Η Ελληνοκεντρική ζωγραφική του Οδυσσέα Ελύτη

Η Ελληνοκεντρική ζωγραφική του Ελύτη

Σ.(ούλα) Α.(λεξανδροπούλου)

Εφημερίδα Πρωινή Ελευθεροτυπία 23/8/1978

     Προσφορά στο αναγνωστικό κοινό που «διαβάζει» τον «κρυφό λόγο» της ποίησης, το βιβλίο με τίτλο «Άξιον εστί το τίμημα» (Κίμων Φράϊερ- μετάφραση Νάσου Βαγενά), έρχεται να προστεθεί στη φτωχή ελληνική δοκιμιογραφία. Το βιβλίο που συνόδευσε την έκδοση ποιημάτων του Ελύτη στα αγγλικά, προσφέρει μέσα από μια σειρά μελέτες, την δυνατότητα προσέγγισης στο έργο του ποιητή. Για τον Έλληνα αναγνώστη ωστόσο, αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι η μελέτη για την άλλη καλλιτεχνική έκφραση του ποιητή: την εικονογραφία και τις εικονιστικές συνθέσεις του Οδυσσέα Ελύτη.

ΦΑΝΤΑΣΙΑ

       Ποιητής με φαντασία εικονογραφική, ο Οδυσσέας Ελύτης, έρχεται το 1929 σε μια πρώτη επαφή με τον υπερρεαλισμό. Τα ποιήματα του Πώλ Ελυάρ πρώτα και μια διάλεξη του Ανδρέα Εμπειρίκου το 1953 μαζί με την έκδοση της «Υψικάμινου», ανοίγουν για τον νεαρό ποιητή το δρόμο για ένα καλλιτεχνικό ρεύμα που θα τον κρατούσε οριστικά δέσμιο. Η γνωριμία του με τον Εμπειρίκο, οι πίνακες του Μάξ Έρνστ του Ύβ Τανγκό και του Όσκαρ Ντομινκές που βλέπει σπίτι του, του αποκαλύπτουν την γοητεία της ζωγραφικής σύνθεσης.

     Εκείνη την εποχή ο Ελύτης, αρχίζει μια προσπάθεια εικονιστικής δημιουργίας, συνδυάζοντας αποκόμματα από περιοδικά, γράμματα διαφορετικού χρώματος, κλωστές, βότσαλα και κομμάτια από ξύλο.

     «Ορθοδομές» χαρακτηρίζει τις πρώτες του δημιουργίες ο Κίμων Φράϊερ, «με παράδοξες συμπαραθέσεις κατά το ύφος του Μάξ Έρνστ», για να μας πληροφορήσει στη συνέχεια πως ορισμένες από αυτές, εξέθεσε στην Αθήνα. Πρόκειται για συνθέσεις που εικονίζουν κομμένα χέρια κρεμασμένα από κλαδιά δέντρων, γυναίκες με κεφάλια από πουλιά ή άλογα.

Η ΑΝΑΣΥΝΘΕΣΗ

     Το 1939, ο Ελύτης δημοσιεύει τους «Προσανατολισμούς». Οι υπερρεαλιστικοί πειρασμοί του συγκεντρώνονται στην ποίηση, μια ποίηση που ανασυνθέτει «αυτόν τον κόσμο τον μικρό, το μέγα» και που οι κριτικοί της αναγνωρίζουν στοιχεία ζωγραφικής και αρχιτεκτονικής. Στην ζωγραφική σύνθεση, θα επιστρέψει το 1966, ζωγραφίζοντας πάνω από τριάντα γκουάς.

«Αυτά τα έργα», γράφει ο Φράϊερ «με τη δροσιά, τη λάμψη, την καθαρότητα των χρωμάτων και την διαύγειά τους, αντανακλούσαν τα ποιήματά του, που εκφράζουν την αποθέωση της νιότης μέσα στα εκτυφλωτικά τοπία του Αιγαίου».

     Μετά την κήρυξη της δικτατορίας, όταν ο λόγος της ποίησης θα γίνει λόγος δύσκολος, ο Ελύτης, θα βρει καταφύγιο στην εικονογραφική σύνθεση. Σαράντα περίπου συνθέσεις, είναι ο καρπός της Δικτατορίας, έγχρωμες οι περισσότερες. Συνθέσεις πλαστικές σχεδίων, χρωμάτων, γραμμών, χώρου, όγκων και αναλογιών, που έρχονται ν’ ανοίξουν διάλογο με τη θάλασσα, τον ουρανό, τα κορίτσια και τ’ ασβεστωμένα σπίτια της ποίησής του. «Το στοιχείο του συμπληρωματικού και η παρόρμηση της δημιουργίας μέσα απ’ το αυθαίρετο και το εφήμερο, που είναι μια από τις βασικές αρχές του υπερρεαλισμού- γράφει ο Φράϊερ-ποτέ δεν έπαψαν να τον γοητεύουν. Και συνεχίζει: «Αν και μια καθαρή διάκρισή τους δεν είναι δυνατή, ούτε επιθυμητή, οι εικονιστικές συνθέσεις του Ελύτη θα μπορούσαν να χωριστούν σχηματικά σε δύο ομάδες ΄ σ’ εκείνες που είναι κάπως αφηρημένες και σύγχρονες και σ’ εκείνες που είναι ποιητικές κι ελληνοκεντρικές. Χαρακτηριστικό και των δύο ομάδων, είναι η αντίθεσή του προς καθετί το μπερδεμένο και στρεβλωμένο και η τάση του ΄ προς το σύνθετο και το ελληνικό».

     Ασβεστωμένοι τρούλοι εκκλησιών της Σαντορίνης, νησιώτικοι τοίχοι, χρυσές λουρίδες από μυκηναϊκές εντάφιες προσωπίδες, κορίτσια του καλοκαιριού, πουλιά και «το πολύ γαλάζιο που αγαπήσαμε», συνθέτουν τον ζωγραφικό κόσμο του ποιητή.

     Και ακόμα: Ο Κίμων Φράϊερ, παρατηρεί πως η κυριότερη εικόνα της ποίησης του Ελύτη, ο Ήλιος ο ηλιάτορας, ενσάρκωση κάθε ηθικού και μεταφυσικού φωτός… κάθε Δικαιοσύνης, δε βρίσκεται πουθενά στις συνθέσεις του Ελύτη, «Ίσως αυτός ο ηλιοπότης ποιητής, εξηγεί ο ίδιος, που λίγες φορές έχει δει την ανατολή του ήλιου, που γράφει καλύτερα τα βαθιά μεσάνυχτα και για τον οποίο ο «θείος άξων» του ήλιου μένει ακίνητος στον «καθαρμό της απολύτου μεσημβρίας», να βρίσκει τη φωτογραφημένη, η ζωγραφισμένη εικόνα του ήλιου πολύ κοινή και απογυμνωμένη από τις μεταφυσικές της προεκτάσεις».

Σ. Α. εφημερίδα Πρωϊνή Ελευθεροτυπία 23/8/1978

--

Έκθεση του Ελύτη το Πάσχα

ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΜΥΘΟΥ

Σούλα Αλεξανδροπούλου, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 3/2/1980

     Το ζωγραφικό έργο του Οδυσσέα Ελύτη εικαστική ανάπλαση νέου ελληνικού μύθου, θα εκτεθεί το Πάσχα στη γκαλερί Ζουμπουλάκη. Η θαλασσινή φυσιογνωμία της Ελλάδος, η μαγεία του ελληνικού τοπίου, οι πηγές της ελληνικότητας, συμπυκνώνονται σε εικονιστικές συνθέσεις, που αρχίζουν τον Απρίλη του 1967, όταν η φρίκη του φασιστικού καθεστώτος, «Βουβαίνει» τον ποιητή της φωτοσύνθεσης.

     Περνώντας μέσα από συμπληγάδες και «εχθρικές εξουσίες», ο ποιητής, καταφέρνει να επιβιώσει αυτό το διάστημα, μετατρέποντας σε εικόνες τη σιωπή και την απελπισία.

Γνωστά σε λίγους τα κολλάζ του Ελύτη, επιβεβαιώνουν την «αναζήτηση του Απίθανου» κι αφήνουν να διαφανεί η αγωνία και το πάθος για τον έρωτα, το μυστήριο, τη συνείδηση της ανθρώπινης μοίρας.

Η σχέση του Ελύτη με την ζωγραφική, ωστόσο, δεν είναι καινούργια. Ανακαλύπτοντας το 35 τον Θεόφιλο, σε μια πορεία στη Μυτιλήνη συντροφιά με τον Εμπειρίκο, ένα χρόνο μετά τον θάνατο του γυρολόγου φουστανελλά, προχωρεί στις ρίζες της ελληνικής παράδοσης, και παρακολουθεί τα καινούργια ρεύματα, μέρα από το κίνημα του υπερρεαλισμού τη δουλειά φίλων ζωγράφων, για τους οποίους έχει γράψει λιγοστά αλλά θαυμάσια κείμενα, την γνωριμία με τον Ματίς και τον Πικάσο.

Λίγο μετά τον πόλεμο, αρχίζει τη σύντομη καριέρα του σαν κριτικός τέχνης σε ημερήσια εφημερίδα, την «Καθημερινή». Την απόφαση την εξηγεί ο ίδιος, εξηγώντας μας, για μια ακόμα φορά έμμεσα τη σχέση του με το χώρο. Γράφει:

Και μόνον επειδή μ’ έτρωγε η ανάγκη να δράσω (πρώτη φορά χωρίς περιοδικά στα χέρια μου) κι επειδή, από μιάν άλλη άποψη, το ενδιαφέρον μου για τις Εικαστικές Τέχνες μεγάλωνε (χίλιες φωνές μέσα μου έλεγαν ότι ναι, μπορούσα να είμαι ζωγράφος) θεώρησα ότι δεν είναι κάτι που αντιβαίνει στις αρχές μου, ν’ αναλάβω την κριτική της Ζωγραφικής σε μια μεγάλη εφημερίδα όπως η «Καθημερινή». Τα προηγούμενα του BAUDELAIRE και του  APOLLINAIRE, έφταναν άλλωστε να κατανικήσουν και τους τελευταίους μου δισταγμούς. Δυστυχώς κι εκεί, εάν πιστέψω τους φίλους μου, απέτυχα. Και οι καλλιτέχνες, οι περισσότεροι, με είδανε με στραβό μάτι. Είτε επειδή πίστευαν ότι ένας ποιητής, ακόμη και χωρίς να το θέλει,  θα το ρίξει στη «φιλολογία», είτε επειδή είχαν οι πιο συντηρητικοί απ’ αυτούς, ένα φόβο ότι θα καταδικάζω οτιδήποτε δεν μπαίνει μέσα στα πλαίσια της μοντέρνας τέχνης. Και πάνω σ’ αυτό το τελευταίο, δεν είχανε άδικο. Φρόντισα να το δηλώσω άλλωστε στο πρώτο άρθρο που δημοσίευσα και που αποτελούσε ένα είδος εισαγωγής στην κριτική προσπάθεια που ήμουν έτοιμος ν’ αναλάβω. Αλλά γι’ αυτό θα έπρεπε οι ζωγράφοι που εκθέτανε, να παρουσιάζουν έντονα θετικές ή αρνητικές πλευρές, ώστε να δικαιολογούν είτε τον ενθουσιασμό, είτε τη βίαιη κατάκριση. Δυστυχώς, την εποχή εκείνη, οι περισσότερες εκθέσεις δεν ξεπερνούσαν τη μετριότητα. Κράτησα τη στήλη αυτή ως το Φεβρουάριο του 1948 που έφυγα για να εγκατασταθώ στο Παρίσι.

Όσα από τα κολάζ του Ελύτη έχουμε δει, είναι εικόνες χαρούμενες του ελλαδικού χώρου, μεταστοιχείωση χρωματιστή του προσωπικού του οράματος. Κι αυτή η διάθεση, μοιάζει απόλυτα δικαιολογημένη, «Όταν ο κίνδυνος απειλεί να εξαφανίσει κάτι, έχει γράψει ο ίδιος, το ανεβάζει στη συνείδηση και το δίνει σ’ όλη του την αξία και τη λάμψη. Τα χρόνια του Άουσβιτς, ο Ματίς ζωγράφισε με τα πιο χυμώδη χρώματα άνθη και φρούτα, λες και το θαύμα της ζωής, αυτό καθ’ εαυτό, βρήκε τον τρόπο να συσπειρωθεί μέσα της για πάντα».

     Κυνηγημένος από τα ίδια δράματα ο ποιητής εκτίθεται για μία ακόμη φορά μέσα από ένα άλλο χώρο τέχνης. Κι είναι αποφασισμένος μάθαμε, να αποχωριστεί ένα μέρος τουλάχιστον των εικονιστικών του συνθέσεων.

ΣΟΥΛΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 3/2/1980

--

Σημειώσεις:

     -Δεν θυμάμαι ακριβώς την ημερομηνία (έχουν διαβεί τόσες δεκαετίες), που το συνδικαλιστικό όργανο της ΕΣΗΕΑ πραγματοποίησε μια απεργία διαρκείας. Δεν εκδίδονταν εφημερίδες προς τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Τότε, μετά από ένα χρονικό διάστημα κυκλοφόρησαν νέοι τίτλοι εφημερίδων ή ορισμένες πρωινές. Μία από αυτές τις εφημερίδες ήταν και η «Πρωινή Ελευθεροτυπία». Νομίζω την ευθύνη των καλλιτεχνικών σελίδων την είχε ο Κώστας Νίτσος, για την ακρίβεια, ο Κώστας Νίτσος υπήρξε διευθυντής της εφημερίδας "ΤΑ ΝΕΑ" και της "Πρωινής Ελευθεροτυπίας" μεταγενέστερα, και παράλληλα την ίδια πάνω κάτω περίοδο υπήρξε και εκδότης και διευθυντής του σημαντικού περιοδικού «Θέατρο» Ένα μεγάλου σχήματος περιοδικού, ποικίλλης θεταρικής ύλης και σημαντικών αφιερωμάτων σε πρόσωπα και θέματα της θεατρικής παιδείας (Να θυμηθούμε και τον παλαιότερο ετήσιο τόμο"Θέατρο" που εξέδιδε ο Θεόδωρος Κρίτας). Όπως μεταγενέστερα, κυκλοφόρησαν νέοι τίτλοι εφημερίδων: «Εβδόμη», «Πρώτη», «Επικαιρότητα», «Πριν», «Εποχή», "Αναγνώστης" και ορισμένοι άλλοι, (ημερήσιοι και εβδομαδιαίοι) που η μνήμη δεν έχει συγκρατήσει.

Η δημοσιογράφος Σούλα Αλεξανδροπούλου, ήταν συνεργάτης της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία» επί εποχής Σεραφείμ Φυντανίδη, όπως οι αναγνώστες της εφημερίδας θυμούνται. Επίσης, και της εφημερίδας «Η Αυγή» (η πληροφορία από τον δημοσιογράφο και εκδότη Νίκο Λαγκαδινό). Η γραφή της ήταν εξαιρετική, τα κείμενα και τα άρθρα της επίσης. Ασχολούνταν μόνο με το πολιτιστικό ρεπορτάζ. Το καλλιτεχνικό (όχι τα ντεσού). Τότε, και μεταγενέστερα, η παλαιά δημοκρατική εφημερίδα, διέθεται αρκετές μέσα σελίδες της καλύπτοντας όλα σχεδόν τα καλλιτεχνικά και πολιτιστικά γεγονότα και εκδηλώσεις της εποχής στην χώρα μας, και ένα μέρος της παγκόσμιας καλλιτεχνικής κίνησης. Κάλυπτε μουσικές εκδηλώσεις, εκθέσεις ζωγραφικής, θεατρικές παραστάσεις, εκδηλώσεις χορού, τοπικά φεστιβάλ, συνεργάτες της έγραφαν για τις νέες κυκλοφορίες βιβλίων και περιοδικών, εκδόσεων, παρουσιάσεις και ομιλίες, σε πολλές σελίδες της, διαβάζαμε συνεντεύξεις με νέους ή παλαιότερους συγγραφείς και καλλιτέχνες. Στο πλούσιο επιτελείο της, ανήκαν και πολλοί άντρες και γυναίκες συγγραφείς. Όπως ο ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος, η πεζογράφος Τατιάνα Γκρίτση- Μιλλιέξ, η συγγραφέας Λιλή Ζωγράφου και πολλοί άλλοι. Το τιμόνι των πολιτιστικών σελίδων το κρατούσε ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Δημήτρης Γκιώνης. Όπως αντίστοιχα, ο δημοσιογράφος Κώστας Ρεσβάνης, στην εφημερίδα «Τα Νέα».

Η δημοσιογράφος Σούλα Αλεξανδροπούλου, που δυστυχώς έφυγε πολύ νωρίς από την ζωή, είχε πάρει και πολλές και καλές συνεντεύξεις από σημαντικούς έλληνες και ελληνίδες πνευματικούς ανθρώπους της εποχής. Όπως τον μουσικοσυνθέτη Μάνο Χατζιδάκι, τον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, την ηθοποιό Έλλη Λαμπέτη, τον σκηνοθέτη Λάκη Παπαστάθη και άλλους. Στην μνήμη της, μεταφέρω δύο κείμενά της στην «Πρωινή» και απογευματινή «Ελευθεροτυπία» που αφορούν την παρουσίαση τότε, του εικαστικού έργου του νομπελίστα μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη. Όσοι αγαπούν την διττή καλλιτεχνική παρουσία του ποιητή, σίγουρα θα θυμούνται τις Εκθέσεις και θα γνωρίζουν πάνω κάτω, πως υποδέχτηκε ο τύπος της εποχής το γεγονός αυτό. Βιβλιογραφία και Εργογραφία του ποιητή, έχει συντάξει ο βιβλιογράφος και ποιητής, κριτικός βιβλίου κύριος Δημήτρης Δασκαλόπουλος.    

 -Τα εγκαίνια της Έκθεσης του ποιητή Οδυσσέα Ελύτη με τα «κολλάζ» του-«Συνεικόνες» στην γκαλερί «Ζουμπουλάκη» έγιναν στις 27 Μαρτίου του 1980. Οι παρευρισκόμενοι θα θυμούνται, τις παρουσίες φίλων καλλιτεχνών του νομπελίστα μας ποιητή, όπως ο ηθοποιός και σκηνοθέτης-σύζυγος της τραγωδού πειραιώτισσας Κατίνας Παξινού-Αλέξης Μινωτής, ο ιδρυτής του Θεάτρου Τέχνης, ο σκηνοθέτης και δάσκαλος Κάρολος Κουν, η διεθνούς φήμης ελληνίδα ηθοποιός, πάντα πανέμορφη Ειρήνη Παπά, ο ζωγράφος και καθηγητής στην σχολή καλών τεχνών Γιάννης Μόραλης, ο πάντα διακριτικός, βραβευμένος Διονύσης Φωτόπουλος, ο έμπειρος λάτρης της τέχνης Άγγελος Δεληβοριάς, διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη και πολλοί άλλοι. Όπως έλεγε ο ίδιος ο ποιητής, «Ήθελα να δω εικονογραφημένο το ποιητικό μου όραμα». Για την Έκθεση αυτή του ποιητή, διαβάζουμε στην απογευματινή εφημερίδα της εποχής «Η Απογευματινή» της 22 Μαρτίου 1980, σε ένα ανώνυμο (;) κείμενο με τίτλο:

Η ζωγραφική αντίδοτο στη φρίκη της εποχής μας.

Πενήντα πέντε κολλάζ του Οδυσσέα Ελύτη στη γκαλερί Ζουμπουλάκη.

      Η θάλασσα, ο ήλιος, τα νησιά, τα κορίτσια, ο έρωτας οι άγγελοι συνθέτουν το εικαστικό σύμπαν του Οδυσσέα Ελύτη, που 55 ζωγραφικά έργα του, κολλάζ, για την ακρίβεια, θα εκτίθενται από την Πέμπτη στη γκαλερί Ζουμπουλάκη (πλατεία Κολωνακίου). Έτσι το αθηναϊκό κοινό θα έχει την ευκαιρία να χαρεί μια όχι πολύ γνωστή πτυχή του ταλέντου του νομπελίστα ποιητή μας, τη ζωγραφική του, σημαδεμένη όπως και η ποίηση του, από μια βαθύτατα νησιωτική συνείδηση.

     Με τον όρο «Συνεικόνες»-τίτλος της εκθέσεως-ο Οδυσσέας Ελύτης ζητά ν’ αντικαταστήσει μονολεκτικά τον γαλλικό όρο «κολλάζ». Από το «συν» και το «εικόνες» έφτιαξε μια λέξη που ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αφού κάθε έργο είναι μια εικόνα που έχει γίνει από τη σύνθεση πολλών άλλων.

     Οι «Συνεικόνες» απαιτούν μια ιδιαίτερη τεχνική που ο ποιητής ανακάλυψε σιγά-σιγά απάνω στην πράξη. Στην αρχή δοκίμασε παίζοντας, στα διαλείμματα της άλλης του δουλειάς και για να δώσει μια διέξοδο στις ζωγραφικές του τάσεις που ένιωθε πολύ έντονα μέσα του αλλά που δεν ήταν δυνατό να πραγματοποιήσει, εφ’ όσον δεν ήξερε να σχεδιάσει.

    Αργότερα δόθηκε στη δουλειά αυτή με σοβαρότητα και αίσθηση ευθύνης. Κατάλαβε ότι το ίδιο όραμα που περνούσε από τους στίχους των ποιημάτων του ήταν δυνατό να υλοποιηθεί με μορφές και με χρώματα.

Και ότι οι ίδιοι νόμοι που διέπουν έναν ζωγραφικό πίνακα, διέπουν και μιάν εικονιστική σύνθεση. Έτσι γεννήθηκε η σειρά αυτή που περιλαμβάνει έργα πραγματοποιημένα ανάμεσα στα 1966 και στα 1979.

     Πώς όμως, βλέπει ο Ελύτης την εικαστική περιπέτεια του αιώνα μας; Ακούστε τον:

«Λίγο ως πολύ, μέσα στο πολυποίκιλο και αντιμαχόμενο υλικό της μοντέρνας τέχνης, όπως αυτό μας παρουσιάζεται από τους εμπρεσιονιστές ως τις ημέρες μας, και κάτω από τα λογής θεωρητικά πιστεύω των σχολών που ερευνήσαμε ως τις τέσσερις άκριες του πιθανού, το φαινόμενο που ονομάζουμε πλαστική έκφραση, μπορεί να βρει κανένας και να ξεχωρίσει ορισμένες κατευθυντήριες γραμμές που συγκλίνουμε ολοένα και τείνουνε να διαμορφώσουνε απ’ όλες τις εικαστικές διαλέκτους μια κοινή, χαρακτηριστική της ψυχολογίας του σημερινού καλλιτέχνη. Δεν είναι διόλου το χάος ή το άγχος, όπως θα περίμενε κανένας, έχοντας υπ’ όψη του τον ανάλογο παράδειγμα της λογοτεχνίας, δεν είναι αυτά που συνιστούν το περιεχόμενο της κοινής διαλέκτου που μας ενδιαφέρει. Η αντίδραση της ζωγραφικής στον αιώνα της τεχνοκρατίας και των πολέμων, στάθηκε υγιέστερη.

Αντί ν’ αναζητήσει τ’ αντίστοιχα της αστάθειας, της διάλυσης και της φρίκης, παρακινήθηκε να εκφράσει τ’ αντίδοτά της, και μάλιστα με τα μέσα της τεχνικής πολύ περισσότερο παρά της θεματογραφίας».

--

     -Την Τρίτη 23 Νοεμβρίου του 1993, στις 19.50, η δημόσια τηλεόραση ΕΡΤ-1, παρουσιάσε την ημίωρη ταινία «Ο κήπος βλέπει», μια παραγωγή του Λάκη Παπαστάθη. Όπως αναφέρει η Κυριακάτικη πρωινή εφημερίδα «Το Βήμα 21/11/1993, «Πρόκειται για μια κινηματογραφική σύνθεση των εικαστικών έργων του ποιητή, σε συνδυασμό με το ομώνυμο ποίημά του από τη συλλογή «Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας». Το φιλμ «σχεδίασε» η ποιήτρια και φιλόλογος Ιουλίτα Ηλιοπούλου και το πραγματοποίησε με τη συνεργασία των σκηνοθετών Μάνου Ευστρατιάδη και Κατερίνας Ευαγγελάκου.

Για το ντοκιμαντέρ «Ο κήπος βλέπει» μας πληροφορούν επίσης, και τα εξής δημοσιεύματα: Εφημερίδα «Το Βήμα» 25/6/1995, «Οδυσσέας Ελύτης, ο εικαστικός».

Μικέλα Χαρτουλάρη: Ρεπορτάζ, εφημερίδα «Τα Νέα 13/5/1993, Ταινία για τον Ελύτη, «Ο ποιητής κι ο χρωστήρας». Για πρώτη φορά σε μια τηλεοπτική ταινία, οι μορφές και τα σχήματα που έχει ζωγραφίσει ο Ελύτης θα ξαναζωντανέψουν και θα συνδυαστούν με τους στίχους του.

Μικέλα Χαρτουλάρη: Ρεπορτάζ, εφημερίδα «Τα Νέα» 18/11/1993, Ντοκιμαντέρ για το ζωγραφικό έργο του Νομπελίστα. «Στον Κήπο του Ελύτη»

     -Το 1992, η συνεργάτιδα της εφημερίδας «Η Καθημερινή» Κυριακή 21 Ιουνίου 1992, σ. 6-, Παρή Σπίνου, σε δισέλιδο κείμενό της, μας πληροφορεί ότι από 27 Ιουνίου έως τις 5 Σεπτεμβρίου στην Άνδρο, στο ίδρυμα του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή, θα πραγματοποιηθεί Έκθεση με τα κολάζ του νομπελίστα ποιητή. «Τα κολάζ του Οδυσσέα Ελύτη». Το εικαστικό έργο του νομπελίστα ποιητή και έργα του Αλμπέρτο Τζιακομέτι θα παρουσιασθούν σε έκθεση, στην Άνδρο, από τις 27 Ιουνίου έως τις 5 Σεπτεμβρίου. Γράφει μεταξύ άλλων:

«Δύο κορυφαίες μορφές της Τέχνης και της λογοτεχνίας «συναντώνται» αυτό το καλοκαίρι στο βορειότερο νησί των Κυκλάδων, με αφορμή το εικαστικό τους έργο. Ο Αλμπέρτο Τζιακομέτι, που μετουσίωσε τη γλυπτική του σε ποίηση και ο Οδυσσέας Ελύτης που μέσω των κολάζ του «μετέγραψε την ποιητική του σε ένα επίπεδο αποσπασμένο από τους ήλιους του σταυρού της γλώσσας», τιμώνται από το ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στην Άνδρο. Από τις 27 Ιουνίου και έως τις 6 Σεπτεμβρίου θα παρουσιάζονται 110 έργα (γλυπτική, ζωγραφική, σχέδια) του Αλμπέρτο Τζιακομέτι, τα οποία προέρχονται από μουσεία, ιδρύματα, αίθουσες τέχνης και ιδιωτικές συλλογές της Ελβετίας, της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Αμερικής, καθώς και 51 έργα (20 κολάζ, 24 τέμπερες και 7 διαφανογραφίες για τη Σαπφώ) του Οδυσσέα Ελύτη. Το αφιέρωμα στον ποιητή θα συμπληρώσει στις 28 Ιουνίου συζήτηση στην οποία θα συμμετέχουν οι καθηγητές κ. Χρήστος Γιανναράς, Maria Paola Minucci και Γιώργος Μπαμπινιώτης και θα συντονίσει η πρύτανις και πρόεδρος του Πανεπιστημίου της Ευρώπης κ. Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ.

Άγγελοι και άγιοι

     Το εικαστικό έργο του Οδυσσέα Ελύτη-όπως ομολογεί ο ίδιος, από παιδί είδε τη ζωγραφική στενά συνυφασμένη με την ποίηση-δεν παύει να ανοίγει πλάγιους δρόμους προσέγγισης και κατανόησης της ποιητικής του διάνοιας. Όπως η γλώσσα στην ποίησή του, έτσι και ο χρωματικός λυρισμός στα εικαστικά του έργα καταφέρνει να μας μεταγγίσει τη δύναμη που ανασύρει στην επιφάνεια την τάξη και το «κρυστάλλινο όραμα του κόσμου του ποιητή».

     Κυκλαδικά σπίτια, άγονα βουνά, σκαριά καϊκιών, γυμνές γυναικείες φιγούρες, άγγελοι και άγιοι με μορφές κοριτσιών, εναλλαγές χρωματικές στους τόνους του μπλε και του κόκκινου, κυριαρχούν στα κολάζ του ποιητή. Είναι εικόνες που απελευθερώνουν «μια συγκίνηση σχεδόν εύθυμη, γιατί αποτελούν την αναπαράσταση μιας αταξίας», μια συγκομιδή από «ηθελημένα σφάλματα λογικής», ένας κόσμος ονείρων και «παραισθήσεων» με νόημα κατανοητό.

     «Οι εικόνες του Ελύτη υφαίνουν αδιάκοπα και ενδόμυχα ένα εύθραυστο αλλά ανθεκτικό κοίλωμα, το ομοίωμα του κελύφους, που μέσα του ζει η παιδική ηλικία, ζαλισμένη, μυστηριώδης, παθητική, αιωρούμενη, λοξοδρομώντας, στριφογυρίζοντας απαλά γύρω από το κέντρο μιας μονότονης επιδίωξης, περιμένοντας με τη λεπτότητα του ύφους ενός καλλιτέχνη, κάτι περισσότερο χρήσιμο γι’ αυτήν απ’ το να συμφιλιωθεί με το χρόνο», σημειώνει ο Ευγένιος Αρανίτσης στο λεύκωμα με τίτλο «Το δωμάτιο με τις εικόνες», που κυκλοφόρησε το 1986 από  τις εκδόσεις «Ίκαρος».

Αντίρροπες δυνάμεις

     Χρησιμοποιώντας στα κολάζ του τα πιο καλής ποιότητας φωτογραφικά επιτεύγματα τρίτων, ο ποιητής επιδιώκει-όπως επισημαίνει ο ίδιος στον πρόλογο του λευκώματος-«να προσπορισθεί μια σύστοιχη προς το όραμά του εικονιστική παράσταση». Ωστόσο, καθώς οδεύει προς την επίτευξη του σκοπού του συναντά αντίρροπες δυνάμεις. Μια από αυτές είναι η συνεχής εξάρτησή του από τα στοιχεία που διαθέτει. «Ποτέ ή σχεδόν ποτέ, η έμπνευση η αρχική δεν φτάνει στην πραγμάτωσή της ΄ αλλάζει «καθ’ οδόν» κα, τέλος, φτάνε να διαμορφώνεται αποκλειστικά και μόνον από το υλικό που υπάρχει», σημειώνει, «Κάποτε, είναι η αλήθεια, το στοιχείο του αυθαιρέτου συμβαίνει να ξεπερνά σε ευρηματικότητα τη φαντασία» και τότε η καταφυγή σε μια λύση απελπισίας ν’ αποβαίνει ευεργετική. Αλλ’ αυτό είναι σπάνιο. Τις περισσότερες φορές το αποτέλεσμα είναι μια κάποια συνθηκολόγηση-αν όχι και απλή παραίτηση. Μισοτελειωμένη μου απομένει ακόμη μια σύνθεση, κατά τα άλλα πλησιέστατη στο νοητό πρότυπο, μόνο και μόνο επειδή δε στάθηκε δυνατόν να βρω ένα καϊκι που να γέρνει από τη δεξιά μπάντα, και να ‘χει τα πανιά του ολάνοιχτα…»

     Παρόλα όμως τα δάνεια και τις επιρροές του, ο ποιητής κατορθώνει με τη ζωγραφική του να φέρνει «ένα νέο μυστήριο» και, ίσως, το «μέγα απρόοπτον», επισημαίνει ο Μάνος Ελευθερίου στο περιοδικό «Χάρτης», χρησιμοποιώντας τη φράση του Τάκη Παπατσώνη: «Το απρόοπτον του Ελύτη έρχεται πάντα με την παρόρμηση και το θάρρος που του δίνουν τα χρώματα να σχηματίσει συνθέσεις. Γιατί η σύνθεση είναι ο απώτερος σκοπός του. Τα ψυχρά χρώματα που απωθούν έναν ζωγράφο για να σχηματίσει το σώμα μιας κοπέλας στη θάλασσα ή τα φτερά ενός βυζαντινού αγγέλου που αγκαλιάζουν και σκέπουν ένα νησί, στον Ελύτη συρράπτουν όλα μαζί μια σπάνια φωτοχυσία. Το μέλλον, ίσως, μιας άλλης ποίησης».

Παρή Σπίνου, εφημερίδα «Η Καθημερινή» Κυριακή 21 Ιουνίου 1992, σ.6-.

       -Για την Έκθεση και την παρουσίαση των κολάζ του Οδυσσέα Ελύτη και των έργων του Αλμπέρτο Τζιακομέτι στο Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζα Γουλανδρή στην Άνδρο γενέτειρα του Θεόφιλου και Ευανθίας Καϊρη, βλέπε και περιοδικό «ΕΝΑ» τεύχος 27/1-7-1992. «Σάββατο βράδυ. Ομόνοια. Εφημερίδες. Καφέ στο «Νέον».»…..

     Για τα Οπτικά ποιήματα του Οδυσσέα Ελύτη, υπάρχει επίσης ένα εξαιρετικό κείμενο της διευθύντριας της Εθνικής Πινακοθήκης και καθηγήτριας στην ΑΣΚΤ κυρίας Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα, δες εφημερίδα «Η Καθημερινή» Κυριακή 25 Σεπτεμβρίου 1994, σ.25-. Ένα ανώνυμο κείμενο της εφημερίδας «Η Καθημερινή» της 19/3/1996, με τίτλο Η εικαστική, εναλλακτική γλώσσα. Ο Οδυσσέας Ελύτης αθροίζει στα κολάζ του θραύσματα από το προσωπικό, φανταστικό μουσείο του. Ένα καλογραμμένο κείμενο του ζωγράφου Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, στην εφημερίδα «Το Βήμα» 1/3/1990, «Ο Ελύτης και η ζωγραφική», προδημοσίευση από το αφιέρωμα του λογοτεχνικού περιοδικού «Η Λέξη». Και συμπληρωματικά, ένα παλαιότερο κείμενο του καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικου στις γνωστές επιφυλλίδες της εφημερίδας «Το Βήμα» της 14/3/1974, με τίτλο «Ζωγραφική και ποίηση» που αναφέρεται στην σχέση του ποιητή Οδυσσέα Ελύτη με τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο.

    Η ενασχόληση του νομπελίστα μας ποιητή με τον χώρο των πλαστικών τεχνών, και με τον μουσικό χώρο, είναι διαρκής, και υπάρχει μια αμφίδρομη δημιουργική, εξακολουθητική και εμπλουτιστική σχέση της ποίησής του με τις δύο συγγενικές αυτές τέχνες. Πάμπολλοι όροι της ζωγραφικής και της μουσικής αναγνωρίζουμε μέσα στο ποιητικό του σώμα. Οι εικόνες είναι πολλές και συχνές. Έχουν δημοσιευτεί αρκετές εργασίες για την ανοιχτή ή κρυφή συνομιλία του έλληνα ποιητή και  δασκάλου με πρόσωπα και δημιουργούς των δύο αυτών τεχνών. Βλέπε παραδείγματος χάριν τα κείμενα που έγραψε για καταλόγους εικαστικών εκθέσεων που παρακολούθησε. Δες την Έκθεση που πραγματοποιήθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη το 1978 για τον ζωγράφο Γεράσιμο Στέρη. Αναδημοσίευση στην εφημερίδα «Η Πρώτη» 20/4/1990. «Ελύτης: ο πιο διαυγής νεοέλληνας ζωγράφος».

      Τελειώνοντας να σημειώσω ότι, το ενδιαφέρον και καλογραμμένο κείμενο του ζωγράφου Δημήτρη Γέρου για τον Οδυσσέα Ελύτη που δημοσιεύτηκε επεξεργασμένο στην εφημερίδα το «Έθνος» σχετικά πρόσφατα και αναδημοσίευσα, μου θύμισε και πάλι μια εποχή στην πατρίδα μας, που οι τέχνες και τα γράμματα ανθούσαν και οι εφημερίδες «πριμοδοτούσαν» θετικά όλον αυτόν τον πολιτιστικό και καλλιτεχνικό οργασμό. Αυτό, δεν σημαίνει ότι και σήμερα δεν γίνονται προσπάθειες και δεν διοργανώνονται σημαντικά πράγματα, απλά, η εποχή εκείνη των δεκαετιών 1975-1985 και 1985-1995 περίπου, δεν πρόκειται να επαναληφθεί. Άφησε όμως πίσω της μια δημιουργική νοσταλγική και ίσως γονιμοποιό ανάμνηση σε όσους την έζησαν και μετείχαν από κοντά σε όλη αυτήν την μεταχουντική, ελληνική πολιτιστική και καλλιτεχνική αναγέννηση.

Προσεκτικά αντιγράφω και τα άλλα κείμενα για τον εικαστικό κόσμο του ποιητή Οδυσσέα Ελύτη ώστε να τα δημοσιεύσω στην ιστοσελίδα για καλύτερη και πληρέστερη γνωριμία με το έργο του. Για τους νεότερους ηλικιακά έλληνες αναγνώστες και αναγνώστριες που βδελύσσονται την ποίηση και δεν αγοράζουν βιβλία. Παρά μόνο σερφάρουν για πληροφορίες στο Ιντερνέτ.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 14/7/2019

Με ζέστη και καταστροφικά μπουρίνια.

Τον γκατεμιάσατε τον άνθρωπο, ακόμα δεν πρόλαβε να καθίσει στην πρωθυπουργική καρέκλα και… Άτιμο κληρονομικό DNA της οικογένειας.