Συγγραφέων Προσωπεία

      ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ!

Οι μεταμορφώσεις πάνω στη λευκή σελίδα

«Πόσα προσωπεία φοράμε, κι άλλα τόσα

κάτω απ’ αυτά στην όψη πάνω της ψυχής

μας;

    Κι ύστερα, όταν η ψυχή ξεμασκαρεύεται,

από μια στιγμιαία ιδιοτροπία, ποιος θα μπο-

ρούσε να το πει πως είναι αυτή η μάσκα η τε-

λευταία και πως το πρόσωπο απόμεινε γυ-

μνο;

   Η μάσκα η αληθινή δεν ξέρει ότι βρίσκε-

ται πίσω απ’ την άλλη μάσκα, αλλά κοιτάζει

μέσα της, με μάτια όμοια μασκαρεμένα»

                   Φερνάντο Πεσόα, Σονέτο (1918)

       Διαβάζοντας την ποίηση, τα πεζά και τα δοκίμια του πορτογάλου ποιητή Φερνάντο Πεσσόα, όπως και τα σκόρπια άρθρα που έχουν δημοσιευτεί για τον ίδιο και το έργο του, συνάντησα ένα ακόμα κείμενο, αυτό της δοκιμιογράφου Κατερίνας Σχινά στην εφημερίδα «Κυριακάτικη» (Ελευθεροτυπία) της 21 Φεβρουαρίου 1999, σελίδα 55/15 του αφιερώματος, το οποίο μας μιλά για τα προσωπεία τριών συγγραφέων, με τίτλο «Συγγραφέων προσωπεία!». Του άρθρου προηγείται απόσπασμα από  Σονέτο του 1918 του πορτογάλου ποιητή.

     Η Κατερίνα Σχινά πατώντας πάνω στα κείμενα και τα ποιήματα του Fernando Pessoa, μας μιλά και για τις θέσεις δύο άλλων ποιητών και ενός θεατρικού συγγραφέα, και συμπερασματικά και γι εκείνη του Τόμας Στερν Έλιοτ. Του αμερικανού ποιητή Έζρα Πάουντ, του ιρλανδού πεζογράφου Τζέημς Τζόις και του ιταλού θεατρικού συγγραφέα και διηγηματογράφο Λουίτζι Πιραντέλο, που γράφουν και δημοσιεύουν περίπου τις ίδιες χρονικές περιόδους με τον πορτογάλο ποιητή. Η Σχινά εκθέτει τις απόψεις της χρησιμοποιώντας τα ίδια τα γραπτά και τις θέσεις των συγγραφέων, στηριζόμενη πάντοτε στα γραπτά του Πεσσόα, συμπληρώνοντας ή διευκρινίζοντας για εμάς τις απόψεις του με την παράθεση άλλων θέσεων. Διερευνά το θέμα των «Προσωπείων των Συγγραφέων» μάλλον εν συντομία, αλλά όχι χωρίς να το θεμελιώνει με στοιχεία και θέσεις άλλων σημαντικών ποιητών του δυτικού ημισφαιρίου. Ο Φερνάντο Πεσσόα, αυτός ο δηλωμένος αντικαρτεσιανός ποητής, (Ο Καρτέσιος μας δίδαξε το «Σκέφτομαι άρα υπάρχω», ο Πεσσόα αρνείται να δει και  να αντιμετωπίσει τον Κόσμο με μόνο τα εφόδια της Σκέψης του) οδηγεί το χορό των ερευνητικών προβληματισμών της και ξεκαθαρίζει τα σημεία των παραπομπών της με τις θέσεις που έχει εκφράσει μέσα στο πολύπλευρο ποιητικό του έργο. Ο Πεσσόα με την χρήση των δεκάδων προσωπείων του κάθε φορά αυτοβιογραφείται μέσα από τα γραπτά του. Τα γραπτά του και οι επιστολές του ολοκληρώνουν το ατομικό του πορτραίτο σε μια διαρκή ροή χρονικών στιγμών και γεγονότων της ζωής του. Ο πορτογάλος ποιητής ψυχαναλύεται ή αυτοψυχαναλύεται μέσω του γραπτού λόγου. Ας μην μας διαφεύγει ότι τα χρόνια της πνευματικής δημιουργίας του Πεσσόα ανθεί και έχει τεράστια επιρροή στις συνειδήσεις των ανθρώπων και των κάθε είδους καλλιτεχνών και πρωτοπόρων της τέχνης οι θέσεις και οι απόψεις του πατέρα της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόυντ και των συνεχιστών της σχολής του. Η κατά κάποιον τρόπο «απολιτίκ» γραφή του δεν φαίνεται να παραγνωρίζει τα σύγχρονά της ρεύματα της επιστήμης και της τέχνης. Τα ποιήματά του είναι το όχημα που χρησιμοποιεί για να εκφράσει τις ιδέες του, τους στοχασμούς του, τις απόψεις του, τις αποφθεγματικές του κρίσεις για ζητήματα που τον απασχολούν στην εποχή του. Θέτει ερωτήματα και δίνει ταυτόχρονα απαντήσεις για θέματα που απασχολούν την κοινωνία, για θέματα αισθητικής, για τεχνικά ζητήματα που αφορούν το πρόσκαιρο θαύμα της αθανασίας που είναι η ανθρώπινη γραφή, για το στυλ του συγγραφέα που διαφοροποιείται ανάλογα το ετερώνυμο που επιλέγει να εκφραστεί. Ο ποιητικός του λόγος παρότι είναι πολλές φορές μακροσκελής και επαναλαμβανόμενος, ή αν δεν είναι άστοχος ο χαρακτηρισμός αυτοεπαναλαμβανόμενος συνειδητά, περιγράψει με ακρίβεια εικαστικού την πόλη του την Λισαβώνα και άλλες τοποθεσίες. Μας μιλά υφαίνοντας ένα ποιητικό υφαντό λατρείας, για την μεγάλη του αγάπη που είναι η θάλασσα και ότι ο έμψυχος και άψυχος κόσμος της κουβαλά μέσα στα σπλάχνα της στην ιστορική διαδρομή των ανθρώπων. Της θάλασσας που δεν αποτελεί μόνο πηγή ζωής κάθε ύπαρξης (μια και από τα αινιγματικά βάθη της προήλθε η ζωή πάνω στη γη) αλλά και του στενού συντρόφου και τροφού των ανθρώπων.  Κάνει λόγο για τα νοερά του ταξίδια, τα χιλιάδες ταξίδια της φαντασίας του, παρατηρεί τους ανθρώπους, τις ζωές τους, μπλέκεται μαζί τους και σχεδιάζει τα διαφορετικά κάθε φορά προσωπικά όνειρά του. Ο Φερνάντο Πεσσόα βλέπουμε να προκαλεί και να κατασκευάζει συνομιλίες μεταξύ των διαφόρων ετερώνυμων προσώπων του μέσα στις συλλογές του, να αντιπαραθέτει τις ξεχωριστές ιδέες που έχει κάθε προσωπείο του, να τους βάζει να αντιδρούν ο ένας στις ιδέες του άλλου, δημιουργώντας με την μέθοδο αυτή ένα θεατρικό παιχνίδι πάνω σε ποιητικό σανίδι. Ένας ποταμός εικόνων και μικρολεπτομερειών γεγονότων ζωής και περιγραφών που θυμίζει την ποιητική ωκεάνια δημιουργία του δικού μας ποιητή της Ρωμιοσύνης. Μάλλον θα μας είναι χρήσιμη μια συνεξέταση των οπτικών εικόνων των δύο ποιητών, της τεχνικής της αφήγησης της μικρολεπτομέρειας που βλέπουμε και στους δύο δημιουργούς,  των καθημερινών μικρών γεγονότων και της περιγραφής αντικειμένων-και μόνο στο θέμα της ναυτοσύνης να σταθούμε θα συναντήσουμε ομοιότητες-που μας διηγείται ο πορτογάλος ποιητής με εκείνη του Γιάννη Ρίτσου. Η σύγκριση και ο παραλληλισμός μέχρι σήμερα από όσο γνωρίζω, έχει γίνει μόνο μεταξύ του πορτογάλου ποιητή Φερνάντο Πεσσόα και του αλεξανδρινού ποιητή Κωνσταντίνου Π. Καβάφη όσον αφορά τα σχετικά προσωπεία. Δεν θα ήταν ερευνητικό λάθος μάλλον, να διευρυνθεί το πεδίο και στην ποιητική δημιουργία του Γιάννη Ρίτσου. Ή κάνω λάθος;

Ας διαβάσουμε το κείμενο της Κατερίνας Σχινά και συμπληρωματικά το κείμενο του Φερνάντο Πεσσόα που μετέφρασε ο συγγραφέας και μεταφραστής Κώστας Ε. Τσιρόπουλος, και που έχει άμεση σχέση με το κείμενο της Κατερίνας Σχινά.  

Συγγραφέων προσωπεία!

Οι μεταμφιέσεις πάνω στη λευκή σελίδα   

της ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΣΧΙΝΑ, Κυριακάτικη 21 Φεβρουαρίου 1999 σ.55

     Πόσα αλήθεια προσωπεία αλλάζει ο συγγραφέας πάνω απ’ τη λευκή σελίδα; Πόσες μεταμφιέσεις επιστρατεύει και που βρίσκεται ο ίδιος πίσω από τα επάλληλα μασκαρέματα; Παντού και πουθενά-θα έλεγε ο Φερνάντο Πεσόα μέσα σ’ όλα και σε κανένα’ κι ο λόγος του θα ανακαλούσε το νούμερο της παντομίμας που έκανε διάσημο τον Μαρσέλ Μαρσό: αιωρούμενος ανάμεσα στη χλεύη και τη μελαγχολία, ο μίμος αφαιρεί ένα προς ένα τα προσωπεία του. Το πρόσωπό του μεταβαίνει από τη θλίψη στην επιθυμία, από την απόγνωση στη γαλήνη’ μόνο που στο τέλος, καθώς παλεύει να βγάλει την τελευταία μάσκα, ανακαλύπτει πως είναι κολλημένη στη σάρκα του, το δέρμα.

«Προσπαθώ σκληρά να μην είμαι το ίδιο πράγμα πάνω από τρία λεπτά στη σειρά, γιατί κάνει κακό στην υγιεινή της αισθητικής», έγραφε ο Πεσόα.

     Αυτή η πνευματική διάλυση, αυτή η παρουσία ειρμού, με τα λόγια του μεγάλου πορτογάλου ποιητή, «μόνο ως ασυνέπεια στην ασυνέπεια», αποτελεί την ουσία του έργου του και συνοψίζει το ποιητικό του credo. «Νιώθω ότι ζω τις ζωές άλλων μέσα μου, όχι όμως απόλυτα’ σαν να ήταν η ύπαρξή μου μέρος όλων των ανθρώπων και όχι καθενός ξεχωριστά». Ακόμη και το όνομα του Πεσόα μοιάζει να υπαινίσσεται αυτή την ιδιαίτερη μοίρα αφού προέρχεται από τη λατινική λέξη persona (μάσκα), και σημαίνει «πρόσωπο».

Οι μεταμορφώσεις του ποιητή

     Η μεταμφίεση, η υπόδυση: ο τρόπος που επέλεξε ο πορτογάλος ποιητής για να διερευνήσει την ασταθή φύση της προσωπικής ταυτότητας και να υπερβεί τους περιορισμούς μιας και μόνης φιλολογικής persona.

     Η επινόηση μιας σειράς από alter ego, των περίφημων «ετερωνύμων», τους οποίους ο Πεσόα προικίζει με ξεχωριστή βιογραφία και ένα διαφορετικό λογοτεχνικό ύφος. Εβδομήντα δύο (!) μάσκες διαλέγει να φορέσει ο μοναχικός, ο συνεσταλμένος, ο υπερόπτης Πεσόα. Με την πέννα του μιλούν ο Αλμπέρτο Καέιρο, ο Ρικάρντο Ρέις, ο Άλβαρο ντε Κάμπος, ο Αλεξάντερ Σερτς, ο Μπερνάντο Σοάρες, ο Αντόνιο Μόρα κι άλλοι. Δεν είναι ψευδώνυμα αυτά’ είναι «φανταστικές προσωπικότητες, που ενσαρκώνουν τον συγγραφέα έξω από τη δική του προσωπικότητα», καθώς έγραψε ο ίδιος, και τον βοηθούν να δημιουργήσει ένα πιο απρόσωπο, αλλά και πιο οικουμενικό έργο.

     Καιρό πριν καταρρεύσει ο ΄Εζρα Πάουντ είχε κι εκείνος επιλέξει τον τίτλο Personae, για μια από τις πρώτες ποιητικές συλλογές. Οι «Μάσκες του Ηθοποιού», όπως θα μεταφραζόταν κυριολεκτικά ο τίτλος της, είναι η φωνή του σύγχρονου συγγραφέα: εκείνου που γοητεύεται από την άποψη του Γέητς ότι ο ποιητής πρέπει να αντικειμενοποιεί την εμπειρία του μέσω μιας φανταστικής προσωπικότητας-μιας μάσκας εκείνου, που υιοθετεί το θεώρημα του Φλομπέρ περί «απρόσωπου» καλλιτέχνη, όπως το επεξεργάστηκε στη συνέχεια ο Τζόις («αόρατος, σχεδόν ανύπαρκτος, αδιάφορος») και διαγράφει τον εαυτό του, περιφρονώντας την «αυτοέκφραση». «Στην αναζήτηση του εαυτού μας» γράφει ο Πάουντ, «στην αναζήτηση της ειλικρινούς αυτοέκφρασης», ψηλαφίζει κανείς, ίσως και να βρίσκει, κάποια φαινομενική αλήθεια. Κι όμως, με το που προσφέρει τις λέξεις «Είμαι» αυτό, εκείνο, ή το άλλο, παύει να είναι αυτό το πράγμα…» Και παραπέμπει στον Έλιοτ των Κουαρτέτων:

«και κάθε προσπάθεια

είναι μια ολότελα καινούργια αρχή κι ένα διαφορετικό είδος αποτυχίας

γιατί έχουμε μάθει να διαλέγουμε τις καλύτερες λέξεις

για κάτι που δεν έχουμε να πούμε πια…»

     Αυτός ο ανύπαρκτος, ή καλύτερα ο πολλαπλός, ο απροσδιόριστος εαυτός του συγγραφέα βρίσκεται στη ρίζα της λογοτεχνικής υπόδυσης. Κάθε χαρακτήρας και μια persona, κάθε ποίημα και μια καλοδουλεμένη μάσκα. Αλλά η μεταμφίεση απασχολεί τον καλλιτέχνη και διαφορετικά-γίνεται πυρήνας του λογοτεχνικού σύμπαντος.

Η ασπίδα του προσωπείου

     Ας θυμηθούμε τον Πιραντέλο: οι άνθρωποι που εποικούν τις ιστορίες και τα θεατρικά του έργα πασχίζουν να συνδιαλλαγούν με την πολλαπλή τους ταυτότητα (ή και με την ανυπαρξία της)’ αντιπαλεύουν ή παραδίδονται αμαχητί στη σταθερή αποδιάρθρωση και αποσύνθεση που αποτελεί την ουσία της σύγχρονης ζωής.

     Ο κόσμος που κινούνται και δρουν είναι ρευστός, εναλλασσόμενος, παραπλανητικός: η αλήθεια δεν είναι ποτέ αυτή που φαίνεται’ οι ίδιοι καλλιεργούν ηδονικά τις αυταπάτες τους, ανίδεοι για την καταστροφή που ακολουθεί όταν έρθουν σε αντιπαράθεση με τα πολύμορφα είδωλά τους-αυτή τη θλιβερή σειρά από κακοφτιαγμένες μάσκες, τις οποίες εναλλάσσοντας, πορεύονται στον κόσμο. Ηθοποιοί αδέξιοι μιας μάταιας φαρσοκωμωδίας, οι ήρωές του διαλέγουν προσωπεία για να προστατευτούν από το κενό, προβάλλοντας τα σαν ασπίδες ενάντια στην infinita vanita dell’ tutto-την «ανεξάντλητη ματαιότητα των πάντων».

     Και στο σημείο αυτό, ο ιταλός δραματουργός συναντιέται με τον πορτογάλο ομότεχνό του: ο πρώτος καταγράφει τις μεταμορφώσεις των ηρώων του’ ο δεύτερος εκείνες του εαυτού του. Κι ίσως γι’ αυτό, ο Αντόνιο Ταμπούκι αυτός ο μέγας θαυμαστής του Πεσόα που ανέλαβε να κοινωνήσει το έργο του στην Ευρώπη, τους βάζει να συνομιλούν τηλεφωνικά το φθινόπωρο του 1935. Αντιγράφω ένα απόσπασμα από αυτή την επινοημένη συζήτηση:

     «Είναι δύσκολο να είσαι πολλαπλός.

Τόσες πολλές ψυχές δεν χωρούν σε ένα κορμί. Κάθε Κυριακή πρωί δέχομαι τους ήρωές μου, αλλά εκείνοι γίνονται ανυπόμονοι,  συνωστίζονται γύρω από την πόρτα μου και συχνά εισβάλλουν άταχτα στο δωμάτιό μου, με πολιορκούν, ξέρουν ότι θα πεθάνω σύντομα. Κι εσύ, πως αντιμετωπίζεις εσύ αυτό το πρόβλημα;»

«Δεν ξέρω» είπε ο Πεσόα. «Εμένα μου συμβαίνει το εντελώς το αντίθετο. Εγώ είμαι αυτός που ψάχνει τις προσωπικότητές μου. Προσπαθώ να τις σύρω από τα παλτά τους και να τις αναγκάσω να γυρίσουν προς το μέρος μου, ώστε να καταλάβω ποιες είναι. Μάταια».

Κατερίνα Σχινά, εφημερίδα Κυριακάτικη 21/2/1999, σ. 55.

--

Φερνάντο Πεσσόα

ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΩ ΑΝ ΥΠΑΡΧΩ

     Είμαι σχεδόν πεισμένος πώς ποτέ δεν είμαι ξυπνητός. Δεν ξέρω αν δεν ονειρεύομαι ενόσω ζώ, αν δεν ζω ενόσω ονειρεύομαι, ή αν ο ύπνος και η ζωή δεν είναι μέσα μου πράγματα μικτά, διαμοιβόμενα, από τα οποία με αλληλοδιαπέραση διαμορφώνεται το συνειδητό μου είναι.

      Κάποτε, σε πλήρως δραστήρια ζωή, όταν, ασφαλώς, αισθάνομαι τόσο καθαρά όπως και οι άλλοι, έρχεται ως υποθετική μια παράξενη αίσθηση αμφιβολίας. Δεν γνωρίζω αν υπάρχω, αισθάνομαι ως πιθανό όν έναν ξένον ύπνο, μου φαίνεται, σχεδόν σαρκικά, πώς θα μπορέσω να είμαι πρόσωπο ενός μυθιστορήματος, κινούμενος, στα μικροκύματα ενός ύφους, στην πραγματωμένη αλήθεια μιάς μακράς αφήγησης.

     Έχω πολλές φορές παρατηρήσει πως ορισμένα μυθιστορηματικά πρόσωπα αποχτούνε για μας μια σημασία που δεν θα μπορούσαν ποτέ να πετύχουν εκείνοι που είναι γνωστοί και φίλοι μας, όσοι μιλάνε μαζί μας και μας ακούνε, στην ορατή και πραγματική ζωή. Κι αυτό με κάνει να ονειρεύομαι το ερώτημα  μήπως δεν είναι ίσως τα πάντα, σ’ αυτό το σύνολο του κόσμου, μια σειρά δια-παρεμβαλλόμενα όνειρα και μυθιστορήματα, καθώς μικρά κουτιά μέσα σε μεγαλύτερα κουτιά,-μερικά μέσα σε άλλα και αυτά πάλι σε άλλα-, όντας τα πάντα μια ιστορία με ιστορίες, καθώς οι Χίλιες και Μία νύχτες, διαδεχόμενη η ψεύτικη την αιώνια νύχτα.

     Αν σκέφτομαι, όλα μου φαίνονται παράλογα. Αν αισθάνομαι, όλα μου φαίνονται παράξενα. Αν επιθυμώ, εκείνος που επιθυμεί είναι κάτι που υπάρχει μέσα μου. Πάντα όταν εντός μου υπάρχει δράση, αναγνωρίζω πώς δεν υπήρξα εγώ. Αν ονειρεύομαι, μοιάζει σα να μου γράφουν. Αν αισθάνομαι, μοιάζει σα να με ζωγραφίζουν. Αν επιθυμώ, μοιάζει σα να με επιβιβάζουν σ’ ένα όχημα, καθώς το εμπόρευμα που στέλνουν, και που προχωρώ με μία κίνηση που μου φαίνεται πώς δεν θα ήθελα να πάω παρά μονάχα αφού θα είχα βρεθεί πιά εκεί.

     Τι σύγχυση είναι όλα! Πόσο καλλίτερα είναι να βλέπεις παρά να στοχάζεσαι, να διαβάζεις παρά να γράφεις! Αυτό βλέπω, μπορεί να με ξεγελά, αλλά δεν το πιστεύω ως δικό μου. Αυτό που διαβάζω, μπορεί να με βαραίνει αλλά δεν με ταράζει όπως αν θα τα έγραφα εγώ. Πώς μας πονάνε όλα, αν τα στοχαζόμαστε με συνείδηση στοχαστική, ως όντα πνευματικά, καθώς σε κάποιον που του εδόθηκε εκείνη η δεύτερη αναδίπλωση της συνείδησης, με την οποία γνωρίζουμε πώς γνωρίζουμε! Αν και η μέρα είναι πανέμορφη, δεν μπορώ να πάψω να σκέφτομαι έτσι… Να στοχάζεσαι ή να αισθάνεσαι, τι άλλο ανάμεσα στις σκηνογραφίες που βρίσκονται παράμερα; Πλήξη του λυκόφωτος και της αδιαφορίας, βεντάλιες κλεισμένες, κόπωση από την υποχρέωση να ζεις…

Fernando PESSOA, μετάφραση Κώστας Ε. Τσιρόπουλος, περιοδικό «ΕΥΘΥΝΗ» τχ. 193/1, 1998, σ.25

Εγώ Είμαι Εσύ γράφει σε κείμενό του ο γάλλος ποιητής Αρθούρος Ρεμπώ, ο Φερνάντο Πεσσόα μας λέει Εγώ Είμαι όλοι οι Άλλοι.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη γραφή σήμερα 26/5/2018

Πειραιάς 26/5/2018