Η ΣΑΠΦΩ σε ελληνικά και ξένα ΛΕΞΙΚΑ.-Γιάννη Ρίτσου, ΣΑΠΦΩ

ΕΛΛΗΝΙΚΑ  ΚΑΙ  ΞΕΝΑ ΛΕΞΙΚΑ  ΓΙΑ  ΤΗΝ  ΣΑΠΦΩ

                        Σ Α Π Φ Ω

     Σαπφώ, Σίμωνος, οι δε Ευμήνου, οι δε Ηεριγύου, οι δε Εκρύτου, οι δε Σήμου, οι δε Κάμωνος, οι δε Επάρχου, οι δε Σκαμανδρωνύμου’ μητρός δε Κλειδός’ Λεσβία εξ Ερεσσού, λυρική, γεγονυία κατά την μβ΄ Ολυμπιάδα, ότε και Αλκαίος ήν και Στησίχορος και Πιττακός, ήσαν δε αυτή και αδελφοί τρείς, Λάριχος, Χάραξος, Ευρύγιος, εγαμήθη δε ανδρί Κερκύλα πλουσιωτάτω, ορμωμένω από Άνδρου, και θυγατέρα εποιήσατο εξ αυτού, η Κλείς ωνομάσθη. Εταίραι δε αυτής και φίλαι γεγόνασι τρείς, Ατθίς, Τελεσίππα, Μεγάρα’ προς άς και διαβολήν έσχεν αισχράς φιλίας, μαθήτριαι δε αυτής Αναγόρα Μιλησία, Γογγύλα Κολοφωνία, Ευνείκα Σαλαμινία, έγραψε δε μελών λυρικών βιβλία θ΄. και πρώτη πλήκτρον εύρεν. Έγραψε δε και επιγράμματα και ελεγεία και ιάμβους και μονωδίας.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΛΕΞΙΚΟ  ΣΟΥΪΔΑ, 10^ος αιώνας μ.Χ.,  Εισαγωγή: Βασίλης Κατσαρός, εκδόσεις Θύραθεν-Θεσσαλονίκη 2002, σελίδα 1010.

Σημείωση:  Την αυλαία στην αντιγραφή των λημμάτων για την αρχαία λυρική λέσβια ποιήτρια ΨΑΠΦΑ, από ξένα και ελληνικά ΛΕΞΙΚΑ, που γνωρίζω, την ανοίγει όπως επιβάλλει η «τάξη» το Λεξικό ΣΟΥΪΔΑ. Ένας  πολυσέλιδος τόμος (1250 σελίδων) που αποτελεί πραγματικά έναν διαχρονικό αναλλοίωτο θησαυρό της ελληνικής αρχαίας και βυζαντινής γραμματείας. Όπως σημειώνει στις εναρκτήριες σελίδες του ο καθηγητής Βυζαντινής Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Βασίλης Κατσαρός που επιμελείται και γράφει την εισαγωγή της έκδοσης: «Το μεν παρόν βιβλίον Σούδα, οι δε συνταξάμενοι τούτο άνδρες σοφοί’ Ευδήμος ρήτωρ περί λέξεων κατά στοιχείον. Ελλάδιος, επί Θεοδοσίου του νέου, ομοίως. Ευγένιος Αυγουστοπόλεως της εν Φρυγία, ομοίως. Ζώσιμος Γαζαίος λέξεις ρητορικάς κατά στοιχείον. Καικίλιος Σικελιώτης εκλογήν λέξεων κατά στοιχείον. Λογγίνος ο Κάσσιος λέξεις κατά στοιχείον. Λούπερκος Βηρύττιος Αττικάς λέξεις. Ουηστίνος Ιούλιος σοφιστής επιτομήν των Παμφίλου γλωσσών, βιβλίων ενενήκοντα ενός. Πακάτος περί συνηθείας Αττικής κατά στοιχείον. Πάμφιλος λειμώνα λέξεων ποικίλων, περιοχήν βιβλίων ενενήκοντα πέντε. Έστι δε από του Ε στοιχείου έως του Ω’ τα γάρ από του Α μέχρι του Δ Ζωπυρίων πεποίηκε. Πωλίων Αλεξανδρεύς Αττικών λέξεων συναγωγήν κατά στοιχείον.». Παρά τον θαυμασμό που τρέφουμε για το Λεξικό Σουϊδα, μία από τις «πρώτες» πληροφοριακές πηγές που έχουμε για τον αρχαίο κόσμο, εξακριβώνουμε ότι το λήμμα για την αρχαία ποιήτρια ΣΑΠΦΩ, είναι τηρουμένων των ποιητικών της  μεγεθών και εκτιμήσεων του έργου και των δράσεών της, μικρό, και μάλλον συνοπτικό. Δεν αντλούμε πληροφορίες που ίσως, δεν μας δίνουν και άλλες αρχαίες πηγές. Αν όμως παρατηρήσουμε και άλλα λήμματα του ΛΕΞΙΚΟΥ θα αναγνωρίσουμε την ίδια λακωνικότητα στην παράθεση στοιχείων και πληροφοριών, για να μην σημειώσω, ότι απουσιάζουν πρόσωπα και ονόματα της αρχαιότητας που μας εκπλήσσει. Όπως και νάχει, το λήμμα της ΣΟΥΪΔΑΣ, οφείλει να μην λείπει από μια γενική αναφορά και συγκέντρωση βιβλιογραφικών στοιχείων για την αρχαία λυρική ποιήτρια.

     Με το όνομα Σαπφώ, αναφέρεται και ένα δεύτερο πρόσωπο. Διαβάζουμε: «Σαπφώ, Λεσβία εκ Μυτιλήνης, ψάλτρια. Αύτη δι’ έρωτα Φάωνος του Μυτιληναίου εκ του Λευκάτου κατεπόντωσεν εαυτήν. Τινές δε και ταύτης είναι λυρικήν ανέγραψαν ποίησιν.».       

 

                             ΣΑΠΦΩ

Περίφημη ποιήτρια του 7^ου/6^ου αι. π.Χ. Η αρχαιότητα τη θεωρούσε σύγχρονη του Αλκαίου και η δική της ζωή επηρεάσθηκε από τις πολιτικές αναταραχές της εποχής της, όπως βρέθηκε και αυτή επίσης υποχρεωμένη να φύγει εξόριστη από τον τόπο της. Σε λείψανα από τα κείμενά της το όνομά της εμφανίζεται και με τη μορφή Ψάπφα. Ήταν γόνος ευυπόληπτης αριστοκρατικής οικογένειας της Μυτιλήνης της Λέσβου, παντρεύτηκε και απέκτησε μια κόρη (απόσπ.132 LP). Πολιτικοί λόγοι την υποχρέωσαν να καταφύγει στη Σικελία (φαίνεται ότι αυτό έγινε το 604/3), από όπου μόνο ύστερα από αρκετά χρόνια μπόρεσε να ξαναγυρίσει στην πατρίδα της. Στην ιδιαίτερη πατρίδα της φαίνεται ότι δημιούργησε γύρω της έναν κύκλο από νέα κορίτσια, όπου καλλιεργούνταν η κοινωνικότητα, όπου όμως ίσως επίσης διδάσκονταν μουσική, χορός και καλοί τρόποι πολιτισμένης συμπεριφοράς για τη σημασία αυτού του κύκλου και τον ρόλο που έπαιζε σ’ αυτόν η Σ. επικρατεί μεγάλη ασάφεια, όλα όμως αυτά έδωσαν ήδη από την αρχαιότητα αφορμή για κάθε λογής εικασίες’ σίγουρα ο κύκλος των κοριτσιών δεν είχε κανέναν επίσημο λατρευτικό χαρακτήρα, ούτε η Σαπφώ είχε κανένα ιερατικό αξίωμα’ ο κοινωνικός αυτός κύκλος ήταν κατά κάποιον τρόπο κάτι το αντίστοιχο προς τις γνωστές από τα τραγούδια του Αλκαίου συντροφιές και λέσχες αντρών αριστοκρατών στο νησί’ για τις σχέσεις των κοριτσιών μεταξύ τους και για τη θέση της Σ. στον κύκλο έγιναν πολλές, ακόμη και κακοήθεις, εικασίες. Γενικά η μορφή της ποιήτριας περιβλήθηκε από θρύλους και μυθιστορηματικά πλάσματα της φαντασίας: αλλά ασφαλή στοιχεία για τη ζωή της δεν έχουμε. Τον παλιότερο από τους θρύλους αυτούς τον παρουσιάζει η κωμωδία Λευκαδία του Μενάνδρου: η Σ. λόγω του άτυχου έρωτά της προς τον Φάωνα, γκρεμιζόταν εκεί από έναν βράχο της Λευκάδας (έτσι και στις Ηρωίδες του Οβιδίου και, ακόμη, στη Σαπφώ του Grillparzer)’ πέρα από αυτόν η παράδοση της προσήψε και αρκετούς άλλους ακόμη εραστές’ στο τέλος έφτασε να γίνει και αστεία φιγούρα της κωμωδίας (το όνομά της έγινε τίτλος σε κωμωδίες του Αμειψία, του Άμφη, του Αντιφάνη, του Δίφιλου, του Τιμοκλή).- Βιογραφίες (με αναξιόπιστο υλικό) από τον Χαμαιλέοντα τον Ηρακλεώτη, καθώς και στη Σούδα’ στη Σούδα μάλιστα αναγράφονται δύο ποιήτριες με το όνομα Σαπφώ.- Πορτραίτα της: αγγειογραφία του ζωγράφου του Βρύγου (μαζί με τον Αλκαίο, γύρω στο 480 π.Χ.) τοιχογραφία στην Πομπηία’ Schefold: 55,57, 81, 173’ του ίδιου (Antike Kunst 3, 1960)’ Richter 70-72’ H. v. Heintze, Das Bildnis der S. 1966.

     Διαφορετικά από ό,τι στον Αλκαίο τα ποιήματά της Σ. όλα ανεξαιρέτως, γεννήθηκαν μέσα από την ιδιωτική, την προσωπική της ζωή: όλα τους είναι καρπός των διαλογισμών της πάνω στις σχέσεις των ανθρώπων και στα προβλήματα του κύκλου της και του κοινωνικού της περιβάλλοντος. Όλος ο κόσμος των αισθημάτων της ποιήτριας αποκαλύπτεται στον παρατηρητή, και δεν είναι λίγες οι φορές που η ποιήτρια γνωστοποιεί, κάτι παραπάνω: εξομολογείται πολύ προσωπικά πράγματα’ η Σ. μπόρεσε  να αποκαλύψει και να κάνει προσιτές εντελώς καινούργιες διαστάσεις της ψυχής βοηθούμενη από τις προσωπικές της εμπειρίες έμαθε όχι μόνο να αναγνωρίζει τα ανθρώπινα αισθήματα, αλλά και να τα κάνει με τρόπο παραστατικό ορατά, αποκαλύπτοντας έτσι στο μάτι του παρατηρητή περιοχές της ψυχής’ έκανε έτσι φανερά τα μεγάλα της χαρίσματα: της αυτοπαρατηρησίας, του κοφτερού της ματιού, της εκφραστικής της δεινότητας’ είχε όμως και το, όχι και τόσο συνηθισμένο, χάρισμα, η ψυχή της να δέχεται ερεθισμούς από το περιβάλλον της, από τη γύρω της φύση, ή εντυπώσεις της στιγμής-και όλα αυτά να τα περιγράφει ύστερα και να τα εκφράζει.

     Από τα ποιήματα της Σ. μας έχουν σωθεί σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα μόνο αποσπάσματα, που ο αριθμός τους αυξήθηκε αισθητά τις τελευταίες δεκαετίες μέσω παπυρικών ευρημάτων. Η κατάταξη των ποιημάτων έγινε από τους Αλεξανδρινούς με μετρικά κριτήρια’ καθώς φαίνεται, ένα από τα εννιά αυτά βιβλία περιλαμβάνει τα χορικά Επιθαλάμια (=τραγούδια του γάμου), που η Σ. τα είχε γράψει-σε μεγάλο αριθμό-για τις «μαθήτριές» της’ τέτοια τραγούδια συνόδευαν το νιόπαντρο ζευγάρι στο καινούργιο του σπίτι τραγουδισμένα από τους φίλους τους, μαζί και με διάφορα χαρούμενα έθιμα (110). Στα τραγούδια αντηχούν αναμνήσεις από τα κοριτσίστικα χρόνια (114), επαινούνται η ομορφιά και η καλή τύχη του νέου ζευγαριού (112, 115α, 116), που και που έχουμε και τη διήγηση κάποιου μύθου (44: η Ανδρομάχη λίγο πριν από τον γάμο της με τον Έκτορα, σε δακτυλικούς εξάμετρους στίχους, όπως και πολλές άλλες φορές σ’ αυτά τα τραγούδια).

      Η κοινή ζωή με τις συντρόφισσες ήταν το φόντο όλων σχεδόν των μονωδιών τραγουδιών της Σ., όσο μπορούμε να τα επισκοπήσουμε: σε πολλά από τα αποσπάσματα που έχουμε ο λόγος είναι για τα κοριτσίστικα αισθήματα, για τη χαρά, το παιχνίδι, την αγάπη, τον αποχαιρετισμό, τη νοσταλγία και τις αναμνήσεις’ ακόμη και προσευχές και ύμνους η Σ. τους διαμόρφωσε έτσι που να αποτελούν μαρτυρίες για τα αισθήματά της, όπως στο μοναδικό ποίημά της που μας σώθηκε ολόκληρο, την Προσευχή στην Αφροδίτη (1) αρχή και τέλος του ποιήματος κρατούν ως πλαίσιο την παραδοσιακή προσφώνηση της θεάς’ το ενδιάμεσο τμήμα του ποιήματος περιέχει περιγραφή μιας πιεσμένης από το πάθος γυναικείας καρδιάς, που διεκτραγωδεί στη θεά τα βάσανά της, μαζί όμως-σε μια χαριτωμένη αντίθεση-και της ίδιας της Σ. την παρατήρηση της εσωτερικής της κατάστασης. Περίφημη ήδη στην αρχαιότητα (τη μιμήθηκε και ο Κάτουλλος στο ποίημά του αρ. 21) διακρίνεται ανάμεσα στα υπόλοιπα αποσπάσματα η περιγραφή των συμπτωμάτων του ερωτικού πάθους (31)’ αυτή η «παθολογία του έρωτα» προσπαθεί, παρακολουθώντας τα εξωτερικά συμπτώματα, να συλλάβει την εσωτερική κατάσταση του ανθρώπου που χτυπήθηκε από τον έρωτα ως εξωλογική δύναμη. Ένα εξαιρετικά πλούσιο σε ερεθισμούς της ψυχής απόσπασμα, προσφώνηση και αυτό της Αφροδίτης, περιέχει ως εσωτερικό κεντρικό τμήμα την περιγραφή του ιερού άλσους (2 σώθηκε πάνω σε ένα όστρακο του 2^ου π.Χ., που βρέθηκε στην Αίγυπτο το 1937). Για τη δύναμη της Αφροδίτης, για το πάθος και τη νοσταλγία μιλούν πολλά αποσπάσματα’ πιο εντυπωσιακά ανάμεσα τους εκείνα που περιγράφουν-με οξυδερκείς παρατηρήσεις και με εκφραστική δεινότητα που μας καταπλήσσει και κατανικάει τον άνθρωπο (48), το κράτος του που κατατρώει τον άνθρωπο (130), την ακαταμάχητη ισχύ του (47)΄ η λαχτάρα του θανάτου ακούγεται στο απόσπ. 94΄δημοτικότροποι ήχοι ανακρούονται στο 102 (όπως και στο 94D., που θα μπορούσε όμως να μην είναι γνήσιο). Οι εναλλαγές στον κύκλο των συντροφισσών είχαν ως αποτέλεσμα αποχαιρετισμούς και νοσταλγίες’ ένα απόσπασμα (96 LP) επικαλείται τη δύναμη της ανάμνησης, που γεφυρώνει χρόνο και χώρο, και ζωγραφίζει την εικόνα της όμορφης φίλης που βρίσκεται τώρα μακριά. Άλλα αποσπάσματα από τέτοια τραγούδια για κορίτσια: 49,55, 57, 131. Το απόσπ. 16 για την ομορφιά της Ανακτορίας αρχίζει με μια σκέψη για τις διαφορές στις ανθρώπινες προτιμήσεις’ η αγάπη λοιπόν είναι που ορίζει στον άνθρωπο τα μέτρα και τα κριτήρια για το τι είναι γι’ αυτόν καλό και ωραίο’ για τις έννοιες του καλού και του ωραίου και το αποσπ. 50. Ξεχωριστή ήταν η περηφάνια που ένιωθε η ποιήτρια Σ., και βάσιζε την περηφάνια της αυτή στην αξιοσύνη και την αγάπη με την οποία έβαλε τον εαυτό της στην υπηρεσία των Μουσών (65,150,193).

     Η γλώσσα της Σ., η αιολική διάλεκτος, χαρακτηρίζεται από το εύηχο παιχνίδι των φωνηέντων και από μια υψηλού επιπέδου μουσικότητα’ γενικά όμως μπορούμε μάλλον να την πούμε γλώσσα απλή’ στα αφηγηματικά μέρη αναγνωρίζουμε το ομηρικό πρότυπο, κατά τα άλλα όμως λίγα μόνο υπολείμματα από την τεχνική επική γλώσσα μπορούμε να βρούμε στην ποίηση της Σ., στη σειρά των λέξεων και στη δομή των προτάσεων ακολουθήθηκαν, χωρίς τεχνικές επεμβάσεις, τα σχήματα του καθημερινού λόγου, και όμως, δίχως, θαρρείς, καμμιά δυσκολία και κανέναν κόπο, τα σχήματα αυτά βρήκαν τη θέση τους στους λυρικούς, συχνά τεχνικότατους στίχους  και στις στροφές των ποιημάτων’ τα ποιήματα δίνουν την εντύπωση της φυσικής απλότητας και λιτότητας, που συνταιριάζεται με μια χάρη και με μια απαράμιλλη ψυχική γαλήνη και ηρεμία’ μιλούν με μεγάλη αμεσότητα στον αναγνώστη, πολύ όμως πιο αποτελεσματικά στον ακροατή, και πολλές από τις εκφράσεις της που ζωγραφίζουν τον κόσμο της ψυχής μένουν βαθιά χαραγμένες στη μνήμη ως ολόδικές της δημιουργίες. Μετρική ποικιλία χαρακτηρίζει τα μονωδικά ποιήματά της Σ., στα οποία κυριαρχεί η ελεύθερη εναλλαγή μορφών δομημένων κατά στίχο και μορφών δομημένων κατά στροφές’ μια μορφή στροφής φέρει το όνομά της (ποιήματα του πρώτου της βιβλίου).

     Ήδη στον 5^ο αι. π.Χ. ήταν για άλλους μια κλασική ποιήτρια και για άλλους μια γνωστή αστεία φιγούρα της κωμωδίας’ κάτω από την επίδρασή της βρισκόταν ο Ανακρέων. Το κύριο μέρος των παραδεδομένων ποιημάτων της, αυτών που δεν έφτασαν ως εμάς μέσω παπυρικών ευρημάτων, ανάγεται σε μια αλεξανδρινή έκδοση’ οι Αλεξανδρινοί συναριθμούσαν επίσης τη Σ. στους εννιά ποιητές που θεωρήθηκαν άξιοι να περιληφθούν στον λεγόμενο Κανόνα των λυρικών ποιητών’ ένα επίγραμμα (Παλατινή Ανθολογία VII 44) τη χαρακτηρίζει «δέκατη μούσα». Ιστορικοί της λογοτεχνίας, το ίδιο όπως και αττικιστές και κλασικίζοντες θεωρητικοί, εκφράστηκαν για αυτήν με πολλή τιμή’ ο ανώνυμος συγγραφέας του Περί ύψους μας παρέδωσε δύο ποιήματά της’ πολλά παραθέματα μαρτυρούν ότι τα ποιήματά της ανήκαν στο υλικό της κοινής και γενικής παιδείας. Στη Ρώμη έκανε γνωστά τα ποιήματά της Σ. με μεταφράσεις και μιμήσεις ο Κάτουλλος, ενώ ο Οράτιος χρησιμοποίησε τη σαπφική στροφή. Τα ποιήματα της Σ. διαβάζονταν ακόμη τον 4^ο αι. μ.Χ. στα σχολεία, η πενιχρή όμως παράδοση δεν επέτρεψε μια ευρύτερη ακτινοβολία τους στον μεσαίωνα και στις αρχές των νέων χρόνων’ και ήταν για πρώτη φορά στα πιο τελευταία χρόνια που τα πολυάριθμα ευρήματα, συχνά βέβαια πολύ ασήμαντα, που όμως όλο και πληθαίνουν, διευρύνουν σιγά σιγά την εικόνα που η έρευνα μπορεί να διαμορφώσει για τη μεγάλη αυτή ποιήτρια., σελ. 413-415.

 PAUL  KROH, (LEXICON DER ANTIKEN AUTOREN, Alfred Kroner Verlag Stuttgart 1972). ΛΕΞΙΚΟ ΑΡΧΑΙΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΛΑΤΙΝΩΝ, μετάφραση-επιμέλεια: Δ. Λυπουρλής-Λ. Τρομάρας, εκδ. University Studio Press- Θεσσαλονίκη 1996.

Σημείωση:  Το Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων του παλαιού γερμανού καθηγητή Paul Kroh, έρχεται και αυτό με την σειρά του να προστεθεί, με την ανάλογη συγγραφική επιτυχία, στα αντίστοιχα βιβλία και Ιστορίες της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας ευρωπαίων πανεπιστημιακών. Λεξικά, συγγράμματα και μελέτες, πανεπιστημιακές εκδόσεις που μεταφράστηκαν τον προηγούμενο αιώνα στην χώρα μας συμπληρώνοντας και ολοκληρώνοντας κατά κάποιον τρόπο τα πολλαπλά «εκδοτικά» κενά πάνω στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία. Ιστορικοί αιώνες μετά τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό και το κίνημα του ρομαντισμού, περίοδοι κατά τις οποίες έχουμε την ιλιγγιώδη ανάπτυξη των κλασικών σπουδών στον δυτικό κόσμο, την ευρωπαϊκή ήπειρο, της ΗΠΑ και την χώρα μας. Δεκαετίες κατά της οποίες το ενδιαφέρον των φιλότεχνων, των διανοούμενων, των λογοτεχνών, των φοιτητών και ενός μεγάλου τμήματος της κοινής γνώμης στράφηκε αβίαστα στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία σπουδάζοντάς την. Την ποίηση, το θέατρο, την τραγωδία, τις καλές τέχνες, την αρχιτεκτονική, την ιστορία, τις θρησκευτικές-μυθολογικές δοξασίες, την πολιτική παιδεία και παιδαγωγική αγωγή, κοινωνικές αντιλήψεις και συμπεριφορές των προγόνων μας. Δύο διαχρονικών, κεντρικών πυλώνων του Ευρωπαϊκού πνεύματος, πολιτισμού και Ιστορίας. Οι εργασίες αυτές των ευρωπαίων, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και τα κάθε είδους Λεξικά (αρχαιολογικά, θεατρολογικά, λογοτεχνικά, γλωσσικά, όρων, συγγραφέων, μυθολογικά, θρησκειολογικά, γεωγραφικά κλπ.) κόμισαν ένα σύγχρονο πνεύμα ερευνητικής ανανέωσης και ενασχόλησης, επαναπροσέγγισης των αρχαίων κειμένων-πηγών με φρέσκια ματιά, μοντέρνες μεθόδους, σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα, πρωτότυπες τεκμηριώσεις, ανακαλύψεις νέων δεδομένων και προσθήκες σε λησμονημένες  πηγές, (παπυρικές και μη) ώστε η αρχαία κλασική γραμματεία να καταλάβει τα πρώτα έδρανα των ενδιαφερόντων του νεότερου αναγνωστικού κοινού, των ερευνητών, των φιλολόγων, των φοιτητών, των μαθητών, των συνεργατών των πανεπιστημιακών σχολών και των επιτελείων τους. Με τις επιτυχημένες αυτές εκδόσεις γεφυρώθηκαν τα χάσματα άγνοιας των παλαιότερων γενεών που διέτριβαν στα κλασικά γράμματα. Επαναδιαπραγματεύθηκαν στοιχεία και πηγές, παραδεδεγμένες παλαιότερες γνώσεις κωδικοποιήθηκαν εκ νέου, αναδείχθηκαν ζητήματα που απασχολούσαν την επιστημονική κοινότητα. Ταξινομήθηκαν τα νέα πληροφοριακά πεδία με υπέρμετρη σχολαστικότητα, ήρθαν στην επιφάνεια νέα στοιχεία και δεδομένα που αφορούσαν την αρχαία ελληνική γραμματεία, ιστορία και πολιτισμό. Έρευνες και εργασίες οι οποίες μας έφεραν ξανά σε επαφή με τις εθνικές μας ρίζες. Σχημάτισαν ή και ολοκλήρωσαν το ψηφιδωτό του πολιτισμικού μας προσώπου σαν χώρα, γεωγραφικό τόπο, σαν λαό, σαν πατρίδα. Φώτισαν την ιστορική και πολιτιστική συνέχεια του Έθνους των Ελλήνων και την πορεία του στον χρόνο. Ασφαλώς, δεν χρειάζεται να τονίσουμε ότι ο μεγάλος και εξακολουθητικός αυτός πνευματικός οργασμός της ανάπτυξης των κλασικών σπουδών, την στροφή στις «μαλακές» λεγόμενες επιστήμες, στην διάδοση με καινούργιες προοπτικές και οραματισμούς προσέγγισης των αρχαίων κειμένων, στην ανάδειξη του πολιτιστικού προσώπου της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και παράδοσης, οφείλεται στο διαρκές και άοκνο, φιλότιμο ενδιαφέρον επιστημόνων, ερευνητών, λογοτεχνών, ποιητών του δυτικού κόσμου. Άτομα με εμπεδωμένη φιλελληνική συνείδηση, αγάπη για την ελλάδα, σταθεροί πρεσβευτές του ελληνικού πολιτισμού, τα οποία συνέβαλλαν και συμβάλλουν ακόμα, ποικιλοτρόπως στην εδραίωση και συνέχιση των κλασικών σπουδών στις χώρες τους, στις ηπείρους τους, στην διατήρηση στενών δεσμών της σύγχρονης μοντέρνας πολιτιστικής παράδοσης με την αρχαία. Σαν ενιαίες εκφράσεις ζωής και αξιών, διδαχών της παράδοσης, αισθητικών μοντέλων. Όχι ως τιμαλφή μόνο της αρχαίας ελλάδας και αρχαίας ρώμης αλλά σαν ένα οικουμενικό πλέγμα πολιτιστικών και πνευματικών, καλλιτεχνικών αναφορών, που αληθεύουν ακόμα και στον 20^ο  και 21^ο αιώνα. Στον σύγχρονο μοντέρνο και μεταμοντέρνο κόσμο μας.

 Ο γερμανός συντάκτης του Λεξικού (και οι συνεργάτες του) μετά το λήμμα για την Σαπφώ, - όπως πράττει και στα υπόλοιπα λήμματα- αναφέρει τις σύγχρονες (της εποχής του) επιστημονικές αναστυλώσεις των αρχαίων κειμένων, ποιημάτων Ελλήνων και Λατίνων Συγγραφέων. Αναγράφονται τα αρχικά εκδόσεων από όπου αντλήθηκαν τα Σαπφικά σπαράγματα και οι ωδές που εξετάζονται, διεθνώς αναγνωρισμένες πανεπιστημιακές εκδόσεις, και ενδεικτικούς τίτλους μελετών, όπου γίνονται οι παραπομπές. Ανάμεσα στα ξένα ονόματα αναγνωρίζουμε και αυτά των ελλήνων. Από τους μεταφραστές έχουμε τα ονόματα των ποιητών Σωτήρη Κακίση (Σ. Κακίσης, 1983) και του νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη (Ο. Ελύτης 1984), οι οποίοι έχουν μεταφράσει Σαπφώ. Επίσης, αναγνωρίζουμε το όνομα του Χ. Σ. Φλωράτου ( Αθηνά 61, 1957) και του καθηγητή Ιωάννη Θ. Κακριδή (W. St. 79, 1966, 44 LP). Το όνομα της αρχαίας ποιήτριας Σαπφώς, μνημονεύεται και σε άλλα λήμματα συγγραφέων που συνδέονται πληροφοριακά με την λέσβια ποιήτρια. Το λήμμα είναι κατατοπιστικό και προσεγγίζει το έργο της με σεβασμό και ερευνητική επάρκεια.

 Όπως αναγράφουν στο σημείωμά τους σελ. 9-10 οι έλληνες μεταφραστές Δ. Λυπουρλής και Α. Τρομάρας, για την ελληνική έκδοση του ογκώδους Λεξικού χρησιμοποιήθηκαν επιπρόσθετα και άλλα ξενόγλωσσα και ελληνόγλωσσα βοηθήματα. Το σύνολο αποτέλεσμα της δουλειάς των ελλήνων μεταφραστών και εκδοτών στέφθηκε επάξια με επιτυχία.

                        ΣΑΠΦΩ

Ελληνίδα λυρική ποιήτρια, γεννημένη τον ύστερο έβδομο αιώνα π.Χ. στην Ερεσσό της Λέσβου, σύγχρονη του Λέσβιου ποιητή Αλκαίου. Πατέρας της ήταν ο Σκαμανδρώνυμος, μητέρα της η Κληίς. Νεαρή ακόμα πήγε εξόριστη στη Σικελία, όπως υποθέτουν εξαιτίας πολιτικών ταραχών στη Λέσβο. (Ένα άγαλμά της που φτιάχτηκε στη Σικελία τον τέταρτο αιώνα π.Χ. το είχε κλέψει ο περιώνυμος Ρωμαίος κυβερνήτης Verres.) Επέστρεψε για να περάσει το υπόλοιπο της ζωής της στη Μυτιλήνη. Είχε τρεις αδερφούς, που ο ένας τους, ο Χάραξος, έμπορος, έπλευσε με φορτίο κρασιού προς τη Ναύκρατη της Αιγύπτου και εκεί έμπλεξε δαπανηρά με μια Αιγύπτια εταίρα που ονομαζόταν Δωρίχα (ο Ηρόδοτος, που αναφέρεται στην ιστορία στο 2.135, συγχέει τη Δωρίχα με τη Ροδώπη). Λέγεται ότι η Σαπφώ είχε εκφράσει ισχυρή αποδοκιμασία για την υπόθεση. Παντρεύτηκε τον Κερκύλα και απόχτησε μια κόρη, την Κληίδα. Μια περίφημη ιστορία, που ίσως προέρχεται από την ελληνική κωμωδία, ανάφερε ότι ερωτεύτηκε έναν κάποιο Φάωνα, που την απόκρουσε, και πως αυτή ύστερα από αυτό απογοητευμένη έπεσε από ένα γκρεμό της Λευκάδας. Η χρονολογία του θανάτου της είναι άγνωστη.

     Η ποίηση της Σαπφώς, που ήταν σχεδόν ολοκληρωτικά μονωδία (βλ. ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ), είχε διαιρεθεί σε εννέα βιβλία σύμφωνα με το μέτρο’ το 1^ο βιβλίο απαρτιζόταν από ποιήματα σε σαπφικό μέτρο (βλ. ΜΕΤΡΟ, ΕΛΛΗΝΙΚΟ 8 (ι)), το 2^ο βιβλίο από ποιήματα σε δακτυλικούς εξάμετρους, και ούτω καθεξής. Το ένατο βιβλίο περιλάμβανε εκείνα τα Επιθαλάμια που δεν ταίριαζαν μέσα στα άλλα βιβλία για μετρικούς και άλλους λόγους. Η διάλεκτός της ήταν η Λεσβιακή, ένας κλάδος της Αιολικής Ελληνικής (βλ. ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ). Από τα ποιήματά της μόνο η προσφώνησή της στην Αφροδίτη είναι με βεβαιότητα πλήρης μερικά χωρία έχουν διασωθεί σε παραθέματα, για το μεγαλύτερο όμως μέρος τα ποιήματα είναι γνωστά από παπυρικά αποσπάσματα που ανακαλύφτηκαν τον εικοστό αιώνα (βλ. ΠΑΠΥΡΟΛΟΓΙΑ). Η θεματική της Σαπφώς φαίνεται πώς είναι περιορισμένη σχεδόν αποκλειστικά στον προσωπικό κόσμο της οικογένειάς της και των φιλενάδων της.

     Η Σαπφώ ήταν προφανώς η ηγετική προσωπικότητα μέσα σ’ έναν κύκλο γυναικών και κοριτσιών που πρέπει να είχαν αποτελέσει το ακροατήριό της. Αν ήταν κατά κάποια τοπική έννοια η δασκάλα τους ή η μεντόρισσά τους, αυτό παραμένει ασαφές, μοιάζει όμως απίθανο να ήταν δεσμευμένες με κοινή λατρεία της Αφροδίτης και των Μουσών, όπως είχαν υποθέσει κάποιοι. Συνδεόταν στενά μαζί τους και έγραφε με μεγάλη απλότητα αλλά και με παθιασμένη σφοδρότητα για την αγάπη της (και κατά περίπτωση για το μίσος της) σε πρόσωπα. Τα δύο πιο φημισμένα ποιήματά της είναι: πρώτο η προσφώνηση στην Αφροδίτη που αναφέραμε πιο πάνω, στο οποίο επικαλείται τη θεά μ’ ένα ύφος που θυμίζει ύμνο λατρείας και ζητάει να λυτρωθεί από την ανανταπόδοτη αγάπη για μια κοπέλα’ και δεύτερο εκδήλωση αγάπης για ένα κορίτσι, που μόνη η όψη της συγκινεί τη Σαπφώ έντονα, ενώ ένας νεαρός που κάθεται δίπλα στο κορίτσι μοιάζει με θεό στην αδιαφορία του (ο Κάτουλλος το μετέφρασε αυτό στο δικό του ποίημα 51). Δεν υπάρχει στα σωζόμενα αποσπάσματα ξεκάθαρες αναφορές για σαρκικές σχέσεις, μολονότι ο ποιητής Ανακρέων μια γενεά αργότερα φαίνεται να επισημαίνει κακεντρεχώς ότι το όνομα του νησιού υποδηλώνει γυναικεία ομοφυλοφιλία. Τα επιθαλάμια έχουν διαφορετικό τόνο, σε μερικές περιπτώσεις είναι περισσότερο τυπικά και λιγότερο προσωπικά, και περιέχουν στοιχεία λεσβιακού λαϊκού τραγουδιού’ και αυτά όμως έχουν επίσης μιαν απατηλή απλότητα. Η Σαπφώ δημιούργησε έναν τύπο υποκειμενικής προσωπικής λυρικής ποίησης που ποτέ δε βρήκε τον όμοιό του στον αρχαίο κόσμο ως προς την αμεσότητα και την έντασή του.

M. C. HOWATSON. (THE OXFORD COMPANION TO CLASSICAL LITERATURE, 1989). ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. (Μυθολογία-Ιστορία- Γραμματολογία- Τέχνες- Θρησκείες- Επιστήμες), Επιμέλεια-Μετάφραση: Βασίλειος Δ. Φόρης, εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη-Θεσσαλονίκη- Αθήνα 1996, σελ. 672-673.

Σημείωση: Το Ογκωδέστατο –πολυσέλιδο Κλασικών Σπουδών  Λεξικό της Οξφόρδης που μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον εκδοτικό οίκο των Αδερφών Κυριακίδη, σελίδες 1128 δρχ. 15600, είναι σημαντικά διαφωτιστικό και πληροί τις προδιαγραφές του είδους του, παρά του ότι τα λήμματά του δεν συνοδεύονται από τις ανάλογες υποστηρικτικές αρχαίες πηγές και αναφορές, όπως άλλα παρόμοιου είδους και θεματολογίας Λεξικά. Φυσικά, η παράθεση των Ελληνικών και Λατινικών λημμάτων, προϋποθέτει τις αντίστοιχες πηγές και πληροφορίες έρευνας και ταξινόμησης, που υλοποιήθηκαν από τους συντελεστές της έκδοσης, όπως κατά την ανάγνωσή μας διαπιστώνουμε. Μια πολύτιμη έκδοση και προσφορά πάνω στην αρχαία γραμματεία και ιστορία, μυθολογία κλπ., που, όπως μας λέει ο καθηγητής Αγαπητός Γ. Τσοπανάκης στην δισέλιδη Παρουσία του: «Η αγγλική παράδοση των ανθρωπιστικών σπουδών δημιούργησε σημαντικά κέντρα και στην Μεγάλη Βρετανία και στην Ιρλανδία, από τα οποία τα πιο γνωστά στην Ελλάδα είναι η Οξφόρδη και η Κανταβριγία, δηλ. το Oxford και το Cambridge- και το Δουβλίνο στην Ιρλανδία-, χάρη στην επιστημονική δραστηριότητά τους…..», σ. 13.  Τα κληροδοτήματα σε εμάς τους Έλληνες τέτοιας ποιότητας και περιεκτικότητας επιστημονικές και ερευνητικές εργασίες είναι πολλαπλά και διαχρονικά. Οι σελίδες 17 έως 790 περιλαμβάνουν τα πρόσωπα και τα θέματα που αφορούν την Ελληνική γραμματεία ενώ οι σελίδες 791 έως 978 τα αντίστοιχα της Ρωμαϊκής γραμματείας. Στις σελίδες 979 έως 988 έχουμε τον Χρονολογικό Πίνακα. Στις σελίδες 989 έως 999 έχουμε τους ασπρόμαυρους Χάρτες με τα τοπωνύμια των περιοχών, τις τοποθεσίες που διαδραματίστηκαν τα ιστορικά γεγονότα οι μάχες κλπ. στις περιοχές της Μικράς Ασίας, της Ελλάδας και του Αιγαίου πελάγους, της Ιταλίας, της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και της Ρωμαϊκής Βρετανίας.  Ακολουθούν τα Ευρετήρια Α΄ με τους Ελληνικούς όρους σ. 1001-1094 και Β΄ με τους Λατινικούς όρους σ. 1095-1128. Στην σελίδα 1080 του Ευρετηρίου Ελληνικών Όρων έχουμε το όνομα της αρχαίας λυρικής ποιήτριας ΣΑΠΦΩΣ, καθώς και άλλους όρους όπου μνημονεύεται η παρουσία της. Βλ. Σαπφώ 672, Heroides 871, Odue 914, Ασκληπιάδης 120, γυναίκες, η κατάστασή τους 187, διάλεκτοι 212, Δωρίχα 232, επιθαλάμιον 266, κανόνες 380, Κάτουλλος 389, κείμενα, μεταβίβαση των αρχαίων 392, Λέσβος 451, Λογγίνος, Περί ύψους 458, Λυδία 464, λυρική ποίηση 466, μέτρο 493, μουσική 509, ομοφυλοφιλία 557, παπυρολογία 573, Ροδόπη 648, Φάων 760, Χάραξος 775.

Στην σελίδα 557 και στο λήμμα για την αντρική και γυναικεία Ομοφυλοφιλία αναγράφονται τα εξής (αντιγράφω τα της γυναικείας): «Γυναικεία ομοφυλοφιλία μαρτυρείται λιγότερο’ η εντονότερη έκφρασή της βρίσκεται στα ποιήματα της Σαπφώς, που χαιρόταν μια ελευθερότερη ζωή πάνω στην αιολική Λέσβο από ό,τι επιτρεπόταν για τις πολλές γυναίκες στην ηπειρωτική Ελλάδα. Μαρτυρία για σωματικές σχέσεις είναι αμφίβολη’ η γλώσσα των ποιημάτων στα οποία προσφωνεί άλλες κοπέλες δικαιολογεί την παρατήρηση ενός μεταγενέστερου Έλληνα σχολιαστή ότι η σχέση της με τα κορίτσια ήταν όπως του Σωκράτη η σχέση με ωραίους νεαρούς (δηλαδή φλογερή, αλλά αγνή). Ένα απόσπασμα από άλλο σχόλιο την περιγράφει, ίσως με αληθοφάνεια, ως δασκάλα κοριτσιών.».

                    ΣΑΠΦΩ

Σαπφώ-ούς (ώ-ως) 1., Η περίφημη λυρική ποιήτρια από τη Λέσβο, η οποία έγραφε τ’ όνομά της στην αιολική διάλεκτο Ψάπφω (Διον. Αλ. Συν.23). Γεννήθηκε περί το 630 π.Χ. είτε στην Ερεσσό είτε στη Μυτιλήνη, όπου πέρασε άλλωστε και τα περισσότερα χρόνια της ζωής της. Το όνομα της μητέρας της ήταν Κλείς, ενώ στον πατέρα της, δίνουν διάφορα ονόματα. Άλλοι τον αποκαλούν Σκάμανδρο ή Σκαμανδρώνυμο κι άλλοι Σίμωνα ή Εύμηνο ή Ηερίγυιο ή Έκρυτο ή Σήμο ή Κάμωνα ή Έπαρχο. Είχε και τρείς αδερφούς, το Λάριχο, το Χάραξο και τον Ευρύγιο, και φαίνεται πώς παντρεύτηκε κάποιον από την Άνδρο, που ήταν πολύ πλούσιος κι ονομαζόταν Κερκύλας, κι απέκτησε μία κόρη, στην οποία έδωσε το όνομα της μητέρας της (βλ. Κλείς 1.& 2.) (Σουίδ. Στο ίδιολ.[α]. Διον. Συν. Ο.π.). Κάποτε, μεταξύ του 694 και του 595 π.Χ. εγκατέλειψε τη Μυτιλήνη κι εξορίστηκε στη Σικελία, προφανώς για πολιτικούς λόγους, παίρνοντας μαζί της και την κόρη της (Σαπφώ βιογρ. 5 & απόσπ. 98b [LCL. τόμ. 142, σελ. 8,124]). Ο τρόπος της ζωής της έδωσε αφορμή για διαφόρων ειδών εικασίες, ακόμα και για να την χαρακτηρίσουν ομοφυλόφιλη, με τις φίλες της, την Ατθίδα, την Τελεσίππα και τη Μεγάρα, προς ας και διαβολήν έσχεν αισχράς φιλίας  (Στράβ. Ό.π. Μάξ. Τύρ. 18.9 C-d ). Πού και πότε πέθανε δεν το γνωρίζουμε, αναφέρθηκε ωστόσο κι η εκδοχή ότι από έρωτα για το Μυτιληναίο Φάωνα αυτοκτόνησε, πηδώντας στη θάλασσα από ένα βράχο της Λευκάδας, ενώ άλλοι πιστεύουν πως αυτή που αυτοκτόνησε ήταν η επόμενη (Σουίδ., στο ίδιο λ.[b].  Στράβ. 10/2.9, Αθήν. 596e). Ως ποιήτρια τη θεωρούν οι αρχαίοι απαράμιλλη (Στράβ. 13/2.3), ο Πλάτωνας την αποκαλεί σοφή, τη  δέκατη από τις Μούσες (Αιλ. Π. Ιστ. 12.19. Πλάτ. Φαίδρ. 235 B-C, Ανθ. Π. 9.506) κι ο Σόλωνας, όταν άκουσε ένα τραγούδι της, ζήτησε να του το διδάξουν κι άμα τον ρώτησε κάποιος γιατί τον ενδιέφερε να το μάθει, απάντησε: ίνα μαθώ αυτό αποθάνω (Στοβ. Ανθ. 3/29.58). Πολλά ήταν τα επιγράμματα που της αφιέρωσαν (Άνθ. Π. 7.14, 7.15, 7.17, 7. 407, 9.189 κ.ά.), ενώ  οι Μυτιληναίοι, μολονότι ήταν γυναίκα, την τίμησαν και χάραξαν τη μορφή της πάνω στα νομίσματα τους (Αριστοτέλης  Ρητ.1398b. Πολύδ. 9.84). Η ποίησή της δεν ήταν μόνο ερωτική και δεν είχε γραφεί μόνο για να τιμήσει θεούς ή για να διασκεδάζει τις συντρόφισσές της, όπως λέει η ίδια (Αθήν. 571d), αλλά μέσα από τα έργα της δίνει και συμβουλές, όπως όταν μαλώνει τη θυγατέρα της πώς δεν ταιριάζει ο θρήνος σε σπίτι όπου υπηρετούν τις Μούσες (Μάξ.Τύρ.18 .9k) ή όταν υπενθυμίζει σε άλλους ότι ο πλούτος, χωρίς την αρετή, δεν είναι καλός σύντροφος (Σχόλ. Πίνδ. Ολ. 2.96f), ή ότι ο όμορφος είναι μεν ωραίος, όσο αφορά στην εμφάνιση, αλλά ο καλός είναι αυτομάτως και όμορφος (Γαλην. Προτρ.. 8. 15-17. Από το σύνολο του έργου της δεν έχουν σωθεί παρά αποσπάσματα, περί τα 214, καθώς και λίγα επιγράμματα (Ανθ. Π. 6. 269, 7.489, 7.505). Τα περισσότερα εκδόθηκαν για πρώτη φορά με τη μέθοδο της τυπογραφίας από τον Ερρίκο Στέφανο (Henri Estienne) στο Παρίσι το 1556, Από τότε, εκτός από τα νέα ελληνικά, έχουν μεταφραστεί και σε πολλές άλλες γλώσσες.

2., Εταίρα από τη Λέσβο και, κατά μία εκδοχή, αυτή που αυτοκτόνησε από έρωτα για το Φάωνα (Αιλ. Π. Ιστ. 12.19, Αθην. 596e, Λεξ. Λευκάτης & Φάων).

   ΑΜΑΛΙΑ  ΜΕΓΑΠΑΝΟΥ,  ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΚΥΡΙΑ ΟΝΟΜΑΤΑ., μυθολογικά-ιστορικά έως τον 1^ο μ.Χ. αιώνα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, εκδ. Μουσείο Μπενάκη-Έναστρον Εκδόσεις-Αθήνα 2006., σ. 882.

Σημείωση: Ο ογκώδης και μεγάλου μεγέθους τόμος της συγγραφέως Αμαλίας Μεγαπάνου (συζύγου του πρώην προέδρου της ελληνικής δημοκρατίας και πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή), αποτελεί μια θαυμαστή έκπληξη για όποιον το πάρει στα χέρια του και αρχίζει να ξεφυλλίζει τις «μπουκωμένες» από πληροφορίες σελίδες του. Εξαιρετική και πολύχρονη όπως διαπιστώνουμε εργασία, σπάνια για τα ελληνικά εκδοτικά δεδομένα, και μάλιστα, όταν ο ερευνητικός αυτός μόχθος, προέρχεται από γυναικεία γραφίδα. Από όσο μπορώ να γνωρίζω, παρά του ότι έχουμε σπουδαία γυναικεία πανεπιστημιακά και φιλολογικά κεφάλαια στον χώρο του δοκιμιακού λόγου και της έρευνας, ιδιαίτερα σε ζητήματα που αφορούν την ελληνική λογοτεχνία, δεν έχουμε παρόμοιου είδους εργασία. Ούτε γνωρίζω να έχει εκδοθεί ανάλογου εύρους Λεξικό από ελληνίδα δοκιμιογράφο. Υπάρχει από μνήμης να αναφέρω ένα «Εικονογραφημένο Λεξικό της Ελληνικής Μυθολογίας για παιδιά» της Αικατερίνης Τσοτάκου-Καρβέλη, εκδόσεις Γνώση-Αθήνα 1988, σελ. 232. Το βιβλίο αυτό όμως, δεν συγκρίνεται ούτε με την ποιότητά ούτε με το άνοιγμα της βεντάλιας των πληροφοριών και στοιχείων που μας προσφέρει το Λεξικό της Αμαλίας Μεγαπάνου. Εδώ να ανοίξω μία μικρή παρένθεση αναφέροντας τον τόμο του Pierre Grimal, «Λεξικό της Ελληνικής και Ρωμαϊκής Μυθολογίας» επιμέλεια ελληνικής έκδοσης Βασίλειος Άτσαλος, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 1196. (η  μετάφραση του Λεξικού έγινε από επιτελείο ελλήνων επιστημόνων). Στις σελίδες 607^α, και 681^α, έχουμε το λήμμα για την νεαρή Αιγύπτια εταίρα  Ροδώπις που σχετίστηκε με τον έμπορο αδερφό της Σαπφούς, τον Χάραξο, και το λήμμα για τον ήρωα της Λέσβου Φάωνα, τον οποίο ερωτεύθηκε η ποιήτρια. «Έλεγαν ακόμη ότι είχε περιφρονήσει τον έρωτα της Σαπφώς και ότι αυτή, για να ξεχάσει το πάθος της, ρίχτηκε από τους απόκρημνους βράχους της Λευκάδας (Λευκάς πέτρη η Λευκάτας) στα κύματα της θάλασσας.». Η συστηματική ενασχόληση της Αμαλίας Μεγαπάνου με την αρχαία ελληνική μυθολογία, τα πρόσωπά της, την ιστορία και τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, δεν είναι κάτι που αρχινά με την έκδοση του παρόντος Λεξικού,  μοτίβα που προέρχονται από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, την ιστορία, την μυθολογία, τους ήρωες, την τέχνη κ. ά. είναι εμφανή στα πεζογραφήματά της και αποτελούν μοντέλο και παραπλήσια τυπολογία χαρακτήρων πολλών πεζών της. Η Α. Μ. εστιάζει την ματιά της σε στιγμές που ίσως η επίσημη ιστορία είτε προσπερνά είτε δεν τους δίνει και μεγάλη σημασία (αναφέρομαι στα πεζά της).Ερευνά εξονυχιστικά, προσέχει συμπεριφορές αρχαίων προσώπων, στέκεται σε αντιδράσεις μυθικών ή της εθνικής θρησκείας ιδεότυπων, αποδελτιώνει πηγές και αρχαία λήμματα, συγκρίνει πληροφορίες, συσχετίζει στοιχεία, και με το τεράστιο αυτό υλικό σπονδυλώνει τα έργα της. Τα στοιχεία και οι πληροφορίες που χρησιμοποιεί διακρίνονται για την σαφήνεια, την ακρίβεια, την επιστημοσύνη τους την άψογη τεκμηρίωση. Η γραφή της είναι λιτή, το ύφος της επίσης γλαφυρό και ισορροπημένο. Το παρόν Λεξικό της σίγουρα είναι έργο ζωής. Ο μόχθος και η επιμέλεια να συγκεντρωθεί και να συστεγασθεί ένα τόσο πολύστικτο και διαφορετικού μεγέθους πληροφοριακό υλικό  υποδηλώνει την αμέριστη φροντίδα της και την αγάπη της για την ερευνητική καταγραφή που ανέλαβε να φέρει εις πέρας. Παρά τον όγκο και το μέγεθος του βιβλίου, τις πάνω από 1130 σελίδες του, την τσουχτερή τιμή του και γιατί όχι και το βάρος του, το Λεξικό αυτό είναι πολύτιμο βοήθημα για κάθε ενδιαφερόμενο όχι μόνο πάνω σε ζητήματα και προβληματισμούς της αρχαίας γραμματείας. Είναι ένα πανόραμα γνωριμιών μας με ότι μπορεί να φανταστεί κανείς πάνω στα πρόσωπα, γεγονότα, κοινωνικές εκδηλώσεις και στιγμές, κείμενα και αποσπάσματα, στην τεράστια ύλη με δύο λόγια, που διαπραγματεύεται και σπουδάζει η Αμαλία Μεγαπάνου.

Οι αρχαίες πηγές όπως παρατηρούμε εντάσσονται μέσα στο σώμα του λήμματος έτσι ο αναγνώστης έχει παράλληλα με τα βιογραφικά στοιχεία και την πολλαπλή τεκμηρίωσή τους.  Όπως γράφει και στον μικρό Πρόλογό του ο κυρός Άγγελος Δεληβοριάς (πρώην διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη) ο τόμος είναι «ένα γενναιόδωρο καταστάλαγμα ενός επίπονου ερευνητικού μόχθου και μιας πολύχρονης αποκλειστικής αφοσίωσης στις εξαιρετικά αυστηρές επιταγές του συγγραφικού της άθλου».

               ΣΑΠΦΩ

(Η ίδια έγραφε το όνομά της, σύμφωνα με την αιολική διάλεκτο, Ψάπφα). Λεσβία ποιήτρια, που γεννήθηκε στη Μυτιλήνη (ή ίσως στην Ερεσσό), στα μέσα περίπου του 7^ου αιώνα π.Χ. Καταγόταν από καλή οικογένεια, και το όνομα του πατέρα της φαίνεται πώς ήταν Σκαμανδρώνυμος. Η μητέρας της λεγόταν Κληίς Είχε τρείς αδερφούς, τον Χάραξο, τον Λάριχο και τον Ευρύγιο. Κατά τον Σουίδα, είχε παντρευτεί τον Κερκώλα, έναν πλούσιο άνδρα από την Άνδρο. Φαίνεται πώς είχε τουλάχιστον ένα παιδί, μια κόρη, που ονομαζόταν Κληίς όπως η γιαγιά της. Η Σαπφώ ήταν σύγχρονη του Αλκαίου, του Στησιχόρου και του Πιττακού. Με τον Αλκαίο φαίνεται πως συνδεόταν και με στενή φιλία, όπως δείχνουν αποσπάσματα στίχων και των δύο ποιητών που έχουν σωθεί. Σχετικά με τον αδελφό της Σαπφούς, Χάραξο, ο Ηρόδοτος (Β΄135) διηγείται την ιστορία του στην Αίγυπτο με την εταίρα Ροδώπη, που τελικά και την νυμφεύθηκε. Ο Χάραξος ήταν έμπορος κρασιών.  Σε ένα απόσπασμα ποιήματός της, η Σαπφώ επιπλήττει τον Χάραξο, αλλά όχι για τον έρωτά του προς τη Ροδώπη. Κατά τον Αθήναιο, η ερωμένη του Χάραξου ονομαζόταν Δωρίχα. Δεν υπάρχουν πολλές λεπτομέρειες σχετικά με την ζωή της ποιήτριας, αλλά φαίνεται πώς, όπως και ο Αλκαίος, εγκατέλειψε τη Λέσβο εξαιτίας πολιτικών ταραχών στο νησί. Λέγεται πώς πήγε στη Σικελία και πέθανε εκεί. Κατ’ άλλη εκδοχή που φαίνεται και η πιο πιθανή, ξαναγύρισε στην πατρίδα της έπειτα από μερικά χρόνια. Η μετανάστευσή της αυτή φαίνεται να έγινε μεταξύ 604 και 592 π.Χ. Τόσο από τις πληροφορίες που μας δίνει ο Ηρόδοτος για τον αδελφό της Χάραξο, όσο και από έναν από τους στίχους της, όπου αποκαλεί τον εαυτό της γεραιτέρα, η Σαπφώ φαίνεται να πέθανε σε αρκετά προχωρημένη ηλικία. Ένας μύθος που αναφέρεται από ποιητές της αττικής κωμωδίας, ότι είχε ερωτευθεί κάποιον ωραίο νέο, τον Φάωνα, και, όταν εκείνος δεν ανταποκρίθηκε στο αίσθημά της, έπεσε από έναν βράχο της Λευκάδας στη θάλασσα και αυτοκτόνησε, φαίνεται πως είναι καθαρή επινόηση των μεταγενέστερων χρόνων  και προήλθε από την παρανόηση μερικών στίχων της. Πάντως, το όνομα Φάων δεν αναφέρεται σε κανέναν από τους στίχους της που έχουν σωθεί, και είναι πολύ πιθανό να μην υπήρχε και σε εκείνους που έχουν χαθεί. Υπάρχουν βέβαια στίχοι που μιλούν για τον έρωτά της με έναν ωραίο νέο, και ίσως αυτό να έγινε η αφορμή για την επινόηση του μύθου. Τα ποιήματα της Σαπφώς είναι γραμμένα στην τοπική λεσβο-αιολική διάλεκτο. Χρησιμοποιούσε πολλά μέτρα, που μερικά από αυτά μπορεί να ήταν δικής της επινόησης (βλέπε: σαπφικά μέτρα). Εκτός από τα επιθαλάμια (που, όπως φαίνεται, αποτελούσαν  ένα μικρό και σχετικά ασήμαντο μέρος του έργου της), όλα σχεδόν τα ποιήματά της αφορούν προσωπικά της θέματα. Λατρευτικά άσματα και μυθολογικές αφηγήσεις συναντώνται σπάνια, αν όχι ποτέ, στα ποιήματά της, και δεν υπάρχουν παρά ελάχιστοι μόνο φανεροί υπαινιγμοί στις πολιτικές αναταραχές της εποχής της, που τόσο συχνά καθρεφτίζονται στους στίχους του συγχρόνου της Αλκαίου. Η παράδοση πως εξορίστηκε και πήγε στη Σικελία είναι ίσως αληθινή, αλλά δεν επιβεβαιώνεται από τα διασωθέντα αποσπάσματα της ποίησής της. Ο αδελφός της Χάραξος υπήρξε το θέμα μερικών ποιημάτων της. Η Σαπφώ προσεύχεται για την ασφαλή επιστροφή του στην πατρίδα του από την Αίγυπτο και για την απελευθέρωσή του από την ερωτική περιπλοκή του με τη διάσημη εταίρα Δωρίχα (που ο Ηρόδοτος ονομάζει Ροδώπη). Σε άλλα ποιήματα, κατά τον Ηρόδοτο, τον «χλεύαζε σημαντικά». Αυτά όμως είναι εξαιρέσεις. Τα περισσότερα από τα ποιήματα της Σαπφώς ασχολούνται με τις φιλίες της και τις εχθρότητές της με άλλες γυναίκες. Εκείνη την εποχή, στη Λέσβο, οι γυναίκες καλών οικογενειών συνήθιζαν να συγκεντρώνονται σε ανεπίσημες συντροφιές και να περνούν τις μέρες τους με άσκοπες χαριτωμένες διασκεδάσεις, και ιδιαίτερα με τη σύνθεση και απαγγελία ποιημάτων. Η Σαπφώ, που φαίνεται πως αποτέλεσε το  κέντρο μιας τέτοιας γυναικείας κίνησης, τραβούσε στις συγκεντρώσεις της έναν αριθμό θαυμαστριών, που μερικές έρχονταν μάλιστα από μακρινά μέρη του εξωτερικού. Κυριότερα θέματα της ποίησής της είναι οι αγάπες, οι ζήλιες και τα μίση που αναπτύσσονταν μέσα σ’ αυτή τη θερμή ατμόσφαιρα. Οι αντίζηλες σχέσεις δέχονται άγριες και περιφρονητικές επιθέσεις. Η Ατθίς εγκαταλειπόταν από τη Σαπφώ για την Ανδρομέδα, η Αρχαιόνασσα γίνεται αγαπημένη μιας μισητής αντιζήλου, της Γοργούς (ποιήτριας, αντιτέχνου της Σαπφούς). Για άλλα κορίτσια, που τα περισσότερα αναφέρονται χωρίς ονόματα, η Σαπφώ εκφράζει τα αισθήματά της, που κυμαίνονται από τη λεπτή τρυφερότητα έως τη γεμάτη πάθος αγάπη. Αυτό δημιούργησε την κατηγορία για ομοφυλοφιλία σε βάρος της Σαπφώς, και είναι ο λόγος για το οποίο η γυναικεία ομοφυλοφιλία αποδίδεται  σήμερα και με τη λέξη λεσβία. Η δημιουργία αυτής της κατηγορίας θεωρείται από πολλούς αβάσιμη, και λέγεται πως η σκανδαλοθηρία των μεταγενέστερων χρόνων εκμεταλλεύτηκε το γεγονός πως η Σαπφώ απευθυνόταν ονομαστικά στις μαθήτριες της, με φρασεολογία που θα δικαιολογείτο μόνο μεταξύ ανδρών. Μερικοί ισχυρίζονται πως η κατηγορία οφείλεται αφενός στο γεγονός πως οι Αθηναίοι ήταν αδύνατον να δεχτούν μια τέτοια κοινωνική ελευθερία των γυναικών, χωρίς να το συνδυάζουν με ανηθικότητα (ενώ υπήρχε ανάμεσα στους Δωριείς και Αιολείς χωρίς να θεωρείται μίασμα), και αφετέρου στην αχαλίνωτη φαντασία των κωμικών ποιητών. Άλλοι πάλι ισχυρίζονται πως εκείνοι που την κατηγορούν είναι συγγραφείς που έζησαν λίγα χρόνια έπειτα απ’ αυτήν και που είχαν στη διάθεσή τους ένα μεγάλο μέρος του έργου της, και πώς πρέπει να παραδεχτεί κανείς ότι τα ποιήματά της δείχνουν πώς έτρεφε συγκινήσεις πιο δυνατές από την απλή φιλία προς τις άλλες γυναίκες. Ωστόσο, στα διασωθέντα αποσπάσματα δεν υπάρχει ούτε μία λέξη που να συνδέει αυτήν ή τις συντρόφισσές της με ομοφυλοφιλικές πράξεις. Η ομορφιά της γραφής της έχει δίκαια θαυμαστεί σε όλες τις εποχές. Χρησιμοποιεί κατά το μεγαλύτερο μέρος ιδιωματική διάλεκτος στα ποιήματά της. Οι φράσεις της είναι ακριβείς και γραφικές, και δεν έχουν τους συνηθισμένους ποιητικούς εξωραϊσμούς και τεχνάσματα. Είναι φανερό πώς καταβάλλει προσπάθεια να είναι απλή και αυθόρμητη. Έχει τη δύναμη να βλέπει από κάποια απόσταση και με κριτικό πνεύμα τις εκστάσεις της και τους πόνους της, χωρίς να χάνουν οι συγκινήσεις της τίποτα από τη δύναμή τους. Η απλή ειλικρινής και φωτεινή γλώσσα της αναγκάζει τον αναγνώστη όχι μόνο να την καταλάβει, αλλά και να συμμετέχει. Είναι αμφίβολο αν άλλος ποιητής στην ιστορία της ελληνικής φιλολογίας, εκτός από τον Αρχίλοχο και τον Αλκαίο, μπόρεσε να έρθει σε τόσο στενή προσωπική επαφή με τον αναγνώστη ή τον ακροατή. Φαίνεται πως είχε μεγάλη επιρροή σε μερικούς άλλους ποιητές, όπως ο Ανακρέων, ο Ίβυκος και ο Θεόκριτος. Δεν είναι γνωστός ο τρόπος που δημοσιεύθηκαν και κυκλοφόρησαν τα ποιήματά της στο διάστημα της ζωής της και στους επόμενους τρεις ή τέσσερεις αιώνες. Στους αλεξανδρινούς χρόνους (ιδιαίτερα τον 3^ο και 2^ο αιώνα) συγκεντρώθηκε ό,τι υπήρχε από το έργο της και δημοσιεύθηκε  σε εννέα βιβλία λυρικών στίχων και σε ένα με ελεγειακούς στίχους. Ο τρόπος που έγινε η κατανομή των στίχων στα βιβλία φαίνεται πως ήταν καθαρά μητρικός για τα πρώτα οκτώ. Αυτό είναι αρκετά βέβαιο για τα πρώτα τέσσερα και το έκτο βιβλίο, ίσως και για το πέμπτο. Ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά για το έκτο και το έβδομο. Το ένατο βιβλίο διευθετήθηκε σύμφωνα  με το υλικό του, που το αποτελούσαν επιθαλάμια ποιήματα, γραμμένα σε μια ποικιλία από μέτρα. Δεν σώθηκαν όμως από αυτή την έκδοση παρά μερικά αποσπάσματα, γιατί η έκδοση δεν επέζησε παρά μόνο έως τις αρχές του Μεσαίωνα. Αποσπάσματα από 17 διαφορετικούς παπύρους της αλεξανδρινής έκδοσης βρέθηκαν στην Οξύρυγχο της Αιγύπτου (όλα ανήκουν στον 2^ο και 3^ο αιώνα μ.Χ.) και πλουτίστηκαν αξιόλογα από ένα όστρακο και έναν πάπυρο της εποχής των Πτολεμαίων και από δύο κομμάτια περγαμηνής του 6^ου ή 7^ου αιώνα μ.Χ. Οι αρχαίοι συγγραφείς έχουν εκφραστεί με μεγάλο θαυμασμό για την ποίηση της Σαπφούς. Ακόμα και στην εποχή της, η απαγγελία ενός ποιήματος της είχε γοητεύσει τόσο πολύ τον Σόλωνα, ώστε λέγεται πώς θέλησε να τον αποστηθίσει πριν πεθάνει. Ο Πλάτων την επαίνεσε, καθώς και πολλοί συγγραφείς της ελληνικής ανθολογίας, το ίδιο και ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς. Τον 4^ο αιώνα π.Χ. οι Συρακούσιοι της είχαν στήσει ανδριάντα, που τον έκλεψε αργότερα ο Ουέρης.

ΓΙΑΝΝΗΣ  ΛΑΜΨΑΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. ΕΛΛΑΔΑ-ΡΩΜΗ, τόμος 4^ος, εκδ. Δομή, χχ., σ. 488-490.

Σημείωση:  Το ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ του παλαιού δημοσιογράφου Γιάννη Λάμψα, είναι τετράτομο και εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο ΔΟΜΗ, ο ποίος εξέδιδε και την γνωστή σε όλους μας εγκυκλοπαίδεια. Σαν εκδότες αναγράφονται οι Ηλίας Μανιατέας και Ιωάννης Τεγόπουλος. Υπεύθυνος σύνταξης ο Βασίλης Δουβίτσας, ενώ η Εικονογράφηση είναι των Πάνου Μπόμπολα και Λίνας Ρόκου. Το Λεξικό κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1979 από τον εκδοτικό οίκο. Για την εποχή που πρωτοκυκλοφόρησε, πέντε χρόνια μετά την μεταπολίτευση, απετέλεσε μια πρωτοποριακή εκδοτική κίνηση. Τις χρονιές αυτές, δεν κυκλοφορούσαν παρόμοιου είδους και θεματολογίας Λεξικά. Το Λεξικό, εύλογο είναι, ότι δεν εντάσσεται στα ορθογραφικά, ερμηνευτικά, της αρχαίας ελληνικής γλώσσας λεξικά αλλά, είναι όπως διαβάζουμε ένα πλούσιο εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του οποίου οι σελίδες του καλύπτουν μια ευρεία γκάμα θεμάτων του βίου και της κοινωνίας του πολιτισμού και της παιδείας, της ιστορίας Ελλήνων και Ρωμαίων. Ένα πανόραμα πολιτιστικών και ιστορικών αναφορών δύο μεσογειακών συγγενών πολιτισμών της αρχαιότητας. Ελλήνων και Ρωμαίων που οικοδόμησαν τον κατοπινό ευρωπαϊκό και όχι μόνο σύγχρονο δυτικό κόσμο μας. Η δομή του Λεξικού στηρίζεται στην δομή που έχουν οι κλασικές γνωστές μας εγκυκλοπαίδειες. Παρουσιάζονται τα εκτενή ή μη λήμματα, με αλφαβητική ταξινόμηση. Λήμματα που αναφέρονται σε ιστορικά πρόσωπα, αρχαιολογικούς χώρους, μυθολογικές φιγούρες, τοπωνύμια, μνημεία και έργα τέχνης, θεότητες των εθνικών ελλήνων και λατρευτικοί τους χώροι. Γλύπτες, ζωγράφοι, αγγειογράφοι, φιλόσοφοι και ποιητές, φιλοσοφικοί και λογοτεχνικοί όροι, στοχαστές, πολιτικοί του αρχαίου κόσμου παρελαύνουν μπροστά στα μάτια μας με μαεστρία. Τα λήμματα δεν συνοδεύονται από αρχαίες πηγές και κείμενα, παρ’ ότι έγκυρα, ακολουθούν τις  ταξινομήσεις και ίσως, και γενικεύσεις των εγκυκλοπαιδειών. Η ύλη του πάντως πληροφοριακά είναι πλούσια και επαρκής για χρήση εκπαιδευτικών και μαθητών.  Πέρα από το λήμμα για την αρχαία ποιήτρια, δημοσιεύονται και δύο λιλιπούτεια λήμματα για: το ΣΑΠΦΟΥΣ ΑΛΜΑ και τα ΣΠΑΦΙΚΑ ΜΕΤΡΑ.

Σαπφούς Άλμα: Ακρωτήριο της δυτικής ακτής της Λευκάδος, απ’ όπου, κατά την παράδοση, η ποιήτρια Σαπφώ έπεσε στη θάλασσα και αυτοκτόνησε.

Σαπφικά μέτρα: Η Σαπφώ είχε επινοήσει μια δική της στροφή στα ποιήματά της, που την αποτελούν τέσσερις στίχοι. Οι τρείς πρώτοι είναι ενδεκασύλλαβοι και ο τέταρτος αδώνιος. Οι τρείς ενδεκασύλλαβοι ονομάζονται και κώλα ή σαπφικοί στίχοι, και ο καθένας τους αποτελείται από δύο τροχαϊκά διπόδια στο κάθε μέρος ενός δακτύλου. Ο αδώνιος αποτελείται από έναν δάκτυλο και έναν τροχαίο. Η τετράστιχη αυτή σαπφική στροφή είχε μεγαλοπρέπεια και λυρισμό. Σ’ αυτό βοηθούσε και η ρευστότητα  της αιολικής διαλέκτου. Τη στροφή αυτή τη μιμήθηκαν  κυρίως μερικοί Ρωμαίοι  λυρικοί προπαντός ο Οράτιος. Η Σαπφώ επινόησε και άλλα μέτρα, που ανάμεσά τους είναι και ο τετράμετρος σαπφικός χορίαμβος.

                    Σ Α Π Φ Ω

(Ερεσσός Λέσβου, περ. 630-Μυτιλήνη Λέσβου, ίσως μετά το 580 π.Χ.) Κορυφαία λυρική ποιήτρια, σύγχρονη και συμπατριώτισσα του Αλκαίου και του Πιττακού, η μεγαλύτερη μορφή της αιολικής ποίησης.

     Γόνος της τοπικής αριστοκρατίας της Λέσβου, προερχόμενη από την Ερεσσό η μόνη γεννημένη εκεί, η Σαπφώ έζησε κυρίως στη Μυτιλήνη. Είναι γνωστό ότι είχε τρεις αδελφούς, από τους οποίους ένας, ο Λάριχος, ως έφηβος είχε την τιμητική για τα παιδιά των ευγενών θέση του οινοχόου στο πρυτανείο, δηλαδή στο συμβούλιο των Μυτιληναίων «βασιλέων», και ένας άλλος, ο Χάραξος, έκανε εξαγωγικό εμπόριο κρασιού στην Αίγυπτο. Η παράδοση ότι η ίδια ήταν κοντή και κακοφτιαγμένη, αν και κατά κάποιο τρόπο εξηγεί την αφοσίωση της Σαπφώς στην ποίηση και τη μουσική, ενδέχεται να πλάστηκε μεταγενέστερα, με αφετηρία την έντονα ερωτική και παιδαγωγική προσωπικότητα της ποιήτριας, τη θεωρούμενη από τους αρχαίους ως το θηλυκό αντίστοιχο του Σωκράτη που, χωρίς να είναι όμορφος, προσέλκυε τους νέους. Άλλωστε, οι συνήθεις στην κοινωνική τάξη της προϋποθέσεις ευγονίας, η έμμεσα τεκμηριωμένη εξαιρετική ομορφιά των αδερφών της, η μαρτυρία του σύγχρονου, συμπολίτη, ομότεχνου επίσης αριστοκράτη Αλκαίου, που εγκωμιάζει το «γλυκό μειδίαμα» της, και το γεγονός ότι η ποιήτρια δημιούργησε οικογένεια και είχε «μια κόρην όμορφη» την Κλείδα για την οποία εκφράζεται με καμάρι στα ποιήματά της, ενισχύουν την υπόθεση ότι η Σαπφώ ήταν μια κανονική όμορφη γυναίκα. Η παράδοση όμως ότι ο άντρας της ονομαζόταν Κερκύλας και προερχόταν από την Άνδρο, πιστεύεται ότι είναι πλάσμα κάποιου κωμωδιογράφου, που υπαινίσσεται έτσι τη «λεσβιάζουσα» φύση της ποιήτριας («κέρκος»= πέος.  Άνδρος= άνδρας). Ζώντας σε εποχή εξαιρετικής πολιτικής έντασης στη Μυτιλήνη, με βίαιες εναλλαγές στην εξουσία, τυραννίδες και ανταγωνισμούς ανάμεσα στις πολιτικές «εταιρείες» της τάξης της, η Σαπφώ βρέθηκε εξόριστη, μαζί με την οικογένειά της, για μάλλον μεγάλο χρονικό διάστημα, στις Συρακούσες της Σικελίας (περ. 604/3-596/5). Πέρα από τα παραπάνω βιογραφικά στοιχεία, η φήμη της, η ιδιομορφία της τέχνης και ορισμένα θέματα που χαρακτηρίζουν τα ποιήματά της, έδωσαν αφορμή στο να πλαστούν από τους μεταγενέστερους φανταστικές ιστορίες και να αποδοθούν στην προσωπική ζωή της ποιήτριας, όπως ο πέρα από τις φιλικές σχέσεις ερωτικός δεσμός της με τον Αλκαίο, που σύμφωνα με μια εκδοχή ίσως να ήταν μερικά χρόνια μικρότερός της, ή με άλλους γνωστούς ποιητές ή, κυρίως, ο απελπισμένος έρωτάς της για τον Φάωνα, καθαυτό μυθικό πρόσωπο, και η αυτοκτονία της με το γκρέμισμά της από τους βράχους του ακρωτηρίου Λευκάτα της Λευκάδας.

     Η Σαπφώ αποτελούσε το κέντρο ενός ευρύτερου κύκλου κοριτσιών στην πόλη της Μυτιλήνης. Από τα ποιήματά της τεκμηριώνεται ότι η ποιήτρια συνήθως συνδεόταν με τα κορίτσια του κύκλου της στενότερα από όσο προϋποθέτουν οι τυπικές σχέσεις μιας δασκάλας με τις μαθήτριές της, ακόμη ουσιαστικότερα και φυσικότερα από τον λεγόμενο «παιδαγωγικό έρωτα». Ωστόσο, δεν είναι ξεκαθαρισμένο αν η Σαπφώ συντηρούσε αυτό τον κύκλο σαν άτυπη φιλική συντροφιά ή αν τον είχε οργανώσει σε σχολή. Η δεύτερη εκδοχή είναι πιθανότερη, αν και για νομικό τύπο δεν μπορεί να γίνει λόγος. Οι αναφορές της ίδιας της Σαπφώς τόσο σε μαθήτριές της, που είχαν έρθει από άλλους τόπους, όσο και σε συμπατριώτισσές της δασκάλες, που εκείνη τις θεωρούσε αντίτεχνες, ενισχύουν την εκδοχή ότι πρόκειται για οργανωμένη σχολή. Σχετικά έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι η Σαπφώ, όπως ενδεχομένως και άλλες γυναίκες της τάξης της, συντηρούσε τον κύκλο της σαν ένα είδος γυναικείου συνδέσμου, που αντιστοιχούσε στις αντρικές πολιτικές «εταιρείες», και βέβαια χωρίς πολιτική δραστηριότητα. Οπωσδήποτε, συντηρώντας αυτό τον κύκλο, η Σαπφώ δεν έκανε κάτι μοναδικό στην κοινωνία της εποχής της. Μοναδική είναι μόνο η μνημείωση ενός τέτοιου κύκλου μέσα στο έργο μιας μεγάλης ποιήτριας. Είναι πολύ πιθανό ότι η Σαπφώ δίδασκε στα κορίτσια, εκτός από τη μουσική και το χορό, ανθοκομία και ανθοδετική, αισθητική και διακοσμητική, ίσως ακόμη και πρακτικότερα οικοκυρικά. Η ίδια συνόδευε με τη λύρα της το τραγούδι και τα βήματα των κοριτσιών,  σε διάφορες περιπτώσεις και έξω από τη σχολή, σε μερικές συντροφιές ή ευρύτερες λατρευτικές τελετές κυρίως σε γιορτές για την Αφροδίτη ή την Ήρα, όπως στα «Καλλιστεία», στην αρχή του καλοκαιριού, ή σε γάμους ανάμεσα σε νέους της τάξης τους.

     Όπως η ποίηση του Αλκαίου καταθέτει μια μαρτυρία για την πολιτική και την πολεμική δραστηριότητα των αντρών της αριστοκρατίας της εποχής του στη Λέσβο, έτσι και η ποίηση της Σαπφώς, καταθέτει μια μαρτυρία για την ειρηνική ζωή και την πολιτική δραστηριότητα των γυναικών της τάξης της στην ίδια κοινωνία και στην ίδια εποχή. Ο έρωτας ως προσωπικό βίωμα της Σαπφώς, αποτελεί το κυρίαρχο θέμα στο ποιητικό έργο της. Είτε αναφέρεται σε προσωπική παρουσία, σμίξιμο ή αποχωρισμό, είτε σε ανάμνηση και προσδοκία ερωτικής ευτυχίας, είτε σε επίκληση της Αφροδίτης ή σε παινέματα του γαμπρού και της νύφης, η ποιήτρια συγκλονίζεται πάντα από το ερωτικό βίωμά της. Την ερωτική φόρτιση δεν διαφεύγει βέβαια ο λόγος της  και όταν πρόκειται για αναφορές στη φύση, σε κήπους με λουλούδια και νύχτες με φεγγάρια ή σε πουλιά και σε άλογα. Στην απεικόνιση του ερωτικού πάθους επικαλείται την καθεμιά από τις αισθήσεις χωριστά, την όραση, την ακοή, την όσφρηση, την αφή, τη γεύση, όχι μόνο σαν λειτουργική συμμετοχή στο ερωτικό γεγονός αλλά και σαν συμπτωματολογία μιας γενικής εσωτερικής αναστάτωσης του ερωτευμένου. Έτσι, με μια πρωτοφανέρωτη στην εποχή της αυτοπαρατηρησία, η Σαπφώ περιγράφει το σάστισμα μπροστά στην παρουσία του αγαπημένου προσώπου’ δεν βλέπει καθαρά, βουίζουν τ’ αυτιά, έχει χάσει τη μιλιά της, το χρώμα της, τρέμει κτλ. Ωστόσο, για την ορθή αποτίμηση του συναισθηματικού κόσμου της θα πρέπει, πλάι στην έκφρασή της σαν «γυναικεράστρια», να συνυπολογιστεί και η τρυφερότητά της, όταν εκφράζεται ως αδερφή (αναφέρεται συχνά στον αδερφό της Χάραξο) και ως μητέρα Το βάθος και η ένταση του συναισθήματος εκφράζονται σε όλες τις περιπτώσεις με τόση αμεσότητα και θέρμη, ώστε δίνουν στο λόγο της διαχρονική δύναμη. Για την ποίηση της Σαπφώς ισχύει ο λόγος: «Αίσθημα είναι το παν».

     Στη Λέσβο η Σαπφώ είχε ως αφετηρία της καλλιτεχνικής δημιουργίας της μια μουσική και ποιητική παράδοση, που την προσδιόριζαν κυρίως το τοπικό δημοτικό τραγούδι, η μουσική της γειτονικής Λυδίας και οι Λυρικοί ποιητές Αρίων ο Μηθυμναίος και Τέρπανδρος ο Αντισσαίος. Με αυτά τα δεδομένα η Σαπφώ έγραψε τα ποιήματά της, τα οποία είναι στο μεγαλύτερο ποσοστό μονωδίες, που τις τραγουδούσαν με τη συνοδεία λύρας ή κιθάρας, και σε μικρότερο ποσοστό χορωδιακά («χορικά»), από τα οποία ξεχωρίζουν τα «επιθαλάμια», δηλ. τα τραγούδια του γάμου. Οι μονωδίες της, που απευθύνονται σε μικρό ακροατήριο, είναι οι αρχαιότερες σωζόμενες. Ακόμη η Σαπφώ είχε γράψει και μερικά ελεγειακά ποιήματα, ιάμβους και επιγράμματα. Από το σύνολο του έργου της παραδόθηκαν λίγα αποσπάσματα, αλλά στον 20^ο αι. ο κύκλος τους διευρύνθηκε με αρκετά παπυρικά ευρήματα. Η ποιήτρια, όπως και οι άλλοι καλλιτέχνες της Λέσβου, μεταχειρίστηκε την αιολική γλώσσα και τα λεγόμενα αιολικά μέτρα, συνδυασμένα με ορισμένους λυδικούς μουσικούς τρόπους, προτιμούσε τα σύντομα ποιήματα και τις μικρές στροφές («σαπφικές») αξιοποιούσε στοιχεία από την επική ποίηση και την καθημερινή ομιλία και πέτυχε ορισμένους ιδανικούς συνδυασμούς του έντεχνου και του λαϊκού στοιχείου. Ο λόγος της διακρίνεται από εξαιρετική μουσικότητα πραγματωμένη με φωνηεντικά παίγνια, η σύνταξη είναι συνθετικότερη από την επική και με χαρακτηριστικές αντιθετικές διατυπώσεις, που επιτρέπουν στην Σαπφώ να φανερώνει τις γνώμες της σε αντιπαράθεση με γνώμες άλλων.

      Το έργο της Σαπφώς είχε αναγνώστες, θαυμαστές και μιμητές σ’ ολόκληρη την αρχαιότητα. Το μέτρο της γενικής εκτίμησής του φανερώνεται στο γεγονός ότι οι αρχαίοι την αποκαλούσαν δέκατη Μούσα, και όταν έλεγαν «η ποιήτρια», εννοούσαν πάντα τη Σαπφώ, όπως όταν έλεγαν «ο ποιητής» εννοούσαν  πάντα τον Όμηρο. Εξάλλου, απεικόνιζαν τη μορφή της σε έργα τέχνης, σε αγγεία και σε νομίσματα. Παραδίδεται ότι ο περίπου συνομήλικος της Σόλων ενθουσιάστηκε, όταν άκουσε για πρώτη φορά ένα τραγούδι της, και ότι η ποιήτρια Δαμοφύλη από την Παμφυλία μετέφρασε ή διασκεύασε τα σαπφικά ποιήματα και τα έκανε γνωστά στη δική της πατρίδα. Η φήμη της ως «Λεσβίας» έδωσε στην κωμωδία την αφορμή για σχετικές αναφορές, αλλά η επίδρασή της ήταν ισχυρότερη στους ερωτικούς συγγραφείς ως τον Αλκίφρονα και τον Αρισταίνετο. Με τους αριστοτελικούς φιλοσόφους άρχισε το φιλολογικό ενδιαφέρον για τη μελέτη του σαπφικού έργου και συντάχθηκαν τα πρώτα ερμηνευτικά υπομνήματα και βιβλία «Περί Σαπφούς». Οι Αλεξανδρινοί «γραμματικοί» είχαν συμπεριλάβει τη Σαπφώ στο λεγόμενο «κανόνα» των λυρικών ποιητών και είχαν διαρθρώσει το έργο της σε 9 βιβλία, μάλιστα, όπως παραδίδεται, όχι κατά το περιεχόμενο των ποιημάτων, αλλά κατά τη μετρική μορφή τους. Στη Ρώμη επηρεάστηκαν και μιμήθηκαν την σαπφική ποίηση περισσότερο ο Κάτουλλος και ο Οβίδιος. Στο Βυζάντιο η Άννα η Κομνηνή, ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Ευστάθιος ο Θεσσαλονίκης κ.ά. ήξεραν ορισμένα πράγματα για τη Σαπφώ. Στο νεότερο κόσμο αναπτύχθηκε ξανά το ενδιαφέρον για την ποιήτρια και είναι ενδεικτικό αυτού του ενδιαφέροντος το ότι ο Γκρίλλπαρτσερ έγραψε το 1818 το δράμα Σαπφώ. Σήμερα το σωζόμενο σαπφικό έργο είναι προσιτό στο παγκόσμιο κοινό σε πλήθος εκδόσεις, μεταφράσεις και μελετήματα στις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Στα νέα ελληνικά πιο πρόσφατη μετάφραση οφείλεται στον Οδυσσέα Ελύτη (1984)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: M. Giebel  Sappho in Selbstzeugnissen und Bilddokumentem (Ράινμπεκ 1980). D. L. Page,   Sappho and Alcaeus. An introduction to the Study of Ancient Lesbian Poetry (Οξφόρδη 1965). H. Saake, Zur Knust Sapphos  Motivanalytische und Kompositionstechnische Interpretationen (Πάντερμπορν 1971). Του ιδίου, Sappho- Studien. Forschungs-geschichtiche, biographische und literarasthetidche  Untersuchungen (Μόναχο 1972) W. Sachadewaldt, Sappho (Βερολίνο 1950)  M. Treu, Sappho (Μόναχο 1968).

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ  Ν.  ΡΟΥΣΣΟΣ, ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ, τόμος 9^ος, εκδ. Εκδοτική Αθηνών-ΤΑ ΝΕΑ, 1999, σελ. 189-190.

Σημείωση: Ένα από τα μετρημένα, στα δάχτυλα, καλογραμμένα και επιπέδου κείμενα-λήμματα, που έχουν δημοσιευθεί παλαιότερα, σε γενικά ευρύτερου ενδιαφέροντος ελληνικά Λεξικά. Και πώς να μην συμβαίνει αυτό, όταν το λήμμα-όπως και άλλα, του Παγκόσμιου Βιογραφικού Λεξικού-Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια, υπογράφεται από τον παλαιό κλασσικό φιλόλογο, Συριανό Ευάγγελο Ν. Ρούσσο (1931-2016). Ένας κλασικός φιλόλογος του οποίου οι μελέτες, τα άρθρα και τα βιβλία πάνω στην προσωκρατική φιλοσοφία και εν γένει γραμματεία, αποτελούν σταθμό και σημείο αναφοράς στην εξέλιξη των κλασικών σπουδών στην χώρα μας. Ιδιαίτερα αυτά που έχουν να κάνουν με τον σκοτεινό φιλόσοφο Ηράκλειτο  αλλά και άλλους Ίωνες φιλοσόφους. Καθαρό ύφος, στρωτή γλώσσα, δομημένος λόγος, λεξιλόγιο κατανοητό, βατό ακόμα και από τον μέσο αναγνώστη, επιστημονικά τεκμηριωμένες επισημάνσεις, βιβλιογραφική υποστήριξη, ένα λήμμα που θα το «ζήλευε», θα κολάκευε την αρχαία ποιήτρια. Την ελληνίδα λυρική φωνή της Λέσβου που μετά τόσους αιώνες εξακολουθεί να μας συγκινεί με τον ποιητικό της λόγο, τις εικόνες της, τις προσωπικές ιδιαίτερες της επιλογές και επαφές. Η ζωή και το έργο της περνά μπροστά στα μάτια μας με σεβασμό, σοβαρότητα, γνησιότητα. Ένα ερμηνευτικό πλησίασμα του σύνολου κόσμου της ΨΑΠΦΑΣ, (βίος και γραφή) μέσα στα συγγραφικά όρια που απαιτούνται για ένα λήμμα, που μας φανερώνει την ρωμαλεότητα της λυρικής της φωνής, την μεγαλοπρέπεια των συνθέσεών της, την τελειότητα της ποιητικής της μορφής. Εύστοχη και επαληθεύσιμη η επισήμανση του Ε. Ν. Ρούσσου για την ποιήτρια όταν σημειώνει ότι: «Στην απεικόνιση του ερωτικού πάθους επικαλείται την καθεμιά από τις αισθήσεις χωριστά, την όραση, την ακοή, την όσφρηση, την αφή, τη γεύση, όχι μόνο σαν λειτουργική συμμετοχή στο ερωτικό γεγονός αλλά και σαν συμπτωματολογία μιας γενικής εσωτερικής αναστάτωσης του ερωτευμένου». Και πράγματι, η ποίηση της Σαπφώς πλημμυρίζει από ερωτικά συναισθήματα, ερεθισμούς, χαρμόσυνες αισθήσεις, ανεξήγητες αναστατώσεις, ψυχικές αναταράξεις, πόθους ακαπίστρωτους, οσμές σωμάτων, εικόνες μελίσματος, αφές πρωτόγνωρες, στιγμές ζήλιας και κρυφών στεναγμών, ακαταμάχητης γοητείας εκφράσεις. Τι σημασία έχει αν το ερωτικό συναίσθημα απευθύνεται σε έναν άντρα ή μία γυναίκα, τι σημασία έχει το φύλο ή ηλικία, η εθνικότητα του προσώπου, σημασία έχει η πρόθεση του αισθήματος, η ειλικρίνειά του, η αυθεντικότητά του, η μαγεία του. Το ότι περπατούμε μαζί της στον ποιητικό της κήπο και γευόμαστε όλα τα εύγευστα φρούτα του με χαρά και χάρη, μετά από 2500 χιλιάδες χρόνια, όπως υποψιαζόμαστε ή πιστεύουμε ότι έπραττε και η ίδια στον επίγειο βίο της, σιμά στις μαθήτριές της και φιλενάδες της. Παρέα με ποιητές και μουσικούς, καλλιτέχνες της εποχής κάτω από την δροσοστόλιστη σκέπη  της Θεάς Αφροδίτης.

                         ΣΑΠΦΩ

Εμπεριστατωμένο Λήμμα για την ποιήτρια, που συμπληρώνεται με ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, δημοσιεύεται και στο σύγχρονο ΛΕΞΙΚΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ των εκδόσεων Πατάκη-Αθήνα 2007,  της επίκουρης καθηγήτριας της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΕΒΙΝΑΣ ΣΙΣΤΑΚΟΥ, σελίδες 1970-1971. Το ογκώδες Λεξικό των εκδόσεων Πατάκη, το οποίο λειτουργεί και σαν ένα είδος μονότομης πολυσέλιδης εγκυκλοπαίδειας , (κοντά 2500 σελίδες) είναι το τελευταίο χρονολογικά στον εκδοτικό χώρο Λεξικό του οποίου η ύλη συμπεριλαμβάνει την αρχαία, την βυζαντινή, μεσαιωνική και την σύγχρονη γραμματεία. Παρά τις αναμενόμενες ελλείψεις του (εφόσον προτιμήθηκε το Λεξικό να εκδοθεί σε έναν τόμο και όχι να είναι πολύτομο, πράγμα που θα το καθιστούσε και πιο χρηστικό), έγινε πολύ σύντομα σημείο αναφοράς για πανεπιστημιακούς, φοιτητές, μαθητές και φυσικά, λογοτέχνες, συγγραφείς, ποιητές, δοκιμιογράφους, ερευνητές και άλλες κατηγορίες επιστημόνων που ενδιαφέρονται και σπουδάζουν το σύνολο σώμα της ελληνικής γραμματείας, και των κυριότερων σταθμών της ευρωπαϊκής, του δυτικού κόσμου. Η διαπίστωση αυτή, με έβαλε σε σκέψεις αν πρέπει να μεταφέρω το καλογραμμένο και πληροφοριακά ενήμερο κείμενο-λήμμα της καθηγήτριας κυρίας Εβίνας Σιστάκου, μια και θεωρώ, ότι για τους εντριφούντες στις Σαπφικές Σπουδές θεωρείται γνωστό και σίγουρα έχει διαβαστεί. Εξάλλου, αν καταλαβαίνω σωστά το λήμμα η καθηγήτρια του ΑΠΘ, ακολουθεί την γραμμή του καθηγητή Μ. Ζ. Κοπιδάκη (απόσπασμα των θέσεων του έχω μεταφέρει σε προηγούμενο σημείωμα για την Σαπφώ), όσον αφορά τις ιδιαίτερες ερωτικές προτιμήσεις της αρχαίας ποιήτριας. Ακόμα, στέκεται κυρίως, στις απόψεις και θέσεις του νομπελίστα μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, όσον αφορά την διαχρονική και κλασική αξία του ποιητικού λόγου της Σαπφώς. Γράφει σχετικά η Εβίνα Σιστάκου: «…. Ωστόσο δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί πώς μία αναφορά σε έναν στίχο, στο όνομα ή στη θρυλούμενη ομοσεξουαλικότητα της Σ. αρκεί για να ανιχνευτεί ουσιαστική και γόνιμη επίδραση. Υπό την έννοια αυτή, η κρίσιμη επίδραση της Σ. στη νεοελληνική γραμματεία αφορά κατεξοχήν το έργο του Οδυσσέα Ελύτη, ο οποίος κατατάσσει τη Σ. στους λειτουργούς της πρισματικής ποίησης: σε αντίθεση προς την επίπεδη ποίηση, η πρισματική ποίηση κατά τον Ελύτη αποτελείται από επιμέρους ποιητικές μονάδες με υφολογική και συναισθηματική αυτονομία, και αυτό αποδεικνύεται από το ότι τα αποσπάσματα της Σ. είναι δραστικότερα σε σύγκριση προς τα ολοκληρωμένα σωζόμενα ποιήματά της….».  Το οσάνω απόσπασμα της Ε. Σιστάκου μας δείχνει στο που εστιάζει την προσοχή του λήμματός της, εκθέτοντάς μας  παράλληλα, και τις θέσεις της για την πρισματική ποίηση και στο πως την εννοεί ο Οδυσσέα Ελύτης. Και το λήμμα αυτό έρχεται να προστεθεί εποικοδομητικά στην γενική βιβλιογραφία των Σαπφικών Σπουδών, που περιλαμβάνει από ιστορίες της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και μελέτες πάνω στην αρχαία λυρική ποίηση και τους έλληνες λυρικούς ποιητές, έως τα χιλιάδες άρθρα και δημοσιεύματα που γράφτηκαν και εξακολουθούν να γράφονται ακόμα για την αρχαία λέσβια ποιήτρια. Βλέπε παραδείγματος χάριν την επαρκεί εργασία της κυρίας Ευφροσύνης Τσάκου, για την «ποιητική περσόνα» της ποιήτριας, που εντάσσεται στις έμφυλες εργασίες. Περίληψή της διαβάζει κανείς στο διαδίκτυο. Να συμπληρώσουμε ακόμα, την πολύ σύγχρονη μετάφραση Επτά ποιημάτων της Σαπφώς, από τον κύριο Βάϊο Λιάπη, που δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό Χάρτης τχ. 5/5, 2019.

     Μετά το λήμμα για την Σαπφώ , στο Λεξικό η καθηγήτρια Χριστίνα Λύσσαρη δημοσιεύει το δικό της κείμενο για το περιοδικό ΣΑΠΦΩ. Μηνιαίο περιοδικό ποικίλης ύλης που εκδιδόταν στη Μυτιλήνη από τον Ιανουάριο έως τον Δεκέμβριο του 1881. Σύνολο τευχών 12, από τον Γ. Αρχοντόπουλο.          

                    ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ-ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ

-MARION GIEBEL, ΣΑΠΦΩ, μτφ. Φωτεινή Πρεβεδούρου, Επιμέλεια: Τασούλα Καραγεωργίου, εκδ. Πλέθρον-Αθήνα 1990, σ. 166, δρχ. 936

Βλέπε:

Γιάννης Κουβαράς, εφ. Η Καθημερινή, Παρασκευή 15/2/1991, 12. «Μονογραφία για τη Σαπφώ»-ΜΙΑ ΓΕΡΜΑΝΙΔΑ ΓΡΑΦΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ «ΔΕΚΑΤΗΣ ΜΟΥΣΑΣ» ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ.

-DANIEL CALVO PLATERO, “SAPPHO ou la soif de purete”. ΝΤΑΝΙΕΛ ΚΑΛΒΟ ΠΛΑΤΕΡΟ, ΣΑΠΦΩ. ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΑΓΝΟΤΗΤΑ, μτφ. Λίλα Νίκα, εκδ. Γκοβόστη 1992, σ. 404, δρχ. 3640

-MARGARET  WILLIAMSON, “Sappho’s Immortal daughters”, Harvard University Press 1995, σ. σ. 196, τιμή 15,95 λίρες στερλίνες.

Βλέπε:

-Η Καθημερινή 12/5/1996. «Σπουδαίες γυναίκες της αρχαιότητας». Τέσσερις πανεπιστημιακές εκδόσεις μελετούν τη θέση τους στον πολιτισμό.

Λιγοστές είναι οι γυναίκες η φωνή των οποίων έφθασε από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Κι ακόμη λιγότερες είναι οι πληροφορίες για  την προσωπικότητά τους, τις συνθήκες που έζησαν και τον ρόλο που έπαιξαν μέσα στις ολοκληρωτικά ανδροκρατούμενες κοινωνίες όπου έδρασαν. Κι όμως, εκτός από τις εταίρες, που λάμπρυναν με την παρουσία τους τη ζωή των ανδρών που συντρόφευσαν υπήρξαν οι ποιήτριες-η Σαπφώ, η Τελέσιλλα-, οι φιλόσοφοι-η Αλεξανδρινή Υπατία-, οι γυναίκες που σφράγισαν με το πνεύμα και το χάρισμά τους την εποχή τους. Αυτήν την εποχή κυκλοφόρησαν στην Αμερική και τη Μεγάλη Βρετανία μερικές μελέτες που επιχειρούν να διερευνήσουν τη συμβολή σημαντικών γυναικών στον πολιτισμό. Μια ενδεικτική αναφορά στους τίτλους αυτούς επιχειρούμε σήμερα.

Margaret Williamson, “Sappho’s Immortal Daughter”  «Η συγγραφέας εισάγει τον αναγνώστη στην αρχαία ποιήτρια και το έργο της, καθώς και στα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα προκειμένου να αποκτήσουμε μια εικόνα του πολιτισμού που τα παρήγαγε. Στο δύσκολο ερώτημα πώς μια γυναίκα μπορούσε χα χρησιμοποιεί το άσμα σε δημόσιες συναθροίσεις, η Margaret Williamson μας καλεί να φανταστούμε τη Σαπφώ νε εκτελεί την τέχνη της σε συναντήσεις γυναικών και κοριτσιών σε γάμους θρησκευτικές τελετές όπως επίσης και σε πιο ιδιωτικές συναντήσεις στο αριστοκρατικό περιβάλλον της αρχαϊκής Λέσβου.

     Στο ζήτημα της σεξουαλικότητας τα πράγματα είναι πιο αβέβαια. Το ερώτημα δεν συνίσταται, διευκρινίζει η κριτικογράφος του TSL στο θέμα της ομοφυλοφιλίας όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Αρκετά από τα ποιήματα της Σαπφώς εξυμνούν τη θνητή ή και την αθάνατη γυναίκα ως ενεργητική ερωμένη. Έτσι η Αφροδίτη ακολουθεί τους εραστές της, ενώ η Ελένη αποφασίζει να εγκαταλείψει τα πάντα για χάρη εκείνου που αποτελεί το αντικείμενο του πόθου της. Η έμφαση όμως αυτή της Σαπφώς σε μια ενεργητική γυναικεία ερωτική στάση είναι εντελώς ασυνήθιστη, παρατηρεί η  Margaret Williamson, μέσα στο πλαίσιο της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας η οποία εμφανίζει τη γυναίκα ως παθητικό παράγοντα στη σχέση.

     Και επί πλέον πιστεύει ότι η ποίηση της Σαπφώς δεν αναπαράγει απλώς όλα όσα διακυβεύονται στην ερωτική σχέση μεταξύ ανδρών η οποία, σύμφωνα με τον Φουκό, περιστρέφεται γύρω από θέματα εξουσίας και ελέγχου. Θεωρεί αντιθέτως ότι το έργο της αρχαίας Ελληνίδας ποιήτριας είναι αξιοθαύμαστα πολυφωνικό και ότι η ρευστότητα των σχέσεων, τις τοποθετεί έξω από τις δομές ιεραρχίας τις οποίες συναντούμε στον κόσμο των ανδρών.

-DIMITRIOS  YATROMANOLAKIS, περ. Σύγκριση (της ελληνικής με τις ξένες λογοτεχνίες και τις καλές τέχνες) τχ. 15/10,2004, 70-79. Εκδ. Πατάκη. Δημήτριος Γιατρομανωλάκης: “Exploring  Lyric Tropes”.  Για την μελέτη της M. WILLIAMSON, Sappho’s Immortal Daughter, Cambridge, M.A. 1995, and other recent work on Sappho.

-YVES  BATTISTINI, SAPPHO, Le dixieme des Muses.  ΣΑΠΦΩ, η δέκατη Μούσα, μτφ. Σταύρου Βλοντάκη, εκδ. Δημήτριος Παπαδήμας 1996, σ. 155 + 8 εικόνες, δρχ. 2600

Βλέπε:

Κώστας Βαλέτας, Απογευματινή, Κυριακή 13/8/2006, 28-29. «Αναφορά στη Σαπφώ από τη δυτικοευρωπαϊκή διανόηση»

Α. Σταμάτης, περιοδικό Διαβάζω τχ. 375/6,1997,126-127.

Έρωτας: έγκαυμα, γοητεία, πληρότητα

     «… Μ’ έχει κυριέψει ολόκληρη, ιδρώτας  παγωμένος/ σκεπάζει το κορμί μου και είμαι πιο πράσινη/ από το χορτάρι. Έχω την όψη/ σχεδόν νεκρής…». Ο έρωτας στην αρχέγονη γνησιότητά του όπως τον βίωναν οι Έλληνες είναι στην καλύτερή του στιγμή στα ποιήματα της Σαπφούς. Για τη Λεσβία ποιήτρια δεν υπάρχουν παρά όψιμες μαρτυρίες, σύντομες και αποσπασματικές αναφορές και σκόρπιοι υπαινιγμοί. Με οδηγό αυτό το υλικό, ο Yves Battistini «μοντάρει» στο βιβλίο του τη ζωή και το έργο της ποιήτριας του έρωτα, από τα παιδικά χρόνια και τα ταξίδια ως την εξορία, τη Μουσική Σχολή, και από τη σχέση της με τους πολιτικούς ηγέτες του νησιού ως τις φιλίες και τις αντιζηλίες της. Ακόμα παρουσιάζονται Ωδές, ποιήματα και άλλα αποσπάσματα της κατά Πλάτωνα «δέκατης μούσας».

-Το Βήμα 3/11/1996

Όψιμες μαρτυρίες, σύντομα παραθέματα, σκόρπιοι υπαινιγμοί είναι ό,τι έχουμε για τη ζωή της μεγάλης ποιήτριας. Μέσα απ’ όλα αυτά, ο συγγραφέας προσπαθεί να ξαναχαράξει τη ζωή της ποιήτριας. Προσπαθεί να φανταστούμε τη Σαπφώ στα παιδικά της χρόνια, στα ταξίδια της, στην εξορία της, στο σπίτι της. Μαθαίνουμε για τις σχέσεις της με τους δυνατούς και τους πολιτικούς αρχηγούς της Λέσβου. Στο βιβλίο παρουσιάζονται Ωδές, ποιήματα και αποσπάσματα από το υπόλοιπο έργο της «δέκατης μούσας», όπως την αποκάλεσε ο Πλάτων.

-Ελευθεροτυπία 18/12/1996.

Για τη Σαπφώ δεν έχουμε παρά όψιμες μαρτυρίες, σύντομα παραθέματα, κι αυτά αποσπασματικά, σκόρπιους υπαινιγμούς, ξεκάθαρους ή σκοτεινούς. Μέσα απ’ όλα αυτά, ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου ξαναχαράζει με τρόπο γοητευτικό τη ζωή της ποιήτριας. Έτσι, προσπαθούμε να φαντασθούμε τη Σαπφώ στα παιδικά της χρόνια, στα ταξίδια της, έπειτα στην εξορία της, στο σπίτι της, στη Μουσική Σχολή της χορού, τραγουδιού, μουσικής. Μαθαίνουμε ακόμη, για τις σχέσεις της με τους δυνατούς, με τους πολιτικούς αρχηγούς της Λέσβου, για τις φιλίες και τις αντιζηλίες της. Στο βιβλίο παρουσιάζονται επίσης Ωδές, ποιήματα και άλλα αποσπάσματα από το έργο της «δεκάτης μούσας», όπως δίκαια την αποκάλεσε ο Πλάτων

-Symbol τχ. 58/12,1996, «Μια σύνοψη»

Μια σύνοψη της ζωής της ερωτικής Σαπφούς κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδήμα σε μια νέα μίνι σειρά (εξαιρετικά επιτυχημένη φαίνεται το τελευταίο διάστημα η έκδοση βιβλίων «τσέπης» που γίνονται όλο και πιο προσεγμένα και πιο πολλά από τους εκδοτικούς οίκους) με την υπογραφή του Yves Battistini, σε μετάφραση του Σταύρου Βλοντάκη. Ο συγγραφέας προσπαθεί να καλύψει τους 27 αιώνες που χωρίζουν την ποιήτρια από τον σημερινό αναγνώστη και να ανασυστήσει το πρόσωπό της από τα θραύσματα των ποιημάτων της και τις αρχαίες πηγές, πρόθεση εξαρχής περιοριστική, που τον αναγκάζει να γεμίσει τα κενά της ιστορίας με πιθανολογικές προσεγγίσεις- ειλικρινώς αυθαίρετες-κι έκδηλο λυρισμό που προφανώς εμπνέει η δέκατη μούσα. «Πάλι με συγκλονίζει ο έρωτας που παραλύει τα μέλη, σαν ερπετό γλυκόπικρο, ανίκητο». Είναι η Σαπφώ, αγαπημένη της Αφροδίτης, σύγχρονη του άλλου μεγάλου Αλκαίου, μοναδική γυναικεία μορφή στη διανόηση του 7^ου αιώνα π.Χ. που προφέρει τους στίχους και είναι κρίμα που στην μικρή έκδοση δεν μπόρεσαν να χωρέσουν περισσότερο από τα ποιήματά της στην αρχαία γλώσσα.

-PETER GREEN, “The Laughter of Aphrodite”, The University of California Press $ 17.

Βλέπε:

Ν. Β., Η Καθημερινή 28/1/1996,

Ένα μυθιστόρημα που αναβιώνει τον περίγυρο της Σαπφούς στη Λέσβο έχει εκδοθεί από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια. Συγγραφέας είναι ο Πίτερ Γκριν, γνωστός και από άλλα ιστορικά μυθιστορήματα που διαδραματίζονται στην Αρχαία Ελλάδα. Ο Γκορ Βιντάλ χαρακτήρισε το «Γέλιο της Αφροδίτης» ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματα για την κλασική αρχαιότητα. Στο βιβλίο διαβάζουμε την υποτιθέμενη εξιστόρηση της Σαπφούς, όταν κλονίζεται από ένα ατυχή έρωτα σε μία κρίσιμη καμπή της ζωής της (Peter Green, “The Laughter of Aphrodite”, The University of California Press $ 17.) το ίδιο πληροφοριακό σχόλιο δημοσιεύεται και πάλι, βλέπε Ν. Β. (Νίκος Βατόπουλος), εφημερίδα Η Καθημερινή 4/2/1996,

-PAGE DU BOIS, “Sappho is Burning”, The University of Chicago Press, σ. σ. 218, τιμή 19,95 λίρες στερλίνες.

Βλέπε:

Ελισάβετ Κοτζιά, Η Καθημερινή 31/3/1996

     Η Page du Bois, αναλύει πώς η Σαπφώ αποτέλεσε τον φορέα του «άλλου» προσφέροντας αισθητικές, επιστημολογικές και ιδεολογικές εναλλακτικές δυνατότητες στην ευρωκεντρική αντίληψη του δυτικού ανθρωπισμού.

Σημείωση: Η κριτικός κυρία Ελισάβετ Κοτζιά, μετά το βιβλίο για την Σαπφώ γράφει και δυό λόγια για την μελέτη της Froma I. Zellin “Playing the other. Gender and society in classical greek literature”, The University of Chicago Press, p.p. 484, τιμή 15,95. «Χρησιμοποιώντας εργαλεία που προέρχονται από την ψυχολογία, την ανθρωπολογία και την θεωρία της λογοτεχνίας, η συγγραφέας αναλύει την αντίληψη περί του θηλυκού που κυριαρχεί στους ελληνικούς μύθους προσφέροντας με τον τρόπο αυτό νέα ερμηνεία των κλασικών κειμένων.»

-Η Καθημερινή 12/5/1996

     Όπως και η Margaret Williamson, η Page du Bois υπογραμμίζει την ικανότητα της Σαπφώς να αποσταθεροποιεί τον πολιτισμικό ορισμό του φύλου και της σεξουαλικότητας, θέτει ωστόσο ένα ακόμα πρόβλημα: τι σημαίνει το ότι η μοναδική γυναικεία φωνή που έφθασε ως εμάς από την κλασική αρχαιότητα εξυμνεί μεν τον πόθο, όχι όμως και την ευφορία ή τη χαρά της οικογενειακής εστίας.

     Θεωρώντας και αυτή ότι η ποίηση της Σαπφώς αμφισβητεί την άποψη του Φουκώ για τον κλασικό πολιτισμό «ως αυστηρό, φιλοσοφικό… πλατωνικό, παιδεραστικό συμπόσιο», η συγγραφέας υποστηρίζει ότι το να διαβάσουμε το έργο της είναι το να βιώσουμε τον πόθο ο οποίος αναδύεται μέσα από αυτό.

-ARTHUR  WEIGALL, (Αρτούρ Βαϊγκάλ), «ΣΑΠΦΩ η Λεσβία»-Η δεκάτη μούσα, μτφ. Δέσποινα Παπαπαθανασοπούλου, εκδ. Ενάλιος 2001, σ.404, δρχ. 5.200

Βλέπε:

Αριστέα Ελληνούδη, Κυριακάτικος Ριζοσπάστης 8179/ 20-1-2002. ««Θεμελιώτρια» της γυναικείας ποίησης».

     Παρά την εγκληματική προσπάθεια της χριστιανικής εκκλησίας κατά το Μεσαίωνα να εξαφανίσει διαπαντός, από προσώπου Γης και πολιτισμού, το ποιητικό έργο της, ρίχνοντας στην πυρά όλο σχεδόν το έργο της, η φήμη και το ποιητικό μεγαλείο της «Δεκάτης Μούσας» κατά τον Πλάτωνα, της «Ωραίας» κατά τον Σωκράτη, του «Θαύματος» κατά τον Στράβωνα, η Σαπφώ (612-557 π.Χ. περίπου) επέζησε των αιώνων. Χάρη στα ελάχιστα σωζόμενα σπαράγματα στίχων της αλλά και στις πολιτικές περιπέτειες, στα «μυστήρια» της ζωής και του «σχολείου» της, η Σαπφώ στο διηνεκές θα απασχολεί τους μελετητές της αρχαίας ιστορίας και ποίησης. Πλήθος τα βιβλία ξένων και Ελλήνων για το έργο της και «εν μέρει» για τη ζωή της. Κάποια, όχι ιδιαιτέρως σοβαρά, υπερθεματολογούν περί του «λεβιασμού» της. Αλλά αποδίδουν αυτή τη φήμη σε παρερμηνεία των σωζόμενων ερωτικών στίχων, της ελευθεροφροσύνης, της τρυφερότητάς της για τις «μαθήτριές» της και της αυτοκτονίας της. Πρόσφατα κυκλοφόρησε η ιστορικά και φιλολογικά πληρέστερη και βιογραφικά λεπτομερέστερη μελέτη του αρχαιολόγου, επιθεωρητή Αρχαιοτήτων Αιγύπτου, βιογράφου και άλλων προσώπων της ελληνικής, αιγυπτιακής και ρωμαϊκής ιστορίας. Αρτούρ Βαϊγκάλ «Σαπφώ η Λεσβία», σε εξαιρετική γλωσσική μετάφραση της Δέσποινας Παπαθανασοπούλου (εκδόσεις «Ενάλιος»).

Η αξία του βιβλίου (σ.σ. προτάσσονται στο πρωτότυπο, όλοι οι σωζόμενοι στίχοι της Σαπφούς) βρίσκεται στο γεγονός ότι χωρίς σκανδαλιστικές προθέσεις και αξιοποιώντας όλα τα υπάρχοντα ιστορικο-φιλολογικά στοιχεία εξετάζει το έργο και το βίο της Σαπφούς (και της δεύτερης «πλασματικής» Σαπφούς, της εταίρας), υπό το «φως» της ιστορικής-πολιτικής –οικονομικής- κοινωνικής-ηθικής-πνευματικής-πολιτιστικής πραγματικότητας. Όχι μόνο στη γενέτειρά της Ερεσό, στην πόλη της Μυτιλήνης (όπου εγκαταστάθηκε η οικογένειά της μετά το θάνατο του πατέρα της), αλλά και στη Σικελία (όπου την εξόρισε ο τύραννος της Λέσβου Πιττακός), σε άλλες ελληνικές πόλεις-κράτη (συμμάχους ή μη της Λέσβου) και στον ευρύτερο μεσογειακό χώρο. Στα είκοσι τέσσερα κεφάλαια της ιστοριογραφίας του Α. Βαϊγκάλ, δίπλα από την «υπέρτατη αμίμητης χάρης, δασκάλα του άσματος», τους γονείς, τα αδέλφια, το σύζυγό της (Κερκύλα), την κόρη της (Κλείδα), «παρελαύνουν» όλοι οι επώνυμοι σύγχρονοί της. Πολιτικοί, ιστορικοί, φιλόσοφοι, ποιητές. Εννοείται και οι ποιητές που την επηρέασαν, ώστε από τα δεκαεφτά της να γράφει ποίηση και οι ποιητές που την ερωτεύτηκαν, με πρώτο τον Αλκαίο.

-ΕΡΙΚΑ ΤΖΟΓΚ, ΤΟ ΑΛΜΑ ΤΗΣ ΣΑΠΦΩΣ. Ιστορικό μυθιστόρημα. μτφ. Χίλντα Παπαδημητρίου, εκδ. Πατάκη 2003, σ.454, τιμή 19 ευρώ

-ΜΑΙΡΗ Ι. ΓΙΟΣΗ- ΔΗΜΗΤΡΑ ΚΙΟΥΣΗ-ΑΝΝΑ ΤΑΤΣΗ: ΕΠΙΛΟΓΗ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ,  Θέλξις. ΔΕΚΑΠΕΝΤΕ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΑΠΦΩ., εκδ. Εταιρεία Παιδείας και Πολιτισμού «Εν κύκλω» και εκδ. Σμίλη 2004, σ. 404, τιμή 24,12 ευρώ. Διορθώσεις: Χριστίνα Τούτουνα.

-BERNARD LEDWIDGE, “Sappho-la premiere voix de femme”. ΜΠΕΡΝΑΡ ΛΕΝΤΒΙΤΖ:-Η ΠΑΡΑΦΟΡΗ ΣΑΠΦΩ. ΤΟΝ ΚΡΥΦΟ ΠΟΘΟ ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ ΝΑ ΣΒΗΝΕΙΣ, μτφ. Βέρα Δαμόφλη. Φιλολογική επιμέλεια: Γιώργος Μπλάνας, εκδόσεις Ηλέκτρα, Ιανουάριος 2005, σ. 160, τιμή 15,50.

-ΑΠΑΝΤΑ ΤΗΣ ΣΑΠΦΟΥΣ στα ΤΟΥΡΚΙΚΑ, μτφ. Κρίτων Ντίντσμεν.

Βλέπε:

Α. Αμπατζής, Ελευθεροτυπία 2/2/1994, 51

Τα «Άπαντα της Σαπφούς» εξέδωσε τουρκικός εκδοτικός οίκος, σε μετάφραση του γνωστού Έλληνα συγγραφέα και ψυχιάτρου της Πόλης Κρίτωνα Ντίντσμεν.

Στην έκδοση, τα ποιήματα της Σαπφούς παρουσιάζονται στην τουρκική και στην ελληνική γλώσσα. Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης και πλούσια βιβλιογραφία για το έργο και τη ζωή της Σαπφούς. Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο του βιβλίου είναι και η εισαγωγή που έχει γράψει ο μεταφραστής, με τίτλο «Αρχαϊκός λυρισμός και Σαπφώ». Με την ιδιότητα του συγγραφέα αλλά και του ψυχιάτρου ο Ντίντσμεν επιχειρεί να κάνει και μια κατά κάποιο τρόπο «ψυχανάλυση» υπογραμμίζοντας τις ομοφυλοφιλικές, ετεροφυλικές αλλά και νευρωτικές τάσεις της Σαπφούς.

     Ο Κρίτων Ντίντσμεν είναι γνωστός στην Τουρκία με τις δύο συλλογές διηγημάτων εκ των οποίων η μία κυκλοφορεί σε δεύτερη έκδοση και τις μεταφράσεις που έχει κάνει στα τούρκικα στο έργο της Λιλής Ζωγράφου «Μου σερβίρετε ένα βασιλόπουλο παρακαλώ» και το έργο «Εάλω η Πόλις» του Βυζαντινού ιστορικού Γεωργίου Φραντζή.

-ΜΠΡΟΥΝΟ ΤΖΕΝΤΙΛΙ,

Βλέπε:

Ντάριο  Ντελ  Κόρνο, εφ. Η Καθημερινή 21-1-1982,

 Η ποίηση της Σαπφούς έδωσε μιά καινούργια διάσταση.

ΜΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ  ΙΤΑΛΟΥ  ΠΟΙΗΤΗ ΜΠΡΟΥΝΟ ΤΖΕΝΤΙΛΙ

      Στο «Τελευταίο τραγούδι της Σαπφώς», το ειδύλλιο δεν είναι παρά το φόντο για τη θλίψη και το θάνατο της αρχαίας ποιήτριας, υπέροχης στην Τέχνη όσο φρικτή ήταν στην όψη, που τελικά αυτοκτόνησε από ερωτική απογοήτευση.

     Έτσι ήθελε μιά παράδοση διαδεδομένη στην κλασική αρχαιότητα, πού στον Λεοπάρντι φάνηκε σαν αλληγορική έκφραση της δικής του μοίρας. Αλλά ο Πλάτωνας αποκαλεί τη Σαπφώ «η ωραία» κι άλλες πηγές το ίδιο επιφανείς, ο Αλκαίος και ο Ανακρέοντας.

     Από μιά πλευρά, ο μύθος, διάτρητος από επινοήσεις όχι λιγότερο ψεύτικες όσο και αντιφατικές. Από την άλλη, μιά μικρή δέσμη αποσπασματικών ποιημάτων, λυρική φωνή από τις πιό υψηλές και συγκινητικές πού υψώθηκαν ποτέ «νέο μέτρο για τον έρωτα και τη θλίψη» κατά τον Ρίλκε.

     Ανάμεσα στους δύο αυτούς πόλους είναι μοιρασμένη εδώ και χιλιετίες, η εικόνα της Σαπφώς. Και για να επιχειρήσει κανείς μιά συγκόλληση δεν μένει παρά η μαρτυρία άλλων ποιητών: «αξιαγάπητη κόρη, αθάνατη όσο κι οι «Μούσες» είναι ο χαρακτηρισμός του Φώσκολου.

     Οι πρώτοι που μίλησαν με ειρωνεία και χλευασμό πολλές φορές για τη φυσική της εμφάνιση και τα πάθη της ψυχής της ήταν οι Αθηναίοι κωμωδιογράφοι, σκεπάζοντας κάτω από την ανευλάβειά τους τη δυσφορία πού μιά κοινωνία βασανιστικά ανδροκρατική δοκίμαζε  απέναντι στη μεγαλοσύνη μιάς γυναίκας.

     Η αλήθεια για τη Σαπφώ, η αλήθεια για τη ζωή της όπως και για την ποίησή της βγαίνει από τα έργα της, πού στην αλεξανδρινή έκδοσή τους καταλάμβαναν εννέα τόμους. Όμως αυτό το επιβλητικό σύνολο χάθηκε μέσα στο ναυάγιο του κλασικού πολιτισμού.

      Επέζησαν λίγες δεκάδες στίχοι, σκορπισμένη σε υπομνήσεις κριτικών και γραμματικών: όσο δηλαδή ήταν αρκετό για να εξασφαλίσει ότι στη φήμη της ποιήτριας αντιστοιχούσε πραγματική η λάμψη της τέχνης της και για να τροφοδοτήσει τη νοσταλγική θλίψη για ό,τι είχε χαθεί.

                ΤΣΙΓΚΟΥΝΙΚΑ  ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

     Ύστερα, στο τέλος του περασμένου αιώνα, εμφανίστηκε η ελπίδα ότι κι άλλα κατάλοιπα θα αναδύονταν από τις θλιβερές άμμους της Αιγύπτου. Και η ποιητική κληρονομιά της Σαπφώς πλουτίστηκε με τσιγγούνικα αποσπάσματα, πάνω στα οποία εξασκείται η εμπειρία των φιλολόγων για να βγει κάποιος πολύτιμος λίθος, ορισμένες φορές.

     Στη μέση, ανάμεσα στις υποβλητικές ή σκληρές πλάνες των μυθιστορηματικών φαντασιών και της αντικειμενικής πραγματικότητας της ποιήσεως, βρίσκεται το μυστήριο: ποιά υπήρξε πραγματικά η Σαπφώ; Ο έρωτας είναι το μοναδικό μοτίβο των στίχων της. Κι ο έρωτας αυτός απευθύνεται στις κοπέλες της συντροφιάς της, της αποκλειστικά γυναικείας παρέας πού, στο όνομα της θεάς Αφροδίτης, συγκεντρώνονταν γύρω της.

     Στο μοραλισμό της βικτωριανής εποχής η αλήθεια αυτή φάνηκε ανυπόφορη, μιά κηλίδα στην καθαρότητα της τέχνης. Και ο μεγάλος Βιλαμόβιτς θέλησε να αναγάγει το πάθος που καίει στους στίχους της Σαπφώς στο μέτρο των λεκτικών υπερβολών μιάς δασκάλας πού ήταν τρυφερά, αλλά αγνά αφοσιωμένη στις μαθήτριές της.

      Η σύγχρονη ιστορική και φιλολογική θεωρία έχει αποκαταστήσει περισσότερο αξιοπρόσεχτες συνθήκες στις οποίες προβάλλεται αυτή η έξαρση της ψυχής, πού αναντίρρητα είναι έρωτας, στην πλήρη και ολοκληρωμένη έννοια του όρου. Ντοκουμέντα και συγκρίσεις επιτρέπουν την αποκατάσταση του περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο αναδυόταν το τραγούδι της Σαπφώς μαζί με το τραγούδι του συμπατριώτη και συγχρόνου Αλκαίου: της κοινωνίας της Λέσβου, των συνηθειών της, των τελετουργικών ή γιορταστικών της εκδηλώσεων.

     Μια αριστοτεχνική παρουσίαση έκανε ο Μπρούνο Τζεντίλι σε ένα δοκίμιό του που περιέχεται στην εγκυκλοπαίδεια «Ιστορία και πολιτισμός των Ελλήνων». Αλλά για τη βιογραφία της Σαπφώς, μέσα στην ιδιαιτερότητα των επιμέρους γεγονότων πού αποτέλεσαν το υφάδι της, το μοναδικό γεγονός που δεν επιδέχεται αυθαίρετες ερμηνείες είναι οι στίχοι της. Αρκούν για να αποκαταστήσουμε ή τουλάχιστον να διαισθανθούμε την πορεία μιάς ζωής:

     Για τον Γκρίτσκο Μασσιόνι, η Σαπφώ ήταν ο πρώτος ποιητικός του έρωτας, εκφρασμένος σ’ ένα τετράδιο μεταφράσεων που εκδόθηκε το 1954, γύρω στα δεκαοχτώ του χρόνια. Τώρα, αντλώντας νέες μελέτες, αλλά κυρίως εμπιστευόμενος στα ίδια τα ποιήματα της Σαπφώς, ο Μασσιόνι έγραψε την αφήγηση της ζωής της.

     Η βιογραφία μιάς προσωπικότητας με την οποία συνδέονται τόσο περίπλοκα εξωτερικά προβλήματα και που τη διακρίνει μιά τέτοια εσωτερική πυκνότητα, είναι πολύ πιο δύσκολο τεκμήριο σεβασμού, τόσο περισσότερο όταν δεν κρύβεται η πρόθεση «να πληρωθεί ένα σημαντικό τίμημα στο υποθετικό στοιχείο». Ο Μασσιόνι αναλαμβάνει με θαρραλέα πράξη συνειδητά και σκόπιμα, για ένα εγχείρημα που θα μπορούσε να προκαλέσει ανησυχία και φόβο στους ειδικούς.

     Αλλά και στο μέσο άνθρωπο συμβαίνει να συγκινηθεί με τις ανατριχίλες της ποιήσεως. Και ο καθένας μπορεί να έχει την επιθυμία να γνωρίζει ή τουλάχιστον να φαντάζεται ποιά περιστατικά και εμπειρίες της ζωής, ποιες λύπες και χαρές, ποιά πάθη και όνειρα και απογοητεύσεις ξύπνησαν αυτές τις ανατριχίλες.

     Η Σαπφώ «είναι από κείνα τα ονόματα πού όλοι γνωρίζουν και για το οποίο ελάχιστοι ξέρουν πραγματικά κάτι». Και είναι στην πρώτη απ’ αυτές της κατηγορίες πού απευθύνεται αυτό το βιβλίο, να διαβάζεται σαν μιά νεοκουμανταρισμένη επινόηση, αν μπορούμε να μιλήσουμε έτσι, σαν μιά γέφυρα που ρίχτηκε από το ένα ποιητικό θραύσμα στο άλλο πάνω από το μυστήριο μιας χαμένης ιστορίας.

          ΠΟΛΥΤΙΜΑ  ΠΕΤΡΑΔΙΑ

     Οι αλήθειες στις οποίες μπορεί να φτάσει κανείς για τη Σαπφώ-πρώτη ανάμεσα σ’ όλες η αλήθεια του λόγου της-υπάρχουν . Και γύρω τους ξετυλίγεται  μιά αφήγηση συγκινημένη και ζωντανή που δημιουργεί εκείνο τον κόσμο των γεγονότων και των αισθημάτων, που μέσα από το φίλτρο της ποίησης περνάνε μόνο συντομογραφικά.

     Ίσως, η παιδική ηλικία της Σαπφώς και η μύησή της στην ποίηση, τα περιστατικά που την οδήγησαν στην Άνδρο, σύζυγο του πλούσιου Κερκύλα κι ύστερα ξανά στην πατρίδα της, χήρα μ’ ένα κοριτσάκι, οι ερωτικές παραφορές της για τις κοπέλες της συντροφιάς της και οι μελαγχολίες και οι ζήλειες του πάθους της, τέλος το θεληματικό  πέσιμό της στη θάλασσα, στην οποία, βρήκε το θάνατο δεν έγιναν εντελώς όπως τα αφηγείται ο Μασσιόνι.

     Αλλά με βαθιά διαίσθηση της γυναικείας ψυχής κάνει να ξαναζούν οι αγωνίες και οι σκέψεις της ποιήτριας η οποία είχε ανακαλύψει μιά καινούργια διάσταση της εσωτερικότητας. Και πολύτιμα πετράδια στολίζουν την περιγραφή των τελετών, στις οποίες η συντροφιά εκείνη των μαθητριών και φιλενάδων της Σαπφώς είχε το κέντρο της.

     Και με ρωμαλέα περιγραφή έχει δοθεί το παιχνίδι της πολιτικής στον τόπο και στην εποχή της ποιήτριας, η ταραχώδης άσκηση της εξουσίας και η λειτουργία των νόμων- γιατί η εμπειρία της Σαπφώς εντάσσεται στην εποχή που έθεσε τις προϋποθέσεις από τις οποίες αντλεί και σήμερα ακόμη ο πολιτισμό μας.

     Ζωντανό νεύρο στο βιβλίο δίνουν τα ποιήματα της Σαπφώς και των άλλων ποιητών που εκείνη είχε γνωρίσει προσωπικά ή από το έργο τους. Αυτός που τα μεταφράζει, είναι κι αυτός ποιητής. Ο Μασσιόνι επέτρεψε στον εαυτό του την ελευθερία να τα συμπληρώσει ακόμη και σε σημαντικό βαθμό για να πάρουν τη θέση τους στο κείμενο της αφήγησης. Δεν πρόκειται να τον επικρίνουμε γι’ αυτό αφού οι παρεμβάσεις του έγιναν με τόση ευαισθησία και ευσυνειδησία. Στ’ αλήθεια συμβαίνει να καταπλαγούμε ακόνη μιά φορά για τα δυνατά χνάρια πού χάραξε η Σαπφώ στην κουλτούρα δυό ολόκληρων χιλιετιών.

--

     Εν κατακλείδι:

Μακροσκελές και αυτό το σημείωμα-το όγδοο στην σειρά που δημοσιεύω για την αρχαία λυρική ποιήτρια ΣΑΠΦΩ-, αυτό το δύστοκο, εφιαλτικό καλοκαίρι, βρισκόμενος στον Πειραιά, σε αυτήν αμμοσταχτόπολη που σου μαυρίζει την καρδιά. Ζητώντας ανάσες «παρηγοριάς» και υπομονής να περάσει το κακό και να επέλθει η σχετική ισορροπία στις ζωές όλων μας. Ότι αγαπάει ο καθένας μας λέει η αρχαία ποιήτρια, έτσι κατέφυγα στην ποίησή της και στα ξενόγλωσσα μελετήματα που έχουν εκδοθεί στα ελληνικά και που παλαιότερα, έχω μελετήσει κρατώντας τις ανάλογες σημειώσεις. Δεν αναφέρομαι στις μελέτες ελλήνων ή σε μεταφράσεις της σε περιοδικά, σε άρθρα, κλπ. Εκείνο που διαπίστωσα στην εκ νέου ανάγνωση των ποιημάτων της, των διαφόρων μεταφράσεων του έργου της, των μελετών που έχουν γραφτεί και δημοσιευθεί, είναι ότι, το όνομα ΣΑΠΦΩ είτε με τον έναν είτε με τον άλλον τρόπο βρίσκεται διαρκώς στην επιφάνεια του χρόνου, παρά του ότι έχουν περάσει πάνω από δύο χιλιετίες από τότε που η ποιήτρια βάδισε πάνω στα χώματα του γενέθλιου νησιού της. Και ότι το ερώτημα ποιος και σε ποιο βαθμό αληθεύουν οι ποιητικές της μαρτυρίες-καταθέσεις για τον σεξουαλικό της προσανατολισμό είναι ακόμα ανοιχτό και επανέρχεται ανάλογα με την εποχή, τα άτομα, τα εκπαιδευτικά και πολιτισμικά ενδιαφέροντα των ανθρώπων. Ένα είναι πάντως σίγουρο. Η Βιβλιογραφία για την ΣΑΠΦΩ, είναι ακόμα ανοιχτή και αναμένει τους καινούργιους σχολιαστές, και φυσικά μεταφραστές του λυρικού της λόγου. Κλείνοντας το 8 αυτό σημείωμα είχα δύο επιλογές στο νου μου, για να ολοκληρώσω την αποδελτίωση. Τον ποιητή Κώστα Βάρναλη και τον ποιητή της Ρωμιοσύνης Γιάννη Ρίτσο. Προτίμησα χωρίς δυσκολία τον Γιάννη Ρίτσο μια και Δεκαπενταύγουστος σήμερα, ημέρα της Κοίμησης της Θεοτόκου, δηλαδή της βιωμένης ποίησης και έκφρασης ψυχής των ανθρωπίνων συναισθημάτων. Το ποίημα «ΣΤΗ ΣΑΠΦΩ» του Ρίτσου ταιριάζει θέλω να πιστεύω και με το πνεύμα της ημέρας και με το γενικότερο στολισμό του ποιητικού λόγου διαχρονικά.

Το ποίημα δημοσιεύτηκε από τον παλαιό δημοσιογράφο Φώτη Απέργη, στην παλαιά εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», Πέμπτη 11 Νοεμβρίου 1993, στην σελίδα «Τέχνες και Γράμματα», τρία χρόνια μετά την εκδημία του ποιητή. (την ίδια μέρα έφυγε και ο ηθοποιός και δάσκαλος της θεατρικής τέχνης  Αλέξης Μινωτής). Ο γενικός τίτλος ήταν «Τι θα ‘ταν η ποίηση χωρίς τον έρωτα;». Ένα ανέκδοτο ποίημα του Γιάννη Ρίτσου για τη Σαπφώ.

       ΣΤΗ  ΣΑΠΦΩ

              Δέδυκε μέν α σέλαννα..

                    εγώ δε μόνα κατεύδω

                                 Σαπφώ

Σαπφώ, εσύ που ξέρεις όσο κανείς άλλος

πέσ’ μου τι θα  ‘ταν η ποίηση

                           χωρίς τον έρωτα;

πέσ’ μου τι θα ‘ταν η ζωή

                            χωρίς την ποίηση;

Βέβαια, εσένα η πιο καλή σου φίλη

                            είναι η Σελήνη.

Εμένα ο πιο καλός μου φίλος

                              είναι   ο Ήλιος,

όμως κι οι δυό μας έχουμε

                               την ίδια Θάλασσα.

Τα δάχτυλά σου είναι σοφά

                               απ’ το άγγιγμα

                               τόσων ωραίων σωμάτων.

Φέρε λοιπόν, το ερωτικό σου χέρι

                                τρυφερά στο μέτωπό μου

την ώρα που, με βλέφαρα κλειστά,

                                  βλέπω το μέσα μας γαλάζιο,

κι ευλόγησέ με να το πω

                                 χωρίς να το θαμπώσω.

Έτσι είπα, κι έσπασα το κύπελλο

                                 με το κρασί της Λέσβου,

γιατί κανείς δεν μεθάει βαθύτερα

                                 με τίποτα

                                     όσο με το στίχο.

Αθήνα, 18. VI. 84

ΓΙΑΝΝΗΣ  ΡΙΤΣΟΣ         

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς,

15/8/2021. Μικρό ερωτικό Πάσχα της Παναγιάς και της Ποίησης.