Άγνωστα Έργα του Θεόφιλου στην Μυτιλήνη του Τώνη Σπητέρη

ΑΓΝΩΣΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΣΤΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗ

Του κυρίου Τώνη Σπητέρη, περιοδικό «ΖΥΓΟΣ» τχ.1/11,1955, σ.5

Πως περιγράφει τον Θεόφιλο μια γυναίκα που τον περιποιήθηκε

      Λίγα χιλιόμετρα αφού αφήσουμε αριστερά τον κάμπο Καλλονής και προχωρήσουμε προς τις ανηφορικές παρυφές των λόφων που πλαισιώνουν την πεδιάδα, φανερώνεται ξαφνικά ένα μεγάλο πρόσχαρο χωριό. Είναι η Αγία Παρασκευή, όπου ο Θεόφιλος έμεινε το χειμώνα του 1927. Ήταν ο πρώτος χειμώνας που ο ζωγράφος περνούσε στην πατρίδα του αφού γύρισε από το Πήλιο.

     Από τη Μυτιλήνη είχε φύγει στα νειάτα του, γύρω στα εικοσιδύο του χρόνια, βαρεμένος από τη γκρίνια των δικών του και την ακατανοησία του κόσμου.

     Από παιδί επιθυμούσε να γνωρίσει τη μαγεμένη αυτή Ανατολή με τις πανάρχαιες πόλεις σαν την «Καπερναούμ παραθαλάσσιον πόλιν της Τηβεριάδος με το φρούριόν της», τις όμορφες χανούμισες και τους λήσταρχους σαν τον «Βασιλέα των Βουνών Μεχμέτ Εφέ Τσάκυτζη» πού φοβέριζε τα φουσάτα των Τούρκων. Στην πραγματικότητα κατέληξε καβάσης στο Ελληνικό Προξενείο στη Σμύρνη.

     Γύρω στα 1894-95 τον βρίσκουμε περιπλανώμενο στο Βόλο και στα γύρω χωριά του Πηλίου. Εκεί παρέμεινε κάπου τριάντα χρόνια φτιάχνοντας ζωγραφιές στα καφενεία, τα μικρομάγαζα και τα σπίτια, ώσπου στα 1927, πονεμένος στο κορμί και την ψυχή, γερασμένος και ταλαιπωρημένος ξαναγυρίζει στο νησί που γεννήθηκε. Είναι ένας κοντόσωμος καλόκαρδος ανθρωπάκος, περίεργος, ετοιμόλογος και πάντα κεφάτος παρ’ όλα τα χρόνια που πέρασαν, τη φτώχεια και τις απογοητεύσεις. Στη Μυτιλήνη ξαναρχίζει τις περιοδείες του. Ταξιδεύει άλλοτε πεζή, άλλοτε με όποιο μεταφορικό μέσο συναντάει στο δρόμο του. Έτσι μια μέρα βρέθηκε και στην Αγία Παρασκευή. Στην αρχή οι κάτοικοι ξαφνιάστηκαν από την παρουσία του παράξενη ξένου. Βρώμικος καθώς ήταν, με την μαύρη φουστανέλλα, τα σύνεργα της δουλειάς του περασμένα στο σελάχι και τις παράδοξες ιστορίες που διηγόταν σ’ όσους συντάχτηκαν να τον χαζέψουν, έγινε γρήγορα γνωστός. Ήξερε εξάλλου εύκολα να σαγηνεύσει τον κόσμο του και σύντομα έπιασε δουλειά. Καθώς περνούσαν οι μέρες ο Θεόφιλος διακόσμησε διαδοχικά τους τοίχους του καφενείου του Παναγιώτη Κουκουροβλή κ’ ύστερα τον πάγκο σε άλλο καφενείο. Ίσως ν’ ασχολήθηκε και σ’ άλλες διακοσμήσεις μαγαζιών. Τίποτα όμως δεν απόμεινε, εκτός από τον πάγκο, που φέρει σε πέντε διαμερίσματα, ανάμεσα στις άλλες παραστάσεις, κ’ έναν ασυνήθιστο «Μέγα Ναπολέοντα βασιλέα της Γαλλίας».

     Στο καφενείο τον συνάντησε κι ο τσαγκάρης ο Δούκας. Ήταν γερό ποτήρι ο μακαρίτης, χωρατατζής και χρυσή καρδιά. Πιάσανε φιλίες με το Θεόφιλο, τον λυπήθηκε ο Δούκας και τον κάλεσε στο σπίτι του να μείνει. Στο φιλόξενο αυτό σπίτι ζωγράφισε τα φύλλα ενός ντουλαπιού και μια φρίζα με μια κυνηγετική σκηνή και διακοσμητικά μοτίβα. Ας αφήσουμε όμως τη χήρα του Δούκα, την «πολύπαθη Χρυσομάλλη», να μας διηγηθεί με τον τόσο ζωντανό και παραστατικό τρόπο τα όσα θυμάται για την παραμονή του Θεόφιλου στο σπίτι της:

     «Αβάρετος ήταν ο καϋμένος, αβαρετος και καλοπάταγος, αμ’ δεν υποφερνόταν η ψείρα. Η γάζα κ’ η ψείρα του. Χού κάναν από πάνω του κι όλη την ώρα ψευτοκουνούσε τις πλάτες του να ξυστεί. Οχτώ μέρες τον είχα, σαραντάμερο ήταν του 27. Εδώ έτρωγε, εδώ κοιμόταν και σαν έφυγε απόμεινε το πάπλωμα που τούχα δώσει. Τι να τόκανα, έβραζε η ψείρα. Τόριξα κ’ εγώ στο φούρνο και τόκαψα. Το βράδυ σα σκοτείνιαζε, μάζευε από κάτου τα τενεκεδάκια του και τα βουτσέλια του, τα τύλιγε σ’ ένα κομμάτι τσουβάλι και  τάχωνε μέσα στον τρουβά. Εμ τι τρουβάς ήταν αυτός και τι τσουβάλι… Έσταζε από τη γλίτζα, σαν που έσταζε η μαύρη του φουστανέλλα και τ’ άσπρα του τουζλούκια, ο Θεός να τα κάνει άσπρα. Τα μάζευε τα σύνεργά του, τάβαζε στου τρουβά και καθόταν πια διπλοπόδι και περίμενε. Περίμενε τον μακαρίτη, να φάνε και να πιούν. Έστρωνε το σουφρά, έβαζα το φαϊ απάνου, έβαζα τα κολάγια και τραβιόμουνα να κοιμηθώ. Δεν μπορούσα, δεν υποφέρονταν η λέρα κ’ η ψείρα. Όλη νύχτα σαματεύανε μέσα. Πίνανε και λέγανε. Τι λέγανε πιά ποιος ξέρει. Πρωϊ-πρωϊ ήθελε να σηκωθεί, να κάνει έτσι τα μάτια του με τη βρεμένη παλάμη του και να πιάσει δουλειά. Οχτώ μέρες τον είχα, οχτώ μέρες δεν βγήκε όξω. Τον πάγαινα μια καύκα φασκόμηλο, ψωμί και μια χούφτα καπνό και κάθονταν πιά ώρες μπροστά στον τοίχο και σκεδίαζε. Αβάρετος άνθρωπος. Πολλές φορές τον ξέχανα κι ανέβαινα απάνω να πάρω τίποτα και τον έβλεπα. Κείνος μήτε έπαιρνε χαμπάρι. Σκεδίαζε σιγά-σιγά, σα μωρό που σκαλίζει την άμμο. Σαν τέλειωσε, ο Δούκας έβγαλε και τούδωσε τρία κατοστάρικα και τον ρώτησε: Είναι καλά Θεόφιλε; Καλά είναι, είπε εκείνος και βγήκε κ’ έφυγε. Πήρε τον τρουβά στον ώμο κ’ έφυγε…» (.).

     Δε θ’ ακολουθήσουμε το Θεόφιλο στην πορεία του προς τα γειτονικά χωριά, όπου κι’ εκεί ζωγράφισε αξιοπρόσεχτα σύνολα. Θ’ ασχοληθούμε μάλλον με την σύντομη εξέταση των έργων του που αναφέραμε παραπάνω και που μας δόθηκε τελευταία η ευκαιρία να δούμε επιτόπου.

     Στο βάθος ενός μικρού χαμηλοτάβανου δωματίου, στο πρώτο πάτωμα του σπιτιού του Δούκα υπάρχει μια τρίφυλλη ξύλινη ντουλάπα που πιάνει όλο το μήκος του τοίχου. Στα τέσσερα διαμερίσματα του κάθε φύλλου είναι ζωγραφισμένο κι από ένα πρόσωπο στο κάθε διαμέρισμα. Έτσι συνολικά έχουμε τις ακόλουθες δώδεκα παραστάσεις:

1.Ήβη θεά του Νέκταρος

2.Η θεά Θέμις του χάρου

3.Όθων Α΄ συνταγματικός Βασιλεύς της Ελλάδος το 1854

4.Αμαλλία συνταγματική Α΄ Βασίλισσα της Ελλάδος

5.Ήρα θεά του Αέρος

6.Ο μέγιστος των θεών ο Ζεύς

7.Ο μέγας Αλέξανδρος εις 222 π. Χ.

8.Κωνσταντίνος Παλαιολόγος το 1453

9. Θεά του κυνηγιού Άρτεμις

10. Θεά της Φρονήσεως Αθηνά

11 και 12 Μονομαχία Αχιλλέως και Έκτορος εις την Τρωάδα.

      Χαρακτηριστικές, καθώς βλέπουμε, είναι μερικές από τις επεξηγηματικές επιγραφές (Ήβη θεά του Νέκταρος, Θέμις θεά του Χάρου και Ήρα θεά του Αέρος). Δύσκολα βέβαια μπορούμε να παρακολουθήσουμε τις προεκτάσεις που θέλησε να δώσει η απλοϊκή φαντασία του Θεόφιλου στις παραστάσεις αυτές. Είναι πιθανόν, λογουχάρη, η Ήβη, επειδή είναι θεά της νεότητας, να έγινε και του νέκταρος που δίνει νειάτα. Η Θέμιδα έγινε θεά του «Χάρου», ύστερα από συνδυασμό με τις θρησκευτικές παραστάσεις του Αρχάγγελου που κρατάει κι αυτός τα ίδια σύμβολα που έχει και η Θέμιδα (σπαθί και ζυγαριά). Ομολογώ όμως πώς δύσκολα μπορούμε να δώσουμε εξήγηση στην τρίτη επιγραφή που τιτλοφορεί την Ήρα θεά του «Άρεως».

     Στο επάνω μέρος από τα φύλλα της ντουλάπας υπάρχει μια φαρδιά ζώνη (0,70Χ3. μ.) σοβαντισμένου τοίχου που ο Θεόφιλος έχει διακοσμήσει. Είναι διαιρεμένο σε τρία μέρη. Το μεσαίο περιλαμβάνει μια σκηνή κυνηγιού ελαφιών και τα δύο ακρινά διακοσμητικά μοτίβα με γλάστρες λουλουδιών και παγώνια. Η τοιχογραφία αυτή είναι το καλύτερο έργο που έχει εκτελέσει στο σπίτι του Δούκα, τόσο από συνθετικά άποψη όσο κι’ από χρωματική. Οι υπόλοιπες παραστάσεις των φύλλων είναι πολύ κατώτερες, μάλλον πρόχειρη δουλειά, όπου υπερτερεί το γραφικό, σχεδιαστικό στοιχείο με ελάχιστα και απλά χρώματα. Ανάμεσα σ’ αυτές όμως μπορούμε να ξεχωρίσουμε τον Όθωνα και την Αμαλία πολύ πιο ολοκληρωμένες και χρωματικά αρτιώτερες.

Τώνης Σπητέρης, περιοδικό «ΖΥΓΟΣ» τχ.1/11, 1955, σ.5.

(1).Την αυθεντική αυτή διήγηση δημοσίευσε ο φίλος λογοτέχνης Πάνος Ευαγγελινός στον «Ταχυδρόμο Μυτιλήνης», Φ. 11-7-1955

--

«Ύστερα από τον Θεόφιλο δε βλέπουμε πια με τον ίδιο τρόπο. Αυτό είναι το σπουδαιότερο κι αυτό είναι το πράγμα που δεν μας έφεραν τόσοι περιώνυμοι μαντατοφόροι μεγάλων ακαδημιών. Ο Θεόφιλος μας έδωσε ένα καινούργιο μάτι»

               Γιώργος Σεφέρης  

Σχετικές πληροφορίες για τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Χατζημιχαήλ

Ανωνύμως

-περ. Ραδιοτηλεόραση τχ.996/18-24/3,1989, σ.3, Η Βιογραφία του Μεγάλου Έλληνα Ζωγράφου παρουσιάζει το Πρώτο Κανάλι

-Αδαμαντία Καρυοφύλλη, περ. Ραδιοτηλεόραση τχ. 1518/20-3-1999, «Θεόφιλος» Παρασκευή 26/3/1999, ώρα 23 στην ΝΕΤ

-περ. Ο Ταχυδρόμος» τχ. 46/17-11-1993, σ.18, «Διά χειρός Θεοφίλου». 44 πίνακες στο Πάρκο Ελευθερίας του Πνευματικού Κέντρου Αθηνών

-περ. Αθηνόραμα τχ. 1216/28-1-2000, σ.46, «πηγαία ελληνικότητα» Θεόφιλος στο Μελίνα Μερκούρη στο Θησείο

-εφ. Απογευματινή Δευτέρα 8/2/1999, σ.57, «Πουλήθηκε σε ιδιώτη το σπίτι του Θεόφιλου»

-εφ. Εξόρμηση Κυριακή 25/12/1994, σ.18, Θεόφιλος ο Έλληνας. ‘Έκθεση στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών

-εφ. Ελευθεροτυπία Σάββατο 23/4/1994, σ.32/12, «Ποιοι είδαν τον Θεόφιλο». Για την Έκθεση στο Πάρκο Ελευθερίας

-εφ. Τα Νέα 22/1/2000, «Θεόφιλος στο Θησείο» στο «Πολιτιστικό στέκι»

-εφ. Ο Ριζοσπάστης 7/4/1994, «Στο Πήλιο του Θεόφιλου» Για την εκπομπή «Παρασκήνιο» στην ΕΡΤ-1, στις 8 μ.μ.

-εφ. Η Καθημερινή Κυριακή 9/5/1999, σ. 8-9, «Θεόφιλος Γ. Χ. Μιχαήλ, «Ο ζωγράφος της απλής καρδιάς». Στις σελίδες «ΕΡΕΥΝΗΤΕΣ» Από το βιβλίο του Νέστορα Μάτσα, Το παραμύθι του Θεόφιλου. Και «Το Μουσείο Θεόφιλου στην Ιωλκό Βόλου» του Κωνσταντίνου Μουτσινά, μαθητή Γ΄ Δημοτικού.

-εφ, Ελευθεροτυπία Τετάρτη 10/11/1993, σ. 28/14, «Ζωγραφίζοντας…» Έκθεση Θεόφιλου στο Κέντρο Τεχνών 10/11/-8-12/

Α

-Μελίνα Αδαμοπούλου, εφ. Η Αυγή 4/12/1988, «Θεόφιλος: ένας αριστοκράτης που τον είπαν λαϊκό». (μιλάει ο σκηνοθέτης της ταινίας «Θεόφιλος» Λάκης Παπαστάθης)

-Μ. Αθανασιάδης, περ. Το Τρίτο Μάτι τχ.4/1978, «Ένας πίνακας του Θεόφιλου»

-Θεώνη Αλεξίου, περ. Φιλολογική Στέγη τχ,41-42/Χριστούγεννα 1987, σ.149-150, «Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, 1934»

-Μιχάλης Αναστασιάδης, περ. Νέα Εστία τχ, 1213/15-1-1978, σ. 95-99, «Ένας πίνακας του Θεόφιλου»

-Μίνως Αργυράκης, εφ. Έθνος 4/12/1983, «Με το Θεόφιλο στον Παράδεισο»

-Μίνως Αργυράκης, «Ο γύρος της Ελλάδας»,  σ.45-50, Καστανιώτη 1984

-Αλέξανδρος Αργυρίου, «Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας» τόμος Δ΄ (1945-1949), σ. 205, 209-210,229, 242-245, 248, 277, 299, 548, Καστανιώτη 2004

Β

-Ελένη Βακαλό, «Κριτική Εικαστικών Τεχνών», τόμος Α΄, σ.250, Κέδρος 1996

-Κώστας Βαλέτας, περ. Αιολικά Γράμματα τχ.2/3,4, 1971, σ.183, «Γύρω στο Θεόφιλο»

-Γιώργος Βαλέτας, περ. Αιολικά Γράμματα τχ. 3/5,6,1971, σ.282, «Ο Ραψωδός του Εικοσιένα»

-Νέλλη Α. Βασιλείου, περ. Πολιτιστική Πράξη τχ.15/12,1993, σ.40-42, «Το άγιο λιοντάρι» (Θεόφιλος και εικονογραφία)

Γ

-Νίκα Γιαννέλου, εφ. Η Κυριακάτικη Αυγή 29/12/2002, σ.25, «Θεόφιλος. «Ο φτωχούλης της τέχνης»

-Φώτος Γιοφύλλης, «Ιστορία της Νεοελληνικής Τέχνης (1821-1941), τόμος Β΄, σ. 373-374, 520,539, 608, Το Ελληνικό Βιβλίο-Αθήνα 1962

-Ελένη Γκίκα, εφ. Έθνος 19-25/9,1999, Ταϊμ Άουτ, σ.32, «Θεόφιλος. Ο αυτοδίδακτος, λαϊκός ζωγράφος»

-Γιάννης Π. Γκίκας, «Λαϊκή και ναϊφ ζωγραφική», β΄ έκδοση, Αθήνα 1981

-Ν. Γρηγοράκης, περ. Εικαστικά τχ.58/1986, «Άγνωστες τοιχογραφίες (αγιογραφίες) του Θεόφιλου στην Μυτιλήνη»

Δ

-Γ,(;) Δανιήλ, περ. Το Σήμα τχ.5/1975, «Το φαινόμενο Θεόφιλος σαράντα χρόνια μετά την ανακάλυψή  του»

-Νίκος Δασκαλοθανάσης, «΄Ενας «Μισογράμματος» Καλλιτέχνης στις αρχές του 20^ου αιώνα. Η «φορητή συλλογή» του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ», σ.69-86,  στο Επιστημονικό Συμπόσιο, «Μύθοι και Ιδεολογήματα στη Σύγχρονη Ελλάδα» 23-24 Νοεμβρίου 2005, Σχολή Μωραϊτη 2007

Ε

-Οδυσσέας Ελύτης, «Ο Θεόφιλος σήμερα και πάντα». Στο «ΘΕΟΦΙΛΟΣ»-Ζωγραφικοί Πίνακες. Έκδοση δ΄, Έκδοση Δήμος Μυτιλήνης- Μουσείο Θεόφιλος 2001.

-Οδυσσέα Ελύτης, εφ. Ελευθερία 25/12/1945, «Ένας ζωγράφος του λαού. Ο Θεόφιλος Χατζημιχάλης πηγή της νεοελληνικής τέχνης»

-Ανδρέας Εμπειρίκος, εφ. Η Αυγή 26/9/2010, «Θεόφιλος Χατζημιχαήλ» Ποίημα.

-Μάνος Ευστρατιάδης, εφ. Η Καθημερινή 20/3/1994, «Ανέκδοτες μαρτυρίες»

Ζ

-Πόπη Ζώρα, «Λαϊκή Τέχνη» (στην σειρά Ελληνική Τέχνη), σ. 15,16,210-213,251, (17-26), 260. Εκδοτική Αθηνών 1995

Ι

-Ανδρέας Ιωάννου, «Η Ελληνική Ζωγραφική 19^ος Αιώνας», σ. 10,42, Μέλισσα 1974

Κ

-Λήδα Καζαντζάκη, εφ. Η Αυγή 26/9/2010, σ. 24, «Ο Θεόφιλος και ο μύθος του». στην σελίδα «ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ». Ανοιχτά ερωτήματα, με αφορμή την έκθεση της συλλογής της Εμπορικής Τράπεζας στο Μουσείο Μπενάκη (Κουμπάρη 1) 15/9- 31/10.

-Μαρίνος Καλλιγάς, «Τεχνοκριτικά 1937-1982», σ.131-133, 439,441,595,616, Μουσείο Μπενάκη-Άγρα 2003. (Θεόφιλος, εφ, Το Βήμα 23/5/1947)

-Χάρης Καμπουρίδης, εφ. Τα Νέα 8/12/1993, «Ένας Επώνυμος μάστορας» («Οι εκθέσεις του Σωτηρίου Χρηστίδη (1858-1940) στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου, του Θεόφιλου στο Πάρκο Ελευθερίας και του Γιώργου Βακιρτζή στις «Νέες Μορφές»»)

-Μαρία Καραβία, εφ. Η Καθημερινή 4/12/1993, «Ο κόσμος του Θεόφιλου», στην στήλη «ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ». (44 έργα του στο Πάρκο Ελευθερίας)

-Αγάπη Καρακατσάνη, «Οι Έλληνες Ζωγράφοι. Από τον 19^ο αιώνα στον 20^ο αιώνα», τόμος 1^ος σ. 452-465, 467-468, Μέλισσα 1974, «Η ζωγραφική του Θεόφιλου»

-Έλενα Καραμίχαλου, φωτό: Βαγγέλης Ρασσιάς,  Ριλάξ,εφ. Ελεύθερος Τύπος Κυριακή 12/1/1997, «Στο καφενείο του Θεόφιλου»

-Βάσα Καρκαγιάννη-Καραμπελιά, περ. Ελευσίς τχ. 9-10/1996, σ.103-112, «Ο ζωγράφος Θεόφιλος- Παράδοση και Δημιουργία».

-Άγγελος Κατακουζηνός, περ. Νέα Εστία 1207/15-10-1977, σ.1366-1369, «Ψυχογραφικές παρατηρήσεις στο φαινόμενο Θεόφιλου». (Λόγος στο Γ΄ Διεθνές Συμπόσιο Αιγαίου)

-Λητώ Κατακουζηνού, εφ. Η Καθημερινή 15/4/1994, «Η πρώτη έκθεση για τον Θεόφιλο». (επιστολή στην εφημερίδα)

-Δημήτρης Καταλειφός, εφ. Η Καθημερινή 20/3/1994, «Ο Θεόφιλος ερωτεύτηκε τη ζωγραφική»

-Αλεξάνδρα Κοροξενίδου, εφ. Το Βήμα 28/11/1993, «Τα πολλά πρόσωπα του Θεόφιλου». Πόσο λαϊκός και πόσο «ελληνικός» είναι ο μεγάλος ζωγράφος που έργα του εκτίθενται αυτόν τον καιρό στην Αθήνα; Έκθεση μέχρι τις 8 Δεκεμβρίου στο Πνευματικό Κέντρο Αθηνών.

-Βάσω Κουζιγιάννη, εφ. Απογευματινή της Κυριακής 27/1/2002, Σε ντοκιμαντέρ του Νέστορα Μάτσα. «Αυτή είναι η ζωή και το έργο του Θεόφιλου». Την Τετάρτη στην «Τεχνόπολη»

-Δημήτρης Κωνστάντιος, εφ. Η Αυγή 20/4/1986, «Τρία άγνωστα έργα του Θεόφιλου στην Ήπειρο». («Η τύχη και η ευαισθησία ενός ανθρώπου, μας χάρισαν πρόσφατα λίγα ακόμα έργα του Θεόφιλου…»)

-Μ. Κωνσταντοπούλου, εφ. Η Αυγή 24/5/1981, «Υπολειτουργεί το Μουσείο Θεόφιλου στην Μυτιλήνη» («Το Μουσείο Θεόφιλου και το Μουσείο Ελευθεριάδη-Τεριάντ με τον Πικάσσο, τον Ματίς, τον Τσαρούχη και άλλα μεγάλα ονόματα…»)

-Αντώνης Κωτίδης, «Ζωγραφική 19^ου αιώνα» σ. 26,41,202,246,247, 261,266, 267, 273, Εκδοτική Αθηνών 1995

Λ

-Ηρώ Γεωργιάδη-Λαμπίρη, περ. Φιλολογική Πρωτοχρονιά, τόμος 30^ος,/1973, σ.381-383, «Ο Λαϊκός Ζωγράφος Θεόφιλος στη Σμύρνη».

-Κώστας Λιόντης, εφ. Η Καθημερινή 20/3/1994, «Ο ΄Ελλην ζωγράφος Θ. Χ.»

-Κώστας Λουκόπουλος, περ. Ζυγός τχ. 2/1966, «Ένα έγκυρο παράδειγμα»

-Στέλιος Λυδάκης, «Οι Έλληνες Ζωγράφοι», «Λεξικό των Ελλήνων Ζωγράφων και Χαρακτών», σ.474-476, Μέλισσα 1976

Μ

-Στρατής Μάγειρας: Ρεπορτάζ,  εφ. Τα Νέα Τρίτη 18/5/1993, «Κινδυνεύει το Μουσείο Θεόφιλου»

-Κίτσος Α. Μακρής, περ. Θεσσαλικά Γράμματα τχ.1/11,1945, «Η παιδική ηλικία του Θεόφιλου»

-Κίτσος Α. Μακρής, εφ. Το Βήμα 30/1/1966, σ.9, «Θεόφιλος» (βιβλιοκριτική). («Μετά το Μουσείο Μυτιλήνης , μια ωραία πρωτοβουλία της Εμπορικής Τράπεζας προωθεί την γνωριμία μας με το έργο του»)

-Κίτσος Α. Μακρής, «Οι Έλληνες Ζωγράφοι» Από τον19ο αιώνα στον 20^ο . τόμος Α΄, σ.440-451), 466, Μέλισσα 1974. «ΘΕΟΦΙΛΟΣ 1878-1934»

-Κίτσος Α. Μακρής, «Η Λαϊκή Τέχνη και ο Κίτσος Μακρής», σ.8,11,25,26,27,56,58,65,67, Καλλιτεχνικό Κέντρο Ώρα- Αθήνα 1972

-Γιάννης Μαμάκης, περ. Νέα Εστία τχ. 220/15-2-1936, σ.295-296. «Ο ζωγράφος Θεόφιλος στο Πήλιο»

-Μαρία Μαραγκού, εφ. Ελευθεροτυπία 26/9/1982, «Ο Μακρυγιάννης της ζωγραφικής». Έκθεση ΘΕΟΦΙΛΟΥ στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας. (Στο Βόλο/ Ο δικός μας Ρουσσώ/ Γνωριμία με τον Τεριάντ/ Οι επιγραφές)

-Νέλλη Μισιρλή: σχεδιασμός-γενική επιμέλεια, Συλλογή Τραπέζης Ελλάδος, «Ελληνική Ζωγραφική και Χαρακτική», σ.221, Αθήνα 1993

-Μαίρη Μιχαηλίδου, εφ. Η Καθημερινή 20/3/1994, «Η συμβολή του Τεριάντ»

-Ηλιάνα Μόρτογλου, εφ. Ριζοσπάστης Κυριακάτικος 14/11/1993, σ.32, «Έργον Θεοφίλου Χατζημιχαήλ». (Γραφικός και αγνός/ Ο «Άγιος» της Μυτιλήνης στο χώρο της ζωγραφικής/ Τελευταία περίοδος)

-Ηλιάνα Μόρτογλου, εφ. Ριζοσπάστης Σάββατο 30/4-Κυριακή 1/5/1994, «Αναγκαστική μετακόμιση». (Θα μεταφερθούν τα έργα του Θεόφιλου, λόγω των σοβαρών στατικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει το «Μουσείο Θεόφιλου» στη Μυτιλήνη)

-Ηλιάνα Μόρτογλου, εφ. Ριζοσπάστης Κυριακή 29/6/1997, «Μουσείο Θεόφιλου» (Ολημερίς χτιζότανε…). Τρία χρόνια περιμένουν τα έργα του Θεόφιλου να στεγαστούν στο χώρο τους.

-Ηλιάνα Μόρτογλου, εφ. Ριζοσπάστης 6/2/2000, «Έργα Θεόφιλου στην Αθήνα» (Πλανόδιος ζωγράφος/ Ξανάγραψε μια πρώτη σελίδα)

-Ν(ίκος) Γ. Μ(οσχονάς), «Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, 16^ος-20^ος αιώνας», τόμος 2^ος Θ-Λ, σ.17-22, Μέλισσα- Αθήνα 1998

-Στρατής Μπαλάσκας, εφ. Ελευθεροτυπία Δευτέρα 30/11/1992, «Στο «φούρνο» του Θεόφιλου». Πριν από 8 χρόνια(!) το Υπουργείο Πολιτισμού αγόρασε το φούρνο του Μαρμαρέλλη, με τοιχογραφίες του Θεόφιλου, για να τον… εγκαταλείψει.

-Στρατής Μπαλάσκας, εφ. Ελευθεροτυπία 19/5/1993, «Εδώ γεννήθηκε ο Θεόφιλος…». ( η γειτόνισσά του η κυρά Βασιλική λέει: «Τον βρήκαμε ένα πρωί κοκαλωμένο» τελειώνει τις αναμνήσεις της η κυρά Βασιλική. «Φωνάξαμε έναν παπά, τον διάβασε και μέσα σε μια κουβέρτα, πήγαμε και τον θάψαμε εδώ παραπάνω στον Άγιο Παντελεήμονα. Καλός άνθρωπος ήταν. Στόμα είχε και μιλιά δεν είχε. Θεός σχωρέσ’ τον τον μπάρμπα Θεόφιλο. Θεός σχωρέστ’ τον…»)

-Στρατής Μπαλάσκας, εφ. Ελευθεροτυπία 24/7/1997, «Ξανανοίγει το «Σπίτι του Θεόφιλου»». (και 30 άγνωστα έργα του Θεόφιλου της περιόδου 1929-1933, της προσωπικής συλλογής Στρατή Ελευθεριάδη-Τεριάντ εκτίθενται μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου στο Μουσείο Τεριάντ)

-Στρατής Μπαλάσκας, εφ. Ελευθεροτυπία Τετάρτη 23/12/1998, «Κατεδαφίζεται το σπίτι του Θεόφιλου». Δεν βρίσκονται τα 8 εκατομμύρια για την αγορά του!

-Γιώργος Ν. Μπαχάς, περ. NEMECIS τχ. 10/10,2000, σ.100-106, «Θεόφιλος Γ. Χ. Μιχαήλ- Ο ποιητής της ζωγραφικής». («Η πιο αυθεντική ιστόρηση της ζωής ενός ζωγράφου νομίζω πως γράφεται από τα έργα του, στα οποία έχουν αποτυπωθεί οι πιο άπιαστες λεπτομέρειες της ζωής του….»)

Ν

-Νίκος Καρτσωνάκης-Νάκης, περ. Επιθεώρηση Τέχνης τόμος γ΄, τχ.75/3,1961, σ.191-197, «Ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος»

-Ν. Καρτσωνάκη-Νάκη, «ΘΕΟΦΙΛΟΣ-ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ-ΣΑΒΒΙΔΗΣ-ΑΠΑΡΤΗΣ-ΛΑΪΚΟΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ-ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ- ΗΧΩ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ-ΛΑΪΚΗ ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ», Το Ελληνικό Βιβλίο-Αθήνα 1974, σ.5-18. (το κείμενο του περ. Ε. Τ.)

-Κώστας Νίτσος, περ. Θέατρο τόμος 1^ος, τχ.4/1962, σ.7, «Μικρό σχόλιο στο Θεόφιλο»

Ξ

-Αλέξανδρος Ξύδης, εφ. Η Καθημερινή 20/3/1994, «Η αποκάλυψη του Θεόφιλου»

-Αλέξανδρος Ξύδης, εφ. Κυριακάτικη Αυγή 16/4/1995, σ.34, «Ο Θεόφιλος σήμερα». (Το κείμενο είναι η ομιλία του Α. Ξ. στην εκδήλωση του Συλλόγου Ταμειακών και Τεχνικών Υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας)

-Αλέξανδρος Ξύδης, περ. Αντί τχ. 652/16-1-1998, σ.6, «Θεόφιλος και Ρήγας»

Ο

-Κώστας Ουράνης,  «Ταξίδια-Ελλάδα» 8^η έκδοση, σ. 288-289, Εστία 1998. («Η γραφική και γαλήνια Αγιάσσο». Και στην εφημερίδα Ελεύθερον Βήμα 5/8/1930. «Στο φωτεινό Αρχιπέλαγος, Αγιάσσο: Το χωριό με τον παληό ρυθμό της ζωής»)

-Κώστας Ουράνης, περ. Νέα Εστία τχ. 218/15-1-1936, τόμος 19^ος,  σ.137-138, (Το δεκαπενθήμερον/ Περί τα γεγονότα και τα ζητήματα. «Ο ζωγράφος Θεόφιλος»)

-Κώστας Ουράνης, περ. Νέα Εστία τχ. 479/15-6-1947, τόμος 41^ος, σ. 710-712, «Θεόφιλος ή η Ζωγραφική ενός Μέντιουμ»

Π

-Δήμητρης Παλιούρας, περ. Αντί τχ. 574/31-3-1995, «Ο ζωγράφος Θεόφιλος Χατζημιχαήλ στη Μαγνησία». (στο αφιέρωμα του περιοδικού στο ΒΟΛΟ)

-Ι. Μ. Π(αναγιωτόπουλος), περ. Νέα Εστία τχ.689/15-3-1956, σ.412-413, «Η Ανακασιά κι ο Θεόφιλος»

-Ευάγγελος Π. Παπανούτσος, εφ. Το Βήμα 27/1/1966, σ.1,2, «Η γλώσσα των χρωμάτων». Στην στήλη «Οι επιφυλλίδες του Βήματος», (αναφέρεται στην έκδοση του Λευκώματος της Εμπορικής Τραπέζης Ελλάδος, με τον γνωστό πρόλογο του πειραιώτη ζωγράφου Γιάννη Τσαρούχη. Παράλληλα παρουσιάζει και το Λεύκωμα ΕΠΤΑΝΗΣΑ με κείμενα της Ντιάνας Αντωνακάτου)

-Λάκης Παπαστάθης, εφ. Η Καθημερινή 20/3/1994, «Κινηματογραφικός Θεόφιλος»

-Παναγιώτης Παρασκευαϊδης, εφ. Τα Νέα Τρίτη 18/5/1993, «Αιχμές»-Ανησυχία. (Η πληροφορία ότι το κτίριο του Μουσείου Θεόφιλου παρουσιάζει…)

-Αλέξης Πάρνης, περ. Νέα Εστία τχ. 1608/1-7-1994, «Θεόφιλος». Ποίημα

-Γιώργος Πετρής, περ. Επιθεώρηση Τέχνης τχ.75/3,1991, τόμος ΙΓ΄, σ.198-200, «Ο ζωγράφος του λαϊκού θρύλου»

-Γιώργος Πετρής, περ. Τομές τχ. 49/6,1979, σ.48-49, «Ο ζωγράφος Θεόφιλος»

-Γιώργος Πετρής, εφ. Η Καθημερινή 20/3/1994, «Ο ζωγράφος του λαϊκού θρύλου»

-Βασίλης Πλάτανος, περ. Ο Ταχυδρόμος τχ. 591/7-8-1965, «Θεόφιλος»

-Βασίλης Πλάτανος, εφ. Η Αυγή 20/11/1988, «Ο Θεόφιλος ξαναζεί στη Μυτιλήνη». Μπροστά στο μουσείο που ίδρυσε ο Τεριάντ στήθηκε η προτομή του Θεόφιλου, που φιλοτέχνησε η γλύπτρια Κατερίνα Χαλεπά.

-Βασίλης Πλάτανος, εφ. Κυριακάτικη Αυγή 21/7/1991, σ.22,  «Θα λειτουργήσει το Μουσείο Θεόφιλος στο Πήλιο». Υπόσχεση του Υπουργείου Πολιτισμού.

-Βασίλης Πλάτανος, εφ. Ελευθεροτυπία Σάββατο 29/1/1994, σ.35/15, «Άγνωστες αγιογραφίες Θεόφιλου», Στο ξωκλήσι στον κόλπο της Γέρας Λέσβου.

-Βασίλης Πλάτανος, εφ. Η Αυγή Τετάρτη 11/1/1995, «Ένας μήνας αφιερωμένος στον Θεόφιλο». Γαλλικό Ινστιτούτο. Έργα του Μυτιληνιού από τη συλλογή της Εμπορικής Τράπεζας θα παρουσιαστούν στην έκθεση, που ανοίγει σήμερα και θα διαρκέσει ως τις 7 Φεβρουαρίου.

-Βασίλης Πλάτανος, εφ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 29/3/1998, σ.30/70,  «Ο φούρνος θησαυρός». Τον έχει ζωγραφίσει όλον ο Θεόφιλος. Και το καλοκαίρι θα ‘ναι ακόμη ένα αξιοθέατο της Λέσβου.

-Βασίλης Πλάτανος, εφ. Ελευθεροτυπία Τετάρτη 2/1/2002, σ.26, «Άγνωστος Θεόφιλος στην αποθήκη». Στο Μουσείο Τεριάντ στη Μυτιλήνη. Ποια εκτίθενται, ποια παραμένουν στην κασέλα.

-Βασίλης Πλάτανος, εφ. Ελευθεροτυπία Μεγάλη Παρασκευή 3/5/2002, σ.29, «Και στέφανον εξ ακανθών». Πώς «είδε» το μαρτύριο του Ιησού ο Θεόφιλος.

-Βασίλης Πλάτανος, εφ. Ελευθεροτυπία Τετάρτη 14/8/2002, σ.34-35, «Η «Άγνωστη» Παναγιά του Θεόφιλου». Από το παρεκκλήσι «Ταξιάρχης» στο Εκκλησιαστικό-Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης.

-Βασίλης Πλάτανος, εφ. Η Κυριακάτικη Αυγή 16/2/2003, σ.38, «Θεόφιλος, ο λαϊκός Μεγαλέξαντρος»

-Βασίλης Πλάτανος, εφ. Ελευθεροτυπία Πέμπτη 14/8/2008, σ.36, «Η Παναγία του Θεόφιλου». Ένα θαυμάσιο έργο του λαϊκού ζωγράφου που βρίσκεται στο Μουσείο της Μητρόπολης στη Μυτιλήνη

-Βασίλης Πλάτανος, εφ. Η Κυριακάτικη Αυγή 6/3/2011, σ.51, «Ο Θεόφιλος, ο Μεγαλέξανδρος και οι απόκριες…»

-Άγγελος Προκοπίου, περ. Ο Αιώνας τχ. 4/6, 1947, σ.112-116, «Ο Θεόφιλος»  

Ρ

-Βασίλης Ραφαηλίδης, εφ, Έθνος της Κυριακής 22/11/1987, «Η ταινία «Θεόφιλος» του Λάκη Παπαστάθη». Οι «άγιοι» δεν… σώζουν τα φιλμ». (Ο κινηματογράφος είναι τέχνη απαιτητική, και ξεπερνά τους «λαϊκούς δημιουργούς»)

Σ

-Γιώργος Σεφέρης, «Δοκιμές» τόμος Α΄ σ.458-466, Ίκαρος 1974

-Άγγελος Σικελιανός, περ. Ελεύθερα Γράμματα τχ.1/7,1947, «Θεόφιλος»

-Τώνης Π. Σπητέρης, περ. ΖΥΓΟΣ τχ. 1/11,1955, σ.5 Άγνωστα Έργα του Θεόφιλου στη Μυτιλήνη

-Τώνης Π. Σπητέρης, 3 Αιώνες Νεοελληνικής Τέχνης 1660-1967, Πάπυρος 1979

(τόμος Α, σ.25 Εικόνα), (τόμος Β, σ.131, 137-141, 178,211,213,304,346. Εικόνες 138-141), (τόμος Γ, σ.104-106)

-Τώνης Π. Σπητέρης, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τόμος 4^ος, σ.80-81, Εκδοτική Αθηνών/Τα Νέα 1999

-Δημήτρης Σταμέλος, «Νεοελληνική Λαϊκή Τέχνη» γ΄ έκδοση, Θεόφιλος σ. 134-139, Gutenberg 1993

Τ

-΄Αλις Τεριάντ, εφ. Ελευθεροτυπία Τετάρτη 15/6/1994, σ.53 , «Ο Τεριάντ, ο Θεόφιλος, η Ελλάδα κι εγώ» συνέντευξη στον Στρατή Μπαλάσκα.

-E. Teriade, εφ. Αθηναϊκά Νέα 20/9/1935, συνέντευξη με τον Τεριάντ. «Μια καλλιτεχνική αποκάλυψις».  Ένας άγνωστος μεγάλος Έλλην λαϊκός ζωγράφος. Θεόφιλος Χατζημιχαήλ» 

-Παναγιώτης Τέτσης,  Φαρμακείον Ευάγγελου Ραφαλιά, Καστανιώτη 2010, «Θεόφιλος, ο αγαθός και πένης της ζωγραφικής μας», σ.187-

-Μιχάλης Τόμπρος, περ. Νέα Εστία 468/1-1-1947, σ.35-37, Ο Αισθηματικός Θεόφιλος. (Ο Τσοπάνος και ζωγράφος)

-Μιχάλης Τόμπρος, περ. Νέα Εστία τχ. 479/15-6-1947, σ.712-713, Ο Ζωγράφος Θεόφιλος σαν φαινόμενο και οι «έξυπνοι» κριτικοί.

-Μαρία Τσιλιμιδιού, εφ. Ο Κόσμος του Επενδυτή Σάββατο 27- Κυριακή 28/7, 2002, σ.9, Θεόφιλος. Ο ζερβοχέρης που έμοιαζε με πυριτόλιθο.

Φ

-Αλέκος Φασιανός, εφ. Η Καθημερινή 20/3/1994, Η μαγεία του Θεόφιλου

-Ευαγγελία Φρατζόλα, εφ. Η Αυγή 30/1/2000, Ο Θεόφιλος, «αχμάκης» της Μυτιλήνης, μαγεύει στο κέντρο «Μελίνα Μερκούρη»

(αναφέρεται στην Έκθεση 51 έργων του Θεόφιλου που πραγματοποιήθηκε από 20/1 έως 13/2 στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων «Μελίνα Μερκούρη» παλιό εργοστάσιο Πουλόπουλου-Θησείο, επί δημαρχίας Δημήτρη Αβραμόπουλου και Μυτιλήνης Νάσου Γιακαλή)

Χ

-Άννα Χατζηγιαννάκη, περ. Έξτρα Τύπος τχ.83/22-1-1995, σ.50-53, Είκοσι έργα του Θεόφιλου εκτίθενται στο Γαλλικό Ινστιτούτο. Η τρέλα της Δημιουργίας

(αναφέρεται στην Έκθεση που πραγματοποιήθηκε στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών από 11/1 έως 7/2/ με 20 έργα του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου από την συλλογή της Εμπορικής Τραπέζης Ελλάδος)

-Νίκος Χατζηνικολάου, εφ. Τα Νέα Δευτέρα 3/1/2000, σ.38-39. Στις σελίδες Τα Πρόσωπα. Ο Ελληνικός 20^ος Αιώνας. Επιμέλεια-Συντονισμός: Βασίλης Παναγιωτόπουλος, Ο λαϊκός Ζωγράφος Θεόφιλος. Ένας Επώνυμος από τον κόσμο των ανωνύμων.

-Κώστας Χριστόπουλος, εφ. Η Αυγή Κυριακή 26/9/2010, σ.33, στην σελίδα «Αναγνώσεις», Ο μύθος του απομυθοποιητή Θεόφιλου

Ψ

-Σ. Ψ. εφ. Η Ακρόπολις 23/1/2000, Ο Θεόφιλος στο Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα Μερκούρη». Πενήντα ένα έργα του στο Θησείο

ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΟΦΙΛΟ

«Θα πούμε το τραγούδι του που ξεκινά απ’ τον ήλιο

Με την απόκρημνη λαλιά του τηλεβόα

Ολκάδος που συνήντησε τον νεαρό τιτάνα

Με ρίγανη στα χείλη του κι ολόκληρη τη χώρα

Μέσα στο στήθος του.

Το ρήμα κρουσταλλώθηκε και φέγγει

Κι ακόμα τρέχουν τα κορίτσια

Μεσ’ στα πλατειά φουστάνια τους

Στις δροσερές μαρμαρυγές της άσπιλης ημέρας

Μέσα σε ρίγος που γελά καθώς ξανθή γοργόνα

Σ’ ένα καράβι ορθόπλωρο που πλέχει

Στον ουρανό της θάλασσας με τα μεγάλα μάτια

Φωνές θερμές γλυκειές παιδίσκες των ερώτων

Πάνω στη γη κ’ επί των χόρτων ή στα φύλλα

Βιβλίου γιομάτου δέντρα πράσινα σαν παραμύθια

Πως βλέπουν προς την άνοιξη

Χωρίς απροσδιόριστη φενάκη μα με πλήθος

Πολύχρωμων παλμών μεταξωτής αιώρας

Σε κάστρο δόξας μυρμηκιάς με πλούσια ζώνη

Σφιγμένη δυνατά στη μέσα της ημέρας

Πλατειά τα στέρνα μας και τα πουλιά μας τρέχουν στον αέρα»

     Έχω κι άλλα ν’ αραδιάσω για τον «Αρχαγγελικό» Θεόφιλο…

          Ανδρέας Εμπειρίκος

Βιβλιοκριτικές

-Τάσος Πετρής, περ. Επιθεώρηση Τέχνης 133-134/1,2,1966, σ.140-142, για το Λεύκωμα Θεόφιλος της Εθνικής Τραπέζης Ελλάδος 1966

-Κώστας Τσαούσης, εφ. Εθνος 25/12/1989, για το Λεύκωμα Θεόφιλος από τις Εκδόσεις Τέχνης, του Γ. Γκεζερλή και Μαριάννα Γ. Γκεζερλή και του Μουσείου Θεόφιλου Μυτιλήνης

-Πέγκυ Κουνενάκη, εφ. Η Αυγή 18/1/1987, για το Λεύκωμα Θεόφιλος, Έκδοση του Δήμου Μυτιλήνης και του  Μουσείου Θεόφιλου

-Όθων Μ. Δέφνερ, περ. Δαυλός τχ. 88/4,1989, για το βιβλίο Γεράσιμος Ζώρας,  «Θεόφιλος και Ερωτόκριτος»

-Πάυλος Αγιαννίδης, εφ. Τα Νέα Πέμπτη 2/12/1993, σ.32, «Δια χειρός Θεόφιλου» για το Λεύκωμα ΘΕΟΦΙΛΟΣ των Εκδόσεων Τέχνης Γ. Γκεζερλής και Σία

- εφ. Τα Νέα 12/11/1988, για το Λεύκωμα Θεόφιλος του Γ. Γκεζερλή

-εφ. Τα Νέα 7/1/1989, για το Λεύκωμα Θεόφιλος του Γ. Γκεζερλή

-εφ. Τα Νέα 30/12/2002, «Μνημονεύετε Θεόφιλο…» για το Αφιέρωμα στον ζωγράφο του περιοδικού «Η ΛΕΞΗ»

--

    Το 1957, είκοσι τρία χρόνια μετά την κοίμηση του Θεόφιλου, ο «Κολοσσός του Μαρουσιού» σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό του αμερικανού συγγραφέα Χένρυ Μίλλερ, ένας από τους πρώτους έλληνες βιβλιογράφους, για έλληνες και ξένους δημιουργούς, ο Γιώργος Κ. Κατσίμπαλης, συντάσσει και εκδίδει το γνωστό Βιβλιογραφικό του «Τετράδιο», «ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΗΛ». Το μικρό αυτό φυλλάδιο το είχα συναντήσει κάποτε καθώς διάβαζα στην Εθνική Βιβλιοθήκη άρθρα και κείμενα σε περιοδικά και εφημερίδες για τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο. Δυστυχώς, δεν κατόρθωσα να πείσω τους υπεύθυνους να το φωτοτυπήσω. Έτσι διαβάζοντας για τον Θεόφιλο Λευκώματα και μελετήματα για το έργο του, και παρακολουθώντας Εκθέσεις με Έργα του, αποδελτίωνα ότι μπορούσα για τον ίδιο και τον ταλαίπωρο βίο του, και το ελληνοκεντρικό, χαροποιό και φωτογενές έργο του. Αυτό το παραμύθι της ελληνικότητας και της ρωμιοσύνης που είναι η ζωή και το έργο του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ. Μεταφέρω εδώ, στα «Λογοτεχνικά Πάρεργα» το κείμενο του ιστορικού της Τέχνης των Πλαστικών Τεχνών Τώνη Σπητέρη, που είχα συναντήσει στο περιοδικό εικαστικών τεχνών «ΖΥΓΟΣ». Στην πρώτη του περίοδο, αυτά τα μεγάλου μεγέθους ολιγοσέλιδα τεύχη με το λευκό εξώφυλλο, που και μετά το 1974 και για ορισμένα χρόνια ακόμα, κυκλοφορούσε στα περίπυερα, μέχρι να επανεκδοθεί στην νέα του μορφή σε στιλ περιοδικού σε ιλουστρασιόν χαρτί και μέσα σε «νάιλον» διαφάνεια, που πωλούνταν στα περίπτερα τόσο της Αθήνας όσο και του Πειραιά. Στα περίπτερα της Πλατείας του Δημοτικού Θεάτρου-Πλατεία Κοραή και στο πρακτορείο τύπου μέσα στον σταθμό του Ηλεκτρικού. Στο περίπτερο που για δεκαετίες μας προμήθευε σχεδόν κάθε είδους περιοδικά και εφημερίδες. 
Στην παρούσα ενδεικτική, ισχνή, αυτή προσωπική βιβλιογραφία για τον Θεόφιλο, ξαναδιαβάζοντας ξανά τις μελέτες για το έργο του, δεν συμπεριέλαβα τα κείμενα του πειραιώτη ζωγράφου Γιάννη Τσαρούχη, ευελπιστώντας να τα καταγράψω ξεχωριστά. Εδώ, υπάρχει μόνο η καταγραφή της κριτικής του Πειραιώτη παιδαγωγού Ευάγγελου Παπανούτσου και τα κείμενα σε δύο πειραϊκά λογοτεχνικά περιοδικά.

Αφιερώνοντας τις βιβλιογραφικές αυτές πληροφορίες που σύναξα, στον πρώτο Βιβλιογράφο του, τον Γιώργο Κ. Κατσίμπαλη, κλείνω το δεύτερο αυτό σημείωμα στο λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο. Έναν λαϊκό έλληνα ρωμιό ζωγράφο, που δεν συγκίνησε μόνο τους δύο νομπελίστες μας ποιητές και έγραψαν για τον ίδιο και το έργο του, ενώ άλλοι έλληνες ποιητές και συγγραφείς έγραψαν ποιήματα για τον ίδιο, αλλά, προσέχτηκε και από ξένους μελετητές και έλληνες διανοούμενους και ελληνιστές. 
Στο επόμενο σημείωμα θα προσθέσω και άλλα στοιχεία και πληροφορίες για το έργο του. Σίγουρα, μάλλον γνωστά, στους απανταχού έλληνες «Θεοφιλιστές».

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς 10 Ιουνίου 2019