της θεατρικής κολυμπήθρας της αρχαίας τραγωδίας-των τραγικών κύκλων των μεγάλων οικογενειών-και κωμωδίας, των πολεμόχαρων Αθηναίων, των «κατ’ ευφημισμό τέκνων» του Σωκράτη και του Πλάτωνα. Οι βαπτισμένοι στο λάλων ύδωρ της συνέχειας της παράδοσης και του ελληνικού πολιτισμού. Ενός πολιτισμού με οικουμενικές διαστάσεις, με παγκόσμια ακτινοβολία, που μπόλιασε εκατομμύρια ανθρώπους ανά την υφήλιο.

     Σε όλους αυτούς τους άοκνους υπηρέτες, τους επώνυμους και ανώνυμους, τους δοξασμένους και λησμονημένους, τους κεκοιμημένους και τους ζώντες, σε αυτούς που ήσαν πριν από εμάς και σε αυτούς που θα έρθουν μετά από εμάς, καταθέτω αυτό το τρισάγιο βιβλιογραφικής αναγνωστικής μνήμης για την αρχαία τραγωδία και κωμωδία. Στις μέρες μας, που βιώνουμε την καταλυτική απομάγευση του κόσμου, της κοινωνίας, των ανθρωπίνων σχέσεων, της τέχνης, έντονα τραυματικά και τραντακτικά. Μέρες που ζήσαμε την κατάρρευση των ιδεολογιών του παλαιού κόσμου. Που οι ζωές όλων μας, έπαψαν να εμφορούνται από το στοιχείο του Τραγικού, τόσο σε προσωπικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο. Αυτό το πρωταρχικό στοιχείο της Ύπαρξης που αναβρύζει από τον λόγο της αρχαίας τραγωδίας και πλημμύριζε για χιλιετίες τις συνειδήσεις και τις ψυχές των ανθρώπων. Μια πανάρχαια μυστηριακή οντολογία ζωής και θανάτου που πηγάζει από τα ιερά λόγια των Θεών και τις απαντήσεις των Ανθρώπων. Από τις κοινές τους συνομιλίες. Αυτό το Θαύμα της ιερής Θυμέλης που κυοφόρησε πολιτισμούς και έπλασε συνειδήσεις, που δρόσιζε με αεράκι ελευθερίας και ερωτικής ευωχίας τις ψυχές μας.

     Γιατί έστιν ουν τραγωδία, δεν είναι μια απλή παράσταση, ένα θεατρικό παιχνίδι απεικόνισης του βίου και της πολιτείας των Θεών και των Ανθρώπων, μια άλλη τεχνική εκφορά του λόγου, αλλά η Ζωή στο διηνεκές. Το υπόγειο ρεύμα που ένωνε τα πριν με τα διεστώτα του σήμερα, για το κοινό τους ταξίδι στο αύριο. Ίσως εμείς οι νεοέλληνες να μην κοινωνούμε με τα λόγια τα ιερά των τραγικών, να μας είναι πιο οικεία τα ψεύτικα τα λόγια τα μεγάλα των πολιτικών και τηλεπαρουσιαστών, ίσως μια θρησκευτική και πολιτιστική ειδωλολατρία να έχει παγώσει τον καρπό του τραγικού μέσα στις συνειδήσεις μας, γιαυτό αναζητούμε γέροντες και γερόντισσες να μας λύσουν «τα μάγια» των προβλημάτων του βίου μας, τηλεοπτικούς γκουρού και ιερά πτώματα προς προσκύνηση. Ίσως πάλι, φεύγοντας από την επίγεια ζωή οι μεγάλοι δάσκαλοι του γένους, να μην άφησαν άξιους συνεχιστές. Ίσως να παρήλθε η εποχή και οι ιστορικές συνθήκες να άλλαξαν δραματικά, και ο σημερινός άνθρωπος να μην έχει ανάγκη το Τραγικό Στοιχείο μέσα στην ζωή του. Σήμερα όμως, που ο βίος μας έγινε μια μεγάλη Κωμωδία, μια Παρωδία του ίδιου μας του εαυτού και των σχέσεών μας, οφείλουμε να ανοίξουμε-θέλω να πιστεύω-την μεσαία θεατρική πύλη της Θυμέλης των δασκάλων μας των προηγούμενων γενεών και να σταθούμε σιωπηλοί και σκεπτικοί μπροστά στα πορτρέτα τους. Και αυτό, σε στους δύσκολους αυτούς καιρούς δεν είναι λίγο. Θάνατος είναι η λησμονιά των παρόντων, και ανάσταση η ενεργός μνήμη των μεταγενεστέρων. Εκτός, αν τα νέα του βίου μας Σερβάιβορ, δεν είναι, παρά οι σύγχρονοί μας πειρασμοί και περιπέτειες του πανούργου Οδυσσέα, και που, επιτέλους, μετά τόσους αιώνες, νίκησαν και κυριάρχησαν οι κάθε μορφής και είδους Μνηστήρες, της Οικονομίας και όχι μόνο.

Ενδεικτικά μελετήματα για την αρχαία τραγωδία και κωμωδία.

     Στον ισχνό και αυστηρά προσωπικό αυτόν κατάλογο, δεν καταγράφω τους εκατοντάδες τίτλους που έχουν κυκλοφορήσει και κυκλοφορούν και αφορούν το αρχαίο θέατρο, πως θα ήταν δυνατόν άλλωστε αυτό να πραγματοποιηθεί. Στον κατάλογο αυτόν αναφέρομαι σε βιβλία και μελετήματα που έτυχε να διαβάσω, να ξεφυλλίσω, να μελετήσω, να δω σε βιβλιοθήκες, σε βιβλιοπωλεία, σε αναφορές περιοδικών ή εφημερίδων, να έχω αγοράσει ή να έχω φωτοτυπήσει, και αφορούν τα βιβλία εκείνα στηρίγματα της θεατρικής παιδείας της γενιάς μου. Μελετήματα που διαβάζαμε και συζητούσαμε στις κοινές μας παρακολουθήσεις των παραστάσεων του αρχαίου δράματος. Βιβλία που δεν έμειναν σκονισμένα και αδιάβαστα, άκοπα και πεταγμένα στα ράφια των δημόσιων βιβλιοθηκών, προσθέτοντας ένα ακόμα νούμερο στην μουσειακή δημόσια αποδελτίωσή τους, ούτε απευθύνονταν μόνο στους ειδικούς σπουδαστές των κλασικών σπουδών, των δημόσιων ή ιδιωτικών θεατρικών σχολών. Αλλά στάθηκαν απαραίτητα εφόδια που εμπλούτιζαν και εξακολουθούν να εμπλουτίζουν την θεατρική μας αγωγή και να μας τροφοδοτούν με τα αναγκαία στηρίγματα στην διαρκή κατανόησή μας των θεατρικών παραστάσεων και του αρχαίου λόγου. Σίγουρα, δεν αναφέρω τίτλους που γνωρίζουν οι επαΐοντες του θεάτρου, δεν μνημονεύω πρόσωπα και γραπτά που ξέρουν οι  ειδικοί, απλά καταγράφω δικές μου-μας στιγμές, των νέων αγοριών και κοριτσιών της εποχής των δεκαετιών μετά την μεταπολίτευση, που αγάπησαν το θέατρο, και ξεσολιάστηκαν όπως λέγαμε χαρακτηριστικά, ανεβαίνοντας σε λόφους και νταμάρια για να παρακολουθήσουμε τις τρίωρες παραστάσεις του La MaMa, της Έλεν Στιούαρτ.

Α

• Γιάγκος Ανδρεάδης, Στα Ίχνη του Διονύσου. Παραστάσεις Αρχαίας Τραγωδίας στην Ελλάδα (1867-2000), Ι. Σιδέρης 2005

• Κατερίνα Αρβανίτη, Η Αρχαία Ελληνική Τραγωδία στο Εθνικό Θέατρο (Οικονόμου/ Πολίτης/ Ροντήρης), τόμος Α, Νεφέλη 2010

Β

• Γιάννης Βαρβέρης, Η Κρίση του Θεάτρου, τόμοι, Καστανιώτης 1985, Εστία 1994

• Γιάννης Βαρβέρης, Πλατεία Θεάτρου, Σοκόλη 1994

•Βάσος Βαρίκας, Κριτική Θεάτρου, Αθήνα 1972

Γ

• Γιάννης Γεράσης, Διαδικασία, Ελεάτης χ.χ.

• Κώστας Γεωργουσόπουλος, Κλειδιά και Κώδικες Θεάτρου-Αρχαίο Δράμα, Εστία 1982

• Κώστας Γεωργουσόπουλος, Τα μετά το Θέατρο, Καστανιώτης 1985

• Κώστας Γεωργουσόπουλος, Θίασος Ποικιλιών, Καστανιώτης 1993

• Κώστας Γεωργουσόπουλος, Νήμα της Στάθμης, Καστανιώτης 1996

• Κώστας Γεωργουσόπουλος, ΕΠΙΔΑΥΡΟΣ. Το Αρχαίο Θέατρο, οι παραστάσεις, Μίλητος χ.χ.

• Άγγελος Γιαννούλης, Ο Θίασος του Διονύσου και η Τεχνική του, Κονιδάρης 1989

• Δημήτρης Γιατράς, Τα Αττικό πλήρες Δράμα, Εστία 1991

• Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Δύο Μελέτες για την Αρχαία Τραγωδία, Καρδαμίτσα 1992/2003

• Χαρά Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου, Το τραγικό, η τραγωδία και ο φιλόσοφος, Αθήνα 1989

• Χαρά Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου, Οπτικές και Προοπτικές του Δράματος, Σμίλη 1991

• Χαρά Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου, Στιγμές της Ελληνικής Τραγωδίας, Καρδαμίτσα 1994

• Χαρά Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου, Το Τραγικό, η Τραγωδία και ο Φιλόσοφος στο 20^ο αιώνα, Καρδαμίτσα 1997

• Χαρά Μπακονικόλα- Γεωργοπούλου, Θέματα και Πρόσωπα του σύγχρονου Δράματος, Πατάκη 1998

• Θόδωρος Γραμματάς, Από την Τραγωδία στο Δράμα, Τολίδης 1994

Δ

• Στάθης Δρομάζος, Αρχαίο Δράμα-Αναλύσεις, Κέδρος 1985

• Στάθης Δρομάζος, Αρχαίο Δράμα-Κριτικές, Κέδρος 1993

Θ

• Άλκη Θρύλου, Το Ελληνικό Θέατρο, τόμοι 12, Ίδρυμα Ουράνη 1980

• Μαρίκα Θωμαδάκη, Θεατρολογικοί Προβληματισμοί, Paulos 1996

Ι

• Δανιήλ Ιακώβ, Η ποιητική της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 1998

Κ

• Μιχάλης Κακογιάννης, Δηλαδή…, Καστανιώτης 1990

• Κατερίνα Κακούρη, Προαισθητικές μορφές Θεάτρου, Εστία 1998

• Ιωάννης Θ. Κακριδής, Σκηνική Τέχνη των Ελλήνων, Εστία 1989

• Ευάγγελος Κολοκοτσάς, Η Πρωτογενής Τραγωδία του Α Ε, Αθήνα 1938

• Σωκράτης Καραντινός, Η Ερμηνεία του Αρχαίου Δράματος, Καβάλα 1963

• Ανδρέας Κατσαρής, Ομηρικά σχήματα Κωμωδίας, University Studio Press 1998

• Γιώργος Κατσιμπάρδης, Από τον Διόνυσο Καδμείο στον Οιδίποδα, Λιβάνης 1995

• Μπάμπης Κλάρας, Ανθρωπιστική Ερμηνεία του Αρχαίου Δράματος, Ι. Σιδέρης 1975

• Γιάννης Κορδάτος, Η Αρχαία Τραγωδία και Κωμωδία, Μπουκουμάνης 1974

• Κάρολος Κουν, Κάνουμε Θέατρο για την ψυχή μας, Καστανιώτης 1987

• Λέων Κουκούλας, Πώς βλέπει ο ποιητής, Καστανιώτης 1998

• Δημήτρης Κουρέτας, Αι Ψυχώσεις εις την Λογοτεχνίαν (Αρχαία Τραγωδία), Αθήνα 1930

• Μιχάλης Κωνσταντόπουλος, Το Θέατρο του Ασυνείδητου, Εξάντας 1990

Λ

• Μήτσος Λυγίζος, Τομή στο Σύγχρονο Θέατρο, Δωδώνη 1975

• Τάσος Λιγνάδης, Το Ζώον και το Τέρας, Ηρόδοτος 1988

• Τάσος Λιγνάδης, Θεατρολογικά Ι, ΙΙ, τόμοι 2, Μπούρας 1990

• Τάσος Λιγνάδης, Κριτικές Θεάτρου. Αρχαίο Δράμα (1975-1989), τόμοι 2, Ίδρυμα Ουράνη 2013

Μ

• Πέτρος Μαρτινίδης, Μεταμορφώσεις του Θεατρικού χώρου, Νεφέλη 1999

• Χρήστος Μαλεβίτσης, Ο Τραγικός Λόγος, Δωδώνη 1997

• Βασίλειος Μαρκεζίνης, Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ, Ι. Σιδέρης, 2013

• Αλέξης Μινωτής, Το Αρχαίο Δράμα και η Αναβίωσή του, Αστρολάβος Ν.30/1987

• Τηλέμαχος Μουδατσάκης, Η Διαλεκτική της Θεατρικής Σύνταξης, Νεφέλη 1986

• Τηλέμαχος Μουδατσάκης, Η Θεατρική σύνταξη, Καρδαμίτσα 1993

• Ιωάννης Μπάρμπας, Σκηνική παρουσία των Υπηρετικών Προσώπων στην Αρχαία Τραγωδία, Θεσσαλονίκη 1984

• Ν. Γ. Μπούρας, Το Αρχαίο Δράμα (Αισχύλος/Σοφοκλής/Ευριπίδης/Αριστοφάνης/Μένανδρος), Γρηγόρης 2002

• Δημήτρης Μυράτ, Οψέ οι μύλοι των Θεών, Καστανιώτης 1998

Ξ

• Νικόλαος Ξυπνητός, Εισαγωγή στην Κωμωδία, Gutenberg 1986

Π

• Βάϊος Παγκουρέλης, Υποβολείο, Εστία 1983

• Νικηφόρος Παπανδρέου, Περί Θεάτρου, University Studio Press 1989

• Σάββας Πατσαλίδης, Ενστάσεις και Διαστάσεις Η Ελληνική Τραγωδία και η Θεωρία του 20^ου αιώνα, Τυπωθήτω 1997

• Φαίδων Πατρικαλάκης, Ιστορία της Σκηνογραφίας, Αιγόκερως 2004

• Εμμανουήλ Πεζόπουλος, Συμβολαί εις το Σατυρικόν Δράμα και την Αττικήν Κωμωδία, Αθήνα 1988

• Ε. Ν. Πλατής, Η Τραγικότητα στον Αρχαίο Ελληνικό Πολιτισμό της ανόδου…., Γρηγόρης 1994

• Μάριος Πλωρίτης, Της Σκηνής και της Τέχνης, Καστανιώτης 1989

Ρ

• Βασίλης Ρώτας, Θέατρο και γλώσσα, τόμοι 2, Επικαιρότητα 1986

Σ

• Χρήστος Σαμουηλίδης, Οι Δήμοι του Εύπολη, Δελφίνι 1994

• Δημήτρης Σιατόπουλος, Το Θέατρο της Ρωμιοσύνης, Φιλιππότης 1984

• Γιάννης Σιδέρης, Το Αρχαίο Θέατρο στη Νέα Ελληνική Σκηνή (1817-1972), Ίκαρος 1976

• Αλέξης Σολομός, Καλή μου Θάλεια ή Περί Κωμωδίας, Κέδρος 1984

• Αλέξης Σολομός, Έστι Θέατρο και άλλα, Κέδρος 1986

• Τίμος Σούρας, Αρχαίο Δράμα και Πολιτικό Θέατρο, Αρσενίδης 1966

• Στάθης Σπηλιωτόπουλος, Το Θέατρο όπως το έζησα, Εστία 1965

• Ηλίας Σπηρόπουλος, Το Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο στην Παιδεία του Σήμερα, Γκοβόστης 1991

• Άγγελος Στασινόπουλος, Εισαγωγή στην Αρχαία Τραγωδία, Εστία χ.χ.

• Ι. Ε. Στεφανής, Διονυσιακοί Τεχνίται, Πανεπιστήμιο Κρήτης 1990

• Αναστάσιος Στέφος, Ο Μύθος της Κασσάνδρας στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, Πορεία 1995

Τ

• Άγγελος Τερζάκης, Αφιέρωμα στην Τραγική Μούσα, Εκδόσεις των Φίλων 1970

Φ

• Α. Θ. Φλώρου, Θεατρική αγωγή, Αρσενίδης χ.χ.

• Αθανάσιος Φλώρος, Η κλασσική Τραγωδία και το σύγχρονο δράμα, Κωνσταντινίδη 1972

Χ

• Σωτήρης Χαβιαράς, Η Ηλέκτρα του Σοφοκλή από τον Αντουάν Βιτέζ, University Studio Press 1992

• Άννα Χαρβαλιά, Αρχαίοι Έλληνες Τραγικοί, Πειραιάς 1950

• Θόδωρος Χατζηπανταζής, Η Ελληνική Κωμωδία και τα πρότυπά της στον 19^ο αιώνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2004

• Νίκος Χουρμουζιάδης, Όροι και Μετασχηματισμοί στην Αρχαία Τραγωδία, Γνώση 1984

• Νίκος Χουρμουζιάδης, Περί Χορού, Καστανιώτης 1998

• Αιμίλιος Χουρμούζιος, Το Αρχαίο Δράμα, Εκδόσεις των Φίλων 1978

• Κ. Γ. Χρονόπουλος, Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, Δόμος 1993

• Ευσεβία-Χασάπη Χριστοδούλου, Η Ελληνική Μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα, τόμοι 2, University Studio Press 2002

• Μενέλαος Χριστόπουλος, Μιμήσεις πράξεων, Ελληνικά Γράμματα 2002

--

• Αρχαία Τραγωδία. Αφιέρωμα, περιοδικό η λέξη τχ. 75-76/1988

• ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ…, περιοδικό Αρχαιολογία τχ. 12/8, 1984
• Αρχαία Τραγωδία-Αφιέρωμα, περιοδικό Προεκτάσεις στην Εκπαίδευση τχ. 10/12,1992-1,2,1993

• Δημήτρης Γκαγκτζής-Δημήτρης Μποσνάκης, Αρχαία Θέατρα, Ιτανός 1997

• Διεθνής Συνάντηση Αρχαίου Ελληνικού Δράματος, Ε. Κέντρο Δελφών 1987

• Επιστολές της Εύας Πάλμερ Σικελιανού για το Αρχαίο Δράμα, Λιβάνη 1997

• Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο. Η Επίδραση στην Ευρώπη, Δήμος Αθηναίων-Πνευματικό Κέντρο 1999

• Παραστάσεις Αρχαίου Ελληνικού Δράματος στην Ευρώπη κατά τους νεώτερους χρόνους. Επτανησιακή Γραμματεία Καστανιώτη 1999

• Έλενα Πατρικίου: επιμέλεια, Οκτώ Δοκίμια για το Αρχαίο Δράμα, Ζαχαρόπουλος 2004
• Τάσος Λιγνάδης-Μάγια Λυμπεροπούλου-Ν. Γ. Μπούρας, Προβληματισμοί γύρω από το αρχαίο δράμα και την τέχνη του ηθοποιού, Χαλάνδρι 1987. Αετοπούλειο Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Χαλανδρίου
  

ΟΙ ΞΕΝΟΙ

• Διάφοροι, Από τον Αριστοτέλη στον Μπρέχτ, Κάκτος 1979

• Διάφοροι-Jaqueline de Romilly, Έπος και Δράμα, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος 1999

• Scholes-Klaus, Στοιχεία του Δράματος, Κωνσταντινίδη 1984

• Richard Green-Eric Handley, Εικόνες από το Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, Πανεπιστήμιο Κρήτης 1986

• Umberto Albini, Προς Διόνυσον, 21^ος αιώνας 2000

• Herst Piet Blume, Εισαγωγή στο Αρχαίο Θέατρο, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 1986

• H. Baldry, Το Τραγικό Θέατρο στην Αρχαία Ελλάδα, Καρδαμίτσα 1981

• Francis Conford, Η Αττική Κωμωδία, Παπαδήμα 1972
• Marianne McDonald, ΑΡΧΑΙΟΣ ΗΛΙΟΣ ΝΕΟ ΦΩΣ, Το αρχαίο ελληνικό δράμα στη σύγχρονη σκηνή, Εστία 1993

• Andre Green, Το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα στην Τραγωδία, Ίκαρος 2004

• J. R. Green, Το Θέατρο στην Αρχαία Κοινωνία, Έλλην 2000

• Barbara Goward, Αφήγηση και Τραγωδία, Καρδαμίτσα 2002

• R. L. Hunter, Η Νέα Κωμωδία στην Αρχαία Ελλάδα και Ρώμη, Καρδαμίτσα 1994

• H. D. Kitto, Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, Παπαδήμας 1976

• Jean Kott, Θεοφαγία, Εξάντας 1976

• Nicole Loranx, Βίαιοι θάνατοι γυναικών στην τραγωδία, Αλεξάνδρεια 1995

• Clifford Leech, Τραγωδία, Ερμής 1972

• Moelwyn Merchant, Η Κωμωδία, Ερμής 1980

• Christian Meier, Η πολιτική τέχνη της αρχαίας τραγωδίας, Καρδαμίτσα 1997

• Jean Charles Moretti, Θέατρο και Κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, Πατάκη 2004

• Ανρύ Μπέργκσον, Το γέλιο, δοκίμιο για τη σημασία του Κωμικού, Εξάντας 1998

• Βερνάν-Νάκε, Μύθος και Τραγωδία στην Ελλάδα, Κέδρος 1978

• Φρειδερίκος Νίτσε, Η γέννηση της Τραγωδίας, Φέξη 1965

• Έγκερτ Πέλμαν, Δράμα και Μουσική στην Αρχαιότητα, Καστανιώτη 2000

• Jaqueline de Romilly, Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, Καρδαμίτσα 1976

• Jaqueline de Romilly, Η Ελληνική Τραγωδία στο πέρασμα του Χρόνου, Το Άστυ 1996

• Jaqueline de Romilly, Ο Χρόνος στην Ελληνική Τραγωδία, Το Άστυ 2001

• Jaqueline de Romilly, Η Εξέλιξη του Πάθους, Το Άστυ 2000

• Τζώρτζ Στάϊνερ, Ο Θάνατος της Τραγωδίας, Δωδώνη 1988

• Τζώρτζ Στάϊνερ, Οι Αντιγόνες, Καλέντης 2001

• Εδουάρδος Συρέ, Η Γένεσις της Τραγωδίας και η επίδρασις των Ελευσίνιων Μυστηρίων, Τετρακτύς 2003

• Oliver Taplin, Η Αρχαία Τραγωδία σκηνική παρουσία, Παπαδήμα 1988

• Georg Thomson, Το Αειθαλές Δέντρο, Κέδρος 1999

• Pascal Thiercy,Ο Αριστοφάνης και η Αρχαία Κωμωδία, Πατάκη 2001

• Bernhard Zimmermann, Η Αρχαία Ελληνική Κωμωδία, Παπαδήμα 2002

• Τομ Χολτ, ΕΥΠΟΛΙΣ ο κωμωδιογράφος, Καλέντης 2002

      Αυτός είναι ο μικρός προσωπικός μου κατάλογος για το Αρχαίο Δράμα. Δεν συμπεριέλαβα στον κατάλογο μελέτες για τους Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αριστοφάνη.Το πρώτο βιβλίο που διάβασα για την αρχαία τραγωδία,-νομίζω όλη η γενιά μου-είναι το βιβλίο του Γιάννη Κορδάτου, με τις πάμπολλες πληροφορίες για την εξέλιξη του. Οφείλουμε ευγνωμοσύνη επίσης, στον έλληνα εθνογράφο Παναγή Λεκατσά, που μας έδωσε ανάμεσα στα άλλα εξαίρετα και πολύτιμα μελετήματά του, τις εργασίες του για τον «Διόνυσο», την «Ψυχή» κλπ. Βιβλία καθοριστικά της μετέπειτα αναγνωστικής μας πορείας και έρευνας για την Αρχαία Τραγωδία. Ακόμα, οφείλουμε παρόμοια ευγνωμοσύνη στον άοκνο και ακαταπόνητη ερευνητή, ιστορικό του θεάτρου μας Γιάννη Σιδέρη, που μας πρόσφερε με τις εργασίες και τις έρευνές του, τους δρόμους και τους φάρους εξέλιξης των ελληνικών παραστάσεων στον ελληνικό χώρο. Άνοιξε δρόμους έρευνας και κατανόησης των, που αργότερα, συνέχισαν άλλοι αξιόλογοι ερευνητές. Οι εργασίες του Βάλτερ Πούχνερ επίσης, καθώς και οι αναλύσεις-θεατρικές κριτικές του Κώστα Γεωργουσόπουλου, του Τάσου Λιγνάδη και του Στάθη Δρομάζου, στήριξαν την αγάπη μας για τον Αρχαίο Θεατρικό Λόγο. Μεταγενέστερα, πολύτιμη στάθηκε και  η σειρά της Ελληνικής Μυθολογίας του Ιωάννη Κακριδή. Γιαυτό παραπάνω σημείωνα ότι η Ελλάδα, εκείνη την περίοδο, ήταν μια Θεατρική Σκηνή. Όπως αντίστοιχα στον χώρο της λογοτεχνίας, ένα πολυκατάστημα κυκλοφορίας νέων και παλαιότερων ποιητικών συλλογών, υπήρξε η χώρα μας.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη καταγραφή σήμερα, 7/7/2017

Πειραιάς, η Πόλη που γέννησε μεταξύ άλλων, τον Δημήτρη Ροντήρη και το Πειραϊκό Θέατρο, την Κατίνα Παξινού και τον Αιμίλιο Βεάκη, τον Γιάννη Τσαρούχη και την Μαρία Χορς, τον Μάριο Πλωρίτη......