Ο Καβάφης, ο Μπόρχες και ο Πεσσόα

Ο Καβάφης, ο Μπόρχες και ο Πεσσόα

«Δεν έχω φιλοδοξίες μητ’ επιθυμίες.

Να είμαι ποιητής δεν είν’ φιλοδοξία δική μου.

Είναι δικός μου τρόπος να ‘μαι μόνος.»

                                         Fernando Pessoa,

Poemas de Alberto Kaeiro, Coleccion Visor de Poesia, Madrid 1980.

Φερνάντο Πεσσόα, ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΛΜΠΕΡΤΟ ΚΑΕΪΡΟ, εισαγωγή-μετάφραση (από δίγλωσση έκδοση: πορτογαλικά-ισπανικά) Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής, εκδόσεις «ΓΝΩΣΗ» 1982, σ.22  

      Διαβάζω ξανά την ποίηση του Φερνάντο Πεσσόα, του ποιητή με τα δεκάδες ετερώνυμα πρόσωπα και μάσκες- ένα παιχνίδι που μας θυμίζει ανάλογες περιπτώσεις προερχόμενες από τον θεατρικό κυρίως χώρο-που δημιούργησε και υιοθέτησε στην διάρκεια της ποιητικής του διαδρομής και εξέλιξε μαζί της, αναζητώντας κατά βάθως την πολλαπλή ταυτότητα της δικής του ύπαρξης, του δικού του προσώπου, όχι μόνο την συγγραφική, και ανατρέχω στα άρθρα που έχουν δημοσιευτεί για τον ποιητή και το έργο του. Τα δεκάδες αυτά προσωπεία που σχεδίασε και χρησιμοποίησε ο Πεσσόα, συναρθρώνουν το μωσαϊκό της ποιητικής του φαντασίας αλλά και οικοδομούν την οντολογική του persona σαν άτομο στον συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, ή αποκρύπτουν το πραγματικό του πρόσωπο ανάλογα με την περίσταση και τις στιγμές που επιλέγει ο Πορτογάλος ποιητής. Το παιχνίδι αυτό όχι των λέξεων,-που το συναντάμε σε πλείστους δημιουργούς-που αριστοτεχνικά υφαίνει ο Φερνάντο Πεσσόα αλλά των συγγραφικών αποτυπωμάτων διαφορετικών κάθε φορά ποιητών που συνθέτουν τις ποιητικές τους συλλογές και ενότητες ανάλογα με το όνομα με το οποίο εμφανίζονται στο προσκήνιο και υπογράφουν τα ποιήματά τους, ονόματα με την δική τους αυτόνομη προσωπικότητα το ένα από το άλλο και θέσεις για τον ρόλο της ποίησης, διαφορετικό κάθε φορά ύφος και τεχνική, το βρίσκω αρκετά ενδιαφέρον και ελκυστικό ακόμα και στις μέρες μας που ο ποιητικός  λόγος δεν έχει την ίδια σημασία και βαρύτητα στις συνειδήσεις και στις ζωές των σύγχρονων μας ατόμων. Οι άνθρωποι της εποχής μας επικοινωνούν μεταξύ τους με άλλους τρόπους, διασκεδάζουν ή ψυχαγωγούνται, απολαμβάνουν και ξοδεύουν τον χρόνο τους ακολουθώντας διαφορετικά μονοπάτια από αυτό της ποίησης. Και παρότι υπάρχει μια μικρή μαγιά ατόμων που εξακολουθεί να γράφει ακόμα ποίηση, (να μουτζουρώνει τα χαρτιά όπως έλεγαν οι παλαιότεροι ποιητές) τα άτομα που ενδιαφέρονται για τον ποιητικό λόγο συνεχώς φθίνουν, και είναι ελάχιστα ίσως τα άτομα και οι ομάδες αναγνωστών που διαβάζουν ποίηση των προηγούμενων γενεών, ποιητικές καταθέσεις των παλαιότερων εποχών της προηγούμενης χιλιετίας. Ποιητικές φωνές και ποιητικά έργα που εκφράζουν την δική τους εποχή, τον ιστορικό, πολιτικό και κοινωνικό χρόνο των προγενέστερών τους. Οι οικονομικές, οι πολιτιστικές, οι ιστορικές, οι πολιτικές συνθήκες του σύγχρονου κόσμου μας έχουν αλλάξει και μαζί και η πνευματική και καλλιτεχνική ενασχόληση των ανθρώπων, όπως και οι μορφές αποτύπωσης των προβλημάτων και αδιεξόδων των μοντέρνων καιρών από τους καλλιτέχνες.

     Θέλοντας να δώσω μια όσο το δυνατόν επαρκή εικόνα στους αναγνώστες αυτής της ιστοσελίδας-τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού-που διαβάζουν ακόμα ποίηση των παλαιότερων χρόνων, αλλά και όπως το απαιτεί το θέμα της ποιητικής παρουσίας του Φερνάντο Πεσσόα στα ελληνικά ποιητικά πράγματα, αναδημοσιεύω ορισμένα δημοσιεύματα που θεωρώ ότι είναι αντιπροσωπευτικά της κατανόησης και αποδοχής του πορτογάλου ποιητή-αρχίζοντας από το κείμενο του ποιητή Νάσου Βαγενά-καθώς και διάφορες πληροφορίες για το έργο του. Άρθρα ή μεταφράσεις, εκδόσεις βιβλίων που μας δηλώνουν, πως υποδέχτηκαν οι έλληνες ποιητές την ποίηση, τα πεζά κείμενα, τις ρήσεις, τα αποφθέγματα και τελικά, τον ίδιο τον Πεσσόα και το ευρηματικό ποιητικό παιχνίδι των προσωπείων του και τον σχεδιασμό τους. Του φουτουριστή πορτογάλου ποιητή που κρατήθηκε όσο ζούσε μακριά από τα φώτα της πνευματικής δημοσιότητας ακολουθώντας ένα διαφορετικό μονοπάτι σε σχέση με αυτό των ομοτέχνων του εντός των πορτογαλικών συνόρων. Ορισμένοι από τους σύγχρονούς μας έλληνες ποιητές που ασχολήθηκαν μαζί του ανήκουν στην ποιητική γενιά του 1970, μιας ποιητικής γενιάς που το εύρος των αναγνωστικών της ενδιαφερόντων και ενασχολήσεων απλώνεται σε πολλά επίπεδα, καθώς πολλοί από τους έλληνες και ελληνίδες ποιητές και ποιήτριες της γενιάς του 1970 (της αντιδικτατορικής αυτής γενιάς, της τελευταίας μάλλον έντονα πολιτικοποιημένης ποιητικής γενιάς της χώρας μας) έχουν σπουδάσει στο εξωτερικό, είναι πολύγλωσσοι, ορισμένοι από αυτούς διετέλεσαν και εκδότες, έχουν διευρυμένο πεδίο ενδιαφερόντων κλπ., προϋποθέσεις αναγκαίες στην μετέπειτα ποιητική τους πορεία, που σημαίνει ότι δεν τους είναι άγνωστοι και ξένοι, αδιάφοροι, οι Ευρωπαίοι και Αμερικανοί ποιητές της εποχής τους και όχι μόνο, όπως και τα παλαιότερα και νεότερα ρεύματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Οι ποιητικές τομές που επήλθαν στον ποιητικό λόγο από αναγνωρισμένους διεθνώς ποιητές τόσο στην μακρά διάρκεια της παραδοσιακής ποίησης όσο και στην νέα περίοδο του μοντερνισμού ή κατ’ άλλους του μεταμοντερνισμού, αποτελούν πλέον κανόνες και οδοδείχτες του νέου ποιητικού λόγου. Εξ ου και η παράλληλη ενασχόλησή τους (των ποιητών της γενιάς του 1970) με την μετάφραση ευρωπαίων και αμερικανών ομοτέχνων τους ή παλαιότερων ποιητικών φωνών, την συγγραφή δοκιμίων και μελετών για αλλόγλωσσους δημιουργούς που διάβασαν το έργο τους, το αγάπησαν, επηρεάστηκαν από αυτό, άνοιξαν συνομιλία μαζί του και θέλησαν να το γνωρίσουν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό και το κοινό της συγγραφικής τους επικράτειας. Έχουμε επίσης, πολλές και καλές μεταφράσεις ξένων ποιητών είτε απευθείας από την μητρική τους γλώσσα είτε από δεύτερες ομιλούντες από πληθυσμιακά υπέρτερες ευρωπαϊκές γλώσσες,-βλέπε στην προκειμένη περίπτωση της γραμμένης απευθείας στην αγγλική γλώσσα ποιητικής σύνθεσης,-καθώς και τα Σονέτα του και όχι στην πορτογαλική-, του μακροσκελούς ποιήματος του Φερνάντο Πεσσόα «ΑΝΤΙΝΟΟΣ» από τον ποιητή Κώστα Λάνταβο εκδόσεις Αρμός 2006 και τον ποιητή Γιάννη Σουλιώτη εκδόσεις Παρουσία 2007, που κυκλοφόρησαν χρονικά σχεδόν μαζί. Την συγγραφή δοκιμίων, μελετών, άρθρων για δυτικοευρωπαίους δημιουργούς, (πολλά είναι και τα βιβλία που γράφτηκαν από έλληνες συγγραφείς και έχουν εκδοθεί τις τελευταίες δεκαετίες και έχουν σαν θέμα τους το συγγραφικό έργο ευρωπαίων και πέραν του ατλαντικού συγγραφέων), τον συσχετισμό ευρωπαίων ή αμερικανών ποιητών με αντίστοιχους έλληνες ποιητές και πεζογράφους. Όπως παραδείγματος χάρη το παρόν κείμενο του ποιητή και ομότιμου καθηγητή της Θεωρίας της Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Νάσου Βαγενά που σχολιάζει και ταυτόχρονα συσχετίζει εν μέρει τον αργεντινό ποιητή και πεζογράφο Χόρχε Λουίς Μπόρχες και τον πορτογάλο ποιητή Φερνάντο Πεσσόα με τον έλληνα αλεξανδρινό ποιητή Κωνσταντίνο Π. Καβάφη. Αν και στο συγκεκριμένο άρθρο-ο Νάσος Βαγενάς σε μια σειρά δημοσιεύσεων του στην Κυριακάτικη εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» και σε άλλα έντυπα-μας εκθέτει τις θέσεις του για την παραδοσιακή ποίηση και την διαφορά της από την μοντέρνα, εκθέτοντας τις θεωρητικές του απόψεις σχετικά με τον ρόλο που διαδραμάτισαν ορισμένοι ξένοι αλλά και έλληνες ποιητές στον διεθνή ποιητικό ορίζοντα και την παγκόσμια αυτή στροφή του ποιητικού λόγου, σχολιάζοντας τις ρηγματικές στιγμές των ίδιων των ποιητών όσο και των έργων τους, δεν ασχολείται αποκλειστικά με την ποίηση του Φερνάντο Πεσσόα αλλά με το φαινόμενο Πεσσόα. Δίνει σημασία περισσότερο στο θέμα της γλώσσας, και ιδιαίτερα της αγγλοσαξονικής που μιλιέται από εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως πρωτίστως, και κατόπιν της ισπανικής και πορτογαλικής που είναι μεγαλύτερο το ακροατήριό της σε σχέση με την ελληνική, πράγμα που τις καθιστά υπέρτερες από την ελληνική. Τονίζοντας την πλεονεκτική θέση τόσο του αργεντινού πεζογράφου και ποιητή Χόρχε Λουϊς Μπόρχες όσο και του ποιητή Φερνάντο Πεσσόα κάνει λόγο για την διεθνή προβολή του έλληνα αλεξανδρινού ποιητή και του έργου του. Ο συσχετισμός είναι ακριβής παρά τις όποιες ενστάσεις μπορεί να έχει ο αναγνώστης πάνω στις κρίσεις του όσον αφορά την ποίηση του Φερνάντο Πεσσόα, που του αναγνωρίζει μόνο την χαρά της τεχνικής των προσωπείων του ποιητικού παιχνιδιού και  όχι την συμβολή του στο ευρωπαϊκό ποιητικό στερέωμα. Οι αρνητικές κρίσεις του Βαγενά βασίζονται μάλλον περισσότερο στο θεωρητικό μοντέλο περί της σύγχρονης ποίησης που οικοδομεί στα γραπτά του, και μάλλον παραγνωρίζει το συνεχές ενδιαφέρον των αναγνωστών της ποίησης για τον πορτογάλο ποιητή αλλά και το ενδιαφέρον μερίδας ελλήνων ποιητών και συγγραφέων που εξακολουθούν να τον μεταφράζουν και να σχολιάζουν το έργο του. Αυτό όμως είναι ένα ζήτημα που δεν μπορεί να απαντηθεί-τουλάχιστον από εμένα με τις ισχνές γνώσεις πάνω στην πορεία του πορτογαλικού ποιητικού λόγου-και απαιτείται ιδιαίτερη έρευνα για να επιβεβαιωθεί ή όχι ο αρνητικός λόγος του ποιητή Νάσου Βαγενά που η ενασχόλησή του με την τέχνη της ποιήσεως-διαθέτοντας μεγάλα αποθέματα θεωρητικών αναγνώσεων, μια και δίδαξε σε όλη την πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία Θεωρία και Κριτική της Λογοτεχνίας είναι και μακρά και εποικοδομητική τουλάχιστον στον ελληνικό χώρο. Και η παράλληλη ενασχόλησή του με την ποίηση-όντας ο ίδιος ένας από τους σημαντικότερους έλληνες ποιητές της γενιάς του-του παράσχει τα κριτήρια εκείνα της απόρριψης ή αποδοχής για ένα έργο ή έναν ποιητή. Το πρόβλημα πάντως του φαινομένου Πεσσόα παραμένει ανοιχτό εφόσον υπάρχει αναγνωστικό ενδιαφέρον. Πάντως, πολλές ποιητικές του καταθέσεις με το όνομα των ετερωνύμων που δημιούργησε, τα «Σονέτα» του και η συλλογή του «Αντίνοος» κατά την γνώμη μου, είναι σημαντικές συνεισφορές στον παγκόσμιο ποιητικό λόγο της προηγούμενης εκατονταετίας. Η συμβολή του συμβολιστή ποιητή της Ιβηρικής χερσονήσου που ερωτοτρόπησε με τον ιστορικό εθνικισμό της εποχής του, είναι ο σχεδιασμός και η εξέλιξη των προσωπείων του αλλά και των διαφορετικών ποιητικών του τεχνικών. Και αν δεν είναι άστοχος ο παραλληλισμός μου, μια συνεξέταση με τον Ιταλό θεατρικό συγγραφέα Λουίτζι Πιραντέλο και με ορισμένα έργα του, δεν θα ήταν άστοχη.    

     Τα σκόρπια κείμενα που έχω υπόψη μου δεν είναι όλα κατά ανάγκη επαινετικά για τον πορτογάλο ποιητή, ορισμένα στέκονται με επιφύλαξη απέναντι στο έργο του-όπως του Νάσου Βαγενά-άλλα μας μιλούν περισσότερο για την παραλληλία της ποίησής του με εκείνη του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, άλλα είναι αρκετά επαινετικά και με ευρύ ορίζοντα όπως του ποιητή Χάρη Βλαβιανού στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» της 24/3/2000, άλλα ισορροπούν ή κρατούν αποστάσεις και χρησιμοποιούν σαν κρίσεις τους τις ίδιες τις απόψεις του ποιητή Πεσσόα για τον ρόλο του ποιητή, όπως αυτό του ποιητή Αντώνη Φωστιέρη στο περιοδικό «η Λέξη» τχ.157/5,6,2000 σ. 348-, που ο μεταφραστής και ποιητής της γενιάς του 1970 μεταφράζει 50 «αποσπάσματα ενός ασάλευτου ταξιδιού». Δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε και τις εξαιρετικές εισαγωγές και τους διαφωτιστικούς πρόλογους που γράφτηκαν από έλληνες και ελληνίδες μεταφραστές των έργων του Φερνάντο Πεσσόα στην χώρα μας τα τελευταία χρόνια. Που το ελληνικό αναγνωστικό κοινό της ποίησης άρχισε να ενδιαφέρεται σταθερότερα για τον πορτογάλο ποιητή με τα πολλά ετερώνυμα πρόσωπά του, το διαφορετικό κάθε φορά συγγραφικό του ύφος ανάλογα το προσωπείο που υιοθετούσε. Από τις προηγούμενες γενιές, αξίζει να μνημονεύσουμε δύο συγγραφείς και μεταφραστές γνωστούς και αγαπητούς μας που μετέφρασαν Φερνάντο Πεσσόα. Τον συγγραφέα και εκδότη Κώστα Ε. Τσιρόπουλο και την μετάφραση του κειμένου «ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΩ ΑΝ ΥΠΑΡΧΩ» περιοδικό «Ευθύνη» τχ. 193/1,1988, σ. 25 και την μετάφραση από τα πορτογαλικά του Ανδρέα Παγουλάτου, «ΤΡΙΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ «Ο ΦΥΛΑΚΑΣ ΤΩΝ ΚΟΠΑΔΙΩΝ» ΤΟΥ ΑΛΜΠΕΡΤΟ ΚΑΕΪΡΟ περιοδικό «Ο Πολίτης» τχ. 9/14-7-1995, σ.44-, που συνοδεύεται με Βιογραφικό του Fernando Pessoa για να μείνει ενδεικτικά σε δύο έλληνες συγγραφείς. Ειδική μνεία επίσης, οφείλουμε να κάνουμε στην Μαρία Παπαδήμα και στην μετάφραση του ποιήματος «ΘΑΛΑΣΣΙΝΗ ΩΔΗ», FERNANDO PESSOA (13/6/1888-30/11/1935) «Γίνε πολλαπλός σαν το σύμπαν», εισαγωγή-μετάφραση Μ. Παπαδήμα, περιοδικό «ΠΟΙΗΣΗ» τεύχος 11/Άνοιξη-Καλοκαίρι 1998, σ.3-, και FERNANDO PESSOA «Κατάστημα ψιλικών» μετάφραση-επίμετρο Μαρία Παπαδήμα, περιοδικό «ΠΟΙΗΣΗ» τχ. 18/Φθινόπωρο-Χειμώνας 2001, σ.222-.

Η Μαρία Παπαδήμα έχει μεταφράσει τα τελευταία χρόνια αρκετά βιβλία του Φερνάντο Πεσσόα στα ελληνικά είτε μόνη της είτε σε συνεργασία με τον ποιητή Χάρη Βλαβιανό. Βλέπε ενδεικτικά και πάλι τα εξής:

• ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ, Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ, μτφ.-εισαγωγή-επίμετρο Μαρία Παπαδήμα, Εξάντας 2000

• ΑΛΒΑΡΟ ΝΤΕ ΚΑΜΠΟΣ, Η «ΘΑΛΑΣΣΙΝΗ ΩΔΗ» ΚΑΙ ΆΛΛΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ, εισαγωγή-επιλογή-μτφ. Μαρία Παπαδήμα, επίμετρο Antonio Tabucchi, Εξάντας 2003

• Φερνάντο Πεσσόα, Ο ΟΔΟΙΠΟΡΟΣ-Διήγημα, μτφ. Μαρία Παπαδήμα, σχέδια Πάολο Γκέτσι, Νεφέλη 2010

• Fernando Pessoa, ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΟΦΕΛΙΑ, εισαγωγή-μτφ.-επίμετρο-σχόλια Μαρία Παπαδήμα, Gutenberg 2014

• Fernando Pessoa, ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΛΒΑΡΟ ΝΤΕ ΚΑΜΠΟΣ, επιλογή-εισαγωγή-μτφ. Μ. Παπαδήμα, Gutenberg 2014

• Fernando Pessoa, ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΛΜΠΕΡΤΟ ΚΑΕΪΡΟ, εισαγωγή-μτφ. σημειώσεις Μ. Παπαδήμα Gutenberg 2014

• Fernando Pessoa, Η ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ, εισαγωγή-μτφ.-σημειώσεις Μαρία Παπαδήμα, Gutenberg 2015

• Fernando Pessoa, Ο ΑΝΑΡΧΙΚΟΣ ΤΡΑΠΕΖΙΤΗΣ, εισαγωγή-μτφ.-σημειώσεις, Μαρία Παπαδήμα, Gutenberg 2016

• Fernando Pessoa, Ω ΛΙΣΑΒΟΝΑ, ΣΠΙΤΙ ΜΟΥ!, Ανθολόγηση-εισαγωγή-μτφ. Μαρία Παπαδήμα, Gutenberg 2016

Μαζί με τον Χάρη Βλαβιανό

• ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ, MARGINALIA αφορισμοί και αποφθέγματα, μτφ. Χάρης Βλαβιανός-Μαρία Παπαδήμα, Εξάντας 2005

Ο ποιητής Χάρης Βλαβιανός έχει μεταφράσει με μεράκι το έργο του ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ, ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ-Η αναζήτηση της αθανασίας, εισαγωγή-μτφ. σημειώσεις Χάρης Βλαβιανός, επίμετρο Richard Zenith, Εξάντας 2001

Ο ποιητής και μεταφραστής Γιάννης Σουλιώτης που ασχολείται και αυτός συστηματικά με τον πορτογάλο ποιητή, έχει μεταφράσει τα εξής βιβλία του Πεσσόα:

• FERNANDO PESSOA, ΠΟΙΗΜΑΤΑ, εισαγωγή-μτφ. Γιάννης Σουλιώτης,, Επιμέλεια Παυλίνα Παμπούδη, Printa 2007

• ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ, Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΦΙΔΙΟΥ, εισαγωγή-μτφ. επιλογή κειμένων Γιάννης Σουλιώτης, Αρμός 2012

• ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ ΑΝΤΙΝΟΟΣ-ANTINOOS, δίγλωσση έκδοση, εισαγωγή-μτφ. Γιάννης Σουλιώτης, σχέδια Ανδρέας Νικολάου. Κωνστάνς Ταγκόπουλου, Η μονιμότητα του θανάτου και ο ποιητής. Γιώργος Συριμής, Ο Αντίνοος και η εξαίσια μελαγχολία του έρωτα, Παρουσία 2007

• ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ-Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ, Τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου, εισαγωγή-μτφ. ανθολόγηση Γιάννης Σουλιώτης, ΑΝΤΙΚΡΙΣΤΟΙ ΚΑΘΡΕΠΤΕΣ, Μεταίχμιο 2009

Ο δημοσιογράφος, επιμελητής εκδόσεων και μεταφραστής Αλέξανδρος Βέλιος μεταφράζει:

• Fernando Pessoa, Χωρίς μάσκες, μτφ.-εισαγωγή Αλέξανδρος Βέλιος, Printa 1994. Γ΄έκδοση, Πίσω από τις μάσκες. Σημειώσεις ενός λαθρεπιβάτη της ζωής, μτφ.-εισαγωγή-επίμετρο Αλέξανδρος Βέλιος, επιμέλεια έκδοσης Αθανάσιος Τσικουδής, Ροές 2007.

Ο πεζογράφος, δοκιμιογράφος και μεταφραστής Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής, μεταφράζει το έργο:

• ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ, ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΛΜΠΕΡΤΟ ΚΑΕΪΡΟ, εισαγωγή-μτφ. (από δίγλωσση έκδοση πορτογαλικά- ισπανικά) Φ. Δ. Δρακονταειδής, Γνώση 1982

Και ακόμα,

• FERNANDO PESSOA, ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΑΒΥΣΣΟ,- Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ, μτφ.-πρόλογος Βασίλης Πουλάκος, Ροές- microMEGA 2006

• Fernando Pessoa, ΕΝΑ ΠΟΛΥ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ ΔΕΙΠΝΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΤΕΡ ΣΕΡΤΣ, πρόλογος-μτφ. επίμετρο Κωνσταντίνος Αρμάος, Παράρτημα K. David Jackson, Gutenberg 2014

• Fernando Pessoa, ΑΝΤΙΝΟΟΣ, εισαγωγή-μτφ. Κώστας Λάνταβος, Αρμός 2006

Το βιβλίο της ανησυχίας του Φερνάντο Πεσσόα έχει μεταφραστεί εξαιρετικά από δύο μεταφράστριες:

• Φερνάντο Πεσσόα, Βιβλίο της ανησυχίας, μτφ. Σόνια Κουμαντάρου, επιλογή-πρόλογος Κώστας Ε. Τσιρόπουλος, Αστρολάβος- Ευθύνη 1987

• ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ, ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ του Μπερνάρντο Σουάρες βοηθού λογιστή στη Λισαβώνα, επιλογή κειμένων, πρόλογος, μτφ. Άννυ Σπυράκου, Αλεξάνδρεια 1997, δ΄ έκδοση

Ο πορτογάλος ποιητής εκτός από το καθαυτό ποιητικό του έργο, δημοσίευσε και δοκίμια που μας φανερώνουν τους γενικότερους φιλολογικούς του προβληματισμούς και φιλοσοφικούς στοχασμούς του και κρίσεις για πρόσωπα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και του πνεύματος, όπως ο άγγλος δραματουργός Ουίλιαμ Σαίξπηρ, ο φιλόσοφος Φρειδερίκος Νίτσε, ο γάλλος συγγραφέας Ανατόλ Φρανς, ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο αμερικανός ποιητής Έντγκαρ Άλλα Πόε κλπ. Σκέψεις και κρίσεις που μας δηλώνουν την παγκοσμιότητα του πορτογάλου δημιουργού.

• Fernando PESSOA, ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΔΟΚΙΜΙΑ, μτφ. Μαρία Ζ. Παπαδοπούλου, επιμέλεια Βασίλης Πουλάκος, Printa 2006

Ο Πεσσόα, αυτός ο απόμακρος από την τύρβη της πορτογαλικής κοινωνίας μοναχικός δημιουργός, αυτό το μονήρες άτομο, που στοίβαζε τα έργα του μέσα σε μπαούλο και τα εξέδιδε πληρώνοντας ο ίδιος τα έξοδα, δοκίμασε τις συγγραφικές του δυνατότητες και στον θεατρικό λόγο, έγραψε ένα «Στατικό δράμα σε μια εικόνα» με τον τίτλο «Ο ΝΑΥΤΙΚΟΣ», το έργο παραστάθηκε από το ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΚΥΚΛΑΔΩΝ, Εταιρεία Θεάτρου ΜΝΗΜΗ- Η νέα Σκηνή στα 25 Σεπτεμβρίου 1998. Η μετάφραση του έργου έγινε από τον Μιχάλη Βιρβιδάκη και την Άντζη Σιγούρου, σε επιμέλεια μετάφρασης από την Ρόζα Σαρλή. Ο Μιχάλης Βιρβιδάκης είχε και την σκηνοθεσία του έργου. Όπως αναφέρεται στο πρόγραμμα-βιβλίο, την επιλογή της ύλης είχε ο Μιχάλης Βιρβιδάκης, την επιμέλεια των κειμένων είχε η ποιήτρια και επιμελήτρια Μαρία Κυρτζάκη, και η μετάφραση των διαφόρων κειμένων που συμπληρώνουν την έκδοση έγιναν από τους: Αγάπη Παπαδάκη, Μπάμπη Ποθουλάκη, Μαρία Μαλαθράκη, Ουρανία Αργυροπούλου και Κωστή Σφυρικίδη.

Τέλος, εκτός από τον μεξικανό ποιητή και δοκιμιογράφο Οκτάβιο Παζ που έχει αγαπήσει και ασχοληθεί με το έργο του Πεσσόα, ο ιταλός συγγραφέας Antonio Tabucchi, που μας τον γνώρισε και μετέφρασε στα ελληνικά το έργο του ο δημοσιογράφος Ανταίος Χρυσοστομίδης, έχει επίσης γράψει μελέτες και κείμενα για το έργο και την ζωή του πορτογάλου ποιητή.

• ANTONIO TABUCCHI, ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ, ΕΝΑ ΠΑΡΑΛΗΡΗΜΑ, μτφ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, σχέδια Julio Pomar, Άγρα 1999

• ANTONIO TABUCCHI, Η ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΤΟΥ ΠΙΘΑΝΟΎ-ΓΡΑΠΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ, μτφ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, Άγρα 2007 (δημοσιεύεται και σημείωμα του ιταλού συγγραφέα για την ελληνική έκδοση)

     Στην μικρή αυτή αναφορά για τον πορτογάλο ποιητή διατήρησα την ορθογραφία των συγγραφέων. Πολλοί γράφουν το επίθετο Πεσσόα με ένα σ.

Ας δούμε λάτρεις και μη της ποίησης του Φερνάντο Πεσσόα, της μας λέει ο ποιητής της γενιάς του 1970 Νάσος Βαγενάς.  

                                         Ο Καβάφης, ο Μπόρχες και ο Πεσσόα

                                              του Νάσου Βαγενά, εφημερίδα «Το Βήμα» Κυριακή 31/10/1999, σ.11.

     Ο Καβάφης είναι μαζί με τον Αργεντινό Μπόρχες και τον Πορτογάλο Πεσσόα ένας από τους τρείς ποιητές της λογοτεχνικής περιφέρειας που, παρότι δεν βρίσκονται εν ζωή, αποτελούν σήμερα σημεία αναφοράς παγκοσμίως. Η φήμη βέβαια του Μπόρχες απορρέει λιγότερο από τα ποιήματά του και περισσότερο από την πεζογραφία του, η οποία όμως είναι πεζογραφία ποιητικής φύσεως: και ο Μπόρχες, όπως και ο Καβάφης, κάνει ποίηση με τα μέσα της πρόζας, μιας πρόζας που φορά ένα επιπλέον προσωπείο, εκείνο του δοκιμιοφανούς λόγου. Οι όροι για τη σύγκριση της διεθνούς απήχησης του Καβάφη με εκείνη του Μπόρχες προσφέρονται βέβαια μόνο για αναλογικές μετρήσεις. Και τούτο γιατί ο Καβάφης είναι ποιητής μιας ασθενούς γλώσσας, ασθενούς όχι μόνο με την έννοια ότι η ελληνική μιλιέται από λίγα μόνο εκατομμύρια ανθρώπων, αλλά και επειδή, όπως λέγεται-και λέγεται σωστά-είναι γλώσσα ανάδελφη, ενώ ο Μπόρχες γράφει στη δεύτερη περισσότερο ομιλούμενη γλώσσα του δυτικού ημισφαιρίου, σε μια γλώσσα που ανήκει στη μεγάλη οικογένεια των λατινογενών γλωσσών (γι’ αυτό και τον χαρακτηρισμό του ως συγγραφέα της περιφέρειας τον χρησιμοποιώ  ως έναν βαθμό καταχρηστικώς). Η λογοτεχνία που γράφεται στην ισπανική γλώσσα έχει πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες μετάφρασης και απήχησης απ’ ό,τι γραφόμενη στην ελληνική, αφού η μελέτη της στα πανεπιστήμια του εξωτερικού, τα οποία αποτελούν έναν σημαντικότατο δίαυλο διάδοσης της λογοτεχνίας μιάς ξένης χώρας, γίνεται περισσότερο εκτεταμένα απ’ ό,τι η μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας και αφού η κατά πολύ ευρύτερη διάδοση της ισπανομάθειας την κάνει να έχει ευκολότερη πρόσβαση στα μέσα μαζικής επικοινωνίας.

Οι ποιητικοί δρόμοι

     Περισσότερο πρόσφορη είναι η παραβολή της απήχησης του Καβάφη με εκείνη του Πεσσόα, γιατί η πορτογαλική, παρότι πολύ λιγότερο ασθενής απ’ ό,τι η ελληνική και καθόλου ανάδελφη, θα μπορούσε να θεωρηθεί μη ισχυρή γλώσσα σε σύγκριση με τις μείζονες ισχυρές. Ο Πεσσόα είναι αντικείμενο ενδιαφέροντος, πιστεύω, περισσότερο για την ποιητική τακτική του και λιγότερο για την ίδια την ποίησή του. Είναι κυρίως η χρήση πολλαπλών ποιητικών προσωπείων, των πολλών λογοτεχνικών ετερωνύμων του, όπως ονομάζονται, και ο ιδιόμορφος βίος του, εκείνα που δημιούργησαν τον μύθο της ποίησης του Πεσσόα, που είναι περισσότερο μύθος του προσώπου του ποιητή Πεσσόα, ενώ ο μύθος του Καβάφη είναι διαμορφωμένος με την αντίστροφη φορά: ξεκινάει από τη μυθοποίηση της ποίησής του για να επεκταθεί και στο πρόσωπο του ποιητή. Και δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Γιατί η ποίηση του Πεσσόα είναι ποίηση σπουδαία μόνο γιατί αναπαράγει με μεγάλη δεξιοτεχνία ποιητικούς τρόπους παραδεδομένους ή κοινούς μοντερνιστικούς.

     Η ιδιοτυπία της βρίσκεται στη χρήση, λιγότερο ή περισσότερο, διαφορετικών τεχνοτροπιών, από τις οποίες όμως καμία δεν ανοίγει όπως η ποίηση του Καβάφη, έναν ουσιαστικό καινούργιο ποιητικό δρόμο.

     Αν λάβουμε, λοιπόν, υπόψη τους υλικούς όρους παραγωγής αυτού που ονομάζουμε απήχηση, μπορούμε να πούμε ότι η γενική απήχηση του Καβάφη, αναλογικά, δεν είναι μικρότερη από την απήχηση του Μπόρχες, ενώ η απήχησή του στους ποιητές είναι μεγαλύτερη σε απόλυτους αριθμούς: τα ποιήματα που έχουν γραφεί για το έργο και για τη μορφή του Καβάφη είναι περισσότερα από εκείνα που έχουν γραφεί για το έργο και για τη μορφή του Μπόρχες. Το γεγονός ότι ο Καβάφης ολοκλήρωσε το έργο του πενήντα χρόνια πριν από τον Μπόρχες δεν καθιστά τη σύγκριση χρονικά ευνοϊκή γι’ αυτόν, όταν σκεφτεί κανείς ότι οι δύο συγγραφείς γίνονται εξίσου γνωστοί εκτός των ορίων της γλώσσας τους την ίδια εποχή, τη δεκαετία του 1960 (αν η χρονική παράμετρος ευνοεί κάποιον, αυτός είναι ο Μπόρχες που ζει ως το 1987: οι ζωντανοί συγγραφείς προκαλούν το ενδιαφέρον περισσότερο απ’ ό,τι εκείνοι που έχουν πεθάνει πριν από μισόν αιώνα). Όσο για τη σύγκριση της απήχησης του Πεσσόα (που πέθανε το 1935) με εκείνη του Καβάφη, η δεύτερη είναι ασφαλώς μεγαλύτερη. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο Πεσσόα αντιμετωπίζεται περισσότερο ως ένα γοητευτικό λογοτεχνικό περίεργο. Υπάρχουν πολλοί ξένοι λάτρεις των ετερωνύμων του, όμως αμφιβάλλω αν κάποιος από αυτούς μπορεί να εκστασιαστεί διαβάζοντας μεταφράσεις των ποιημάτων του.

Γοητεία από τα παλιά

     Μια ακόμη σύγκριση, αυτή τη φορά με έναν ποιητή του λογοτεχνικού κέντρου, δεν μου φαίνεται άτοπη. Μπορούμε να παραβάλουμε τη διεθνή απήχηση της ποίησης του Καβάφη από το 1960 έως σήμερα με την απήχηση του ποιητικού έργου του Έλιοτ κατά τη διάρκεια της ακμής του (από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 ως τον θάνατο του Έλιοτ, το 1965). Δεν θέλω βέβαια να πω ότι η απήχηση του Καβάφη στην εποχή μας είναι ίδια με εκείνη του Έλιοτ στη δική του εποχή (δεν πρέπει να ξεχνάμε σε ποια γλώσσα έγραφε ο Έλιοτ, τη σημασία του έργου του για τη διαμόρφωση του ποιητικού μοντερνισμού, και τη σημασία του ποιητικού μοντερνισμού για την ιστορία της ποίησης της νεότερης εποχής). Ωστόσο μπορούμε να πούμε ότι, όπως ο Έλιοτ είναι ο κύριος εκπρόσωπος της μοντερνιστικής ποίησης, ο Καβάφης είναι-το επιβεβαιώνει ο τόμος των ξένων καβαφογενών ποιημάτων, για τον οποίο μίλησα σε προηγούμενη επιφυλλίδα μου-ο αντιπροσωπευτικότερος ποιητής της εποχής μας, που ονομάζεται μεταμοντέρνα εποχή. Δεν λέω ότι είναι ο αντιπροσωπευτικότερος ποιητής της μεταμοντέρνας ποίησης, γιατί ποίηση μεταμοντέρνα με την έννοια η οποία να τη διαφοροποιεί ουσιωδώς από τη μοντερνιστική ποίηση δεν πιστεύω ότι υπάρχει-δεν πιστεύω ότι μπορεί να υπάρξει: η ποίηση είναι ακριβώς το αντίθετο της έννοιας του μεταμοντέρνου. Γι αυτό και η εποχή μας παρουσιάζει την ιδιοτυπία-ιδιοτυπία ειρωνική-να εκφράζεται ποιητικά με τρόπους που εκδηλώνουν όχι το πνεύμα της αλλά την αντίθεση (υπονοούμενη ή και άμεση) προς το πνεύμα της. Η ποίηση της εποχής μας είναι ακόμη ποίηση μοντερνιστική, εκτός αν την ονομάσουμε μεταμοντέρνα (ονομασία ανεπιτυχής) για να τη διακρίνουμε από εκείνη της πρώτης φάσης του μοντερνισμού.

     Ο Καβάφης είναι, αν όχι ο γνωστότερος ποιητής της εποχής μας’ και είναι ταυτόχρονα αυτό που οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν the poet’s poet, δηλαδή ποιητής που θαυμάζουν περισσότερο οι ποιητές-πράγμα αξιοσημείωτο όταν σκεφτούμε ότι ποιητές των ποιητών είναι συνήθως οι «δύσκολοι» ποιητές, που γοητεύουν το ευρύτερο κοινό. Η σημασία της απήχησής του σε σύγκριση με εκείνη του Έλιοτ γίνεται μεγαλύτερη, αν συνυπολογίσουμε δύο ακόμη στοιχεία που καθιστούν την ποίηση του Καβάφη φαινόμενο, απ’ όσο γνωρίζω, μοναδικό’ πρώτον ότι, ενώ η εκτός των ορίων της αγγλοφωνίας γοητεία της ποίησης του Έλιοτ απορρέει ως επί το πλείστον από το πρωτότυπο, ή και από το πρωτότυπο, η εκτός Ελλάδος γοητεία του Καβάφη ασκείται αποκλειστικά διαμέσου της μετάφρασης, συχνά μάλιστα μέσα από μια διπλή διαμεσολάβηση, αφού πολλές μεταφράσεις του γίνονται από μιαν άλλη μετάφραση (συνήθως από την αγγλική)’ δεύτερον ότι η γοητεία αυτή πηγάζει από μια ποίηση που είναι χρονικώς παλαιά. Η ποίηση του Έλιοτ έφερνε κάτι το καινούργιο στην εποχή της. Η ποίηση του Καβάφη φέρνει κάτι το καινούργιο σε μια  μεταγενέστερη εποχή.

Νάσος Βαγενάς, εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 31 Οκτωβρίου 1999, σ. β 3/11. Νέες Εποχές-Λογοτεχνία.

     Αυτό είναι το πρώτο κείμενο που αναδημοσιεύω για τον πορτογάλο ποιητή.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη γραφή σήμερα 24 Μαΐου 2018

Πειραιάς 24/5/2018