Η ΣΑΠΦΩ στον ΧΟΡΟ, το ΣΙΝΕΜΑ, τις ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ, την ΜΟΥΣΙΚΗ, το ΘΕΑΤΡΟ
Ο Χ Ο Ρ Ο Σ
Η «ΨΑΠΦΑ», οι «Μαινάδες» και τα
άλλα κορίτσια
-ΝΑΤΑΣΣΑ ΧΑΣΙΩΤΗ, Η Αυγή της Κυριακής 23/11/1997, Κριτική Χορού
Παραστάσεις Πολιτιστικής μέρος δεύτερο και τελευταίο σήμερα, με παρουσίαση των έργων των Ελληνίδων χορογράφων Μέλπως Βασιλικού. («Ψάπφα»), Μπέτις Βυτινάρου («Μαινάδες») και ΜαρίαςΤσουβαλά (απόσπασμα από το έργο «Μετρηθείς χρόνος»). (Για το πολύ καλό «Μακριά από τα μάτια, κοντά στην καρδιά» της Μάχης Δημητριάδη- Lindhal είχαμε γράψει στην παρουσίαση του Φεστιβάλ Χορού της Καλαμάτας και με τους «Στίχους» της Α. Θεοφανίδου-ΚΘΒΕ- είχαμε ασχοληθεί διεξοδικά στην πρώτη παρουσίαση του έργου τον περασμένο Μάρτιο).
Η Μ. Βασιλικού στις πρώτες της χορογραφίες απόπειρες έδειξε να κινείται συμβατικά μεν, προσεκτικά δε. Η «Ψάπφα» (με ειδικά γραμμένη για την παράσταση μουσική) στην ουσία επρόκειτο για κινητικά επενδυμένα ποιήματα, κατά τα παραδοσιακά και αναμενόμενα. Η ευχαρίστηση έκπληξη ήταν η απουσία στόμφου και η διαφαινόμενη προσπάθεια (δειλά-δειλά ακόμη), να αντικατασταθεί το δεδομένο και πολυχρησιμοποιημένο βηματολόγιο από πιο «ελαστικές» επιλογές και λύσεις. Από την άλλη , όταν ψάχνει κανείς πράγματα από χρόνια κερδισμένα («ιδιοσυγκρατική» κίνηση, release τεχνικές κ.λπ.) σα να πρόκειται να κάνει το μεγάλο βήμα προς την avant-garde, το μόνο που εγώ προσωπικά έχω να πω, είναι να κινηθεί γρηγορότερα και με θάρρος διότι δεν πρόκειται περί βήματος που απαιτεί ρήξεις από τις μεγάλες και σπάνια εμφανιζόμενες. Η μισή ενεργητικότητα που δόθηκε στη διαδικασία του συντονισμού χορευτών και μουσικών, καθώς και στη φιλόδοξη χρήση ειδικά για την παράσταση σύνθεσης, να είχε δοθεί στην έρευνα της κίνησης και τις εναλλακτικές δυνατότητες μεταγραφής σκηνικά του έργου και της προσωπικότητας της Σαπφούς, ήδη το αποτέλεσμα θα ήταν καλύτερο. Αν μη τι άλλο, όμως, ήταν μια αξιοπρεπής προσπάθεια. Τι να πει όμως κανείς για την ομάδα «Παρουσίες» της Μ. Βυτινάρου; Τόσες φορές πια έχουν παρελάσει μπροστά στα μάτια μας στις χορευτικές παραστάσεις αρχαϊκές μορφές που χρησιμοποιούνται κατ’ όνομα και μόνον, ενώ κάτω από την παραπλανητική ονοματοδοσία κρύβεται η ευκαιρία για άλλη μια μπανάλ αναπαραγωγή της «γυναικείας φύσης» με τη δέουσα δόση φιλαρέσκειας. Η γκάμα των κινήσεων εκτείνεται από κυκλικές περιστροφές του κεφαλιού σε πλιέ στη δεύτερη, σε κύλισμα στο πάτωμα, κ.λπ., κ.λπ. Νομίζω ότι είναι καιρός αυτού του είδους το κιτς μείγμα μπαλέτου μοντέρνου χορού και σέξυ μεταβάσεων πρέπει να αποκτήσει ένα όνομα και προσωπικά σκοπεύω να τις ονομάζω «κινητική παραφιλολογία». Οι Μαινάδες λοιπόν ήταν, κατά την ομάδα «Παρουσίες», λιγάκι σεξουαλικά απελευθερωμένες γυναίκες λιγάκι άγρια θηλυκά της νύχτας, έκαναν βεβαίως και βαρβαρότητες (ωμοφαγία) ήταν όμως και ωραίες, με τα μαλλιά πλούσια να ξεχύνονται, φορούσαν παπουτσάκια μπαλέτου (διότι μπορεί να ‘ταν κι από σπίτι σαν τη μάνα του Πενθέα) και επίσης φορούσαν και σκισμένα ρούχα τις ώρες της αγριότητας και της λύσσας, για να ταιριάζει το μαλλί, ντεκόρ και πρακτική. Το άλλο πρωί, δε, «ουδέν εγνώριζαν περί τον φόνο», διότι δεν ήταν αυτές που ήθελαν και τα έκαναν, αλλά ήταν ο θεός και η ιερή μανία (πανάθεμά την!). Έτσι οι μεν Μαινάδες ουδεμία ευθύνη έφεραν κατά την πανάρχαια φαντασίωση (ο Διόνυσος τις παρέσυρε!) η δε κυρία Βυτινάρου έχει μεγάλη ευθύνη, διότι υποθέτουμε ότι συνέθεσε το εν λόγω βαθύ δράμα, σε κατάσταση μη απώλειας της συνειδήσεως. Κι εν πάση περιπτώσει, κορίτσια, άμα δεν έχουμε το παραμικρό να προσθέσουμε ως εκδοχή, ερμηνεία, παραλλαγή ενός μύθου και άμα θέλουμε να σχολιάσουμε πάνω σε θέματα που άπτονται της γυναικείας σεξουαλικότητας, των δικαιωμάτων, των πιέσεων, των αδικιών κ.λπ. καλό είναι να το κάνουμε ευθέως και να μην κρυβόμαστε πίσω από την πλάτη καμίας «μαμάς» Μαινάδας. Κάνουμε κακό στο φύλο μας, στις κυρίες των Ορειβασιών και στο χορό, να μην το ξεχνάμε.
Στον «Μετρηθέντα Χρόνο» συνέπραξαν χορευτικά η πάντα προσεκτική και άξια Γιάννα Μπινιάρη και ο καλός ηθοποιός Μ. Δεστούνης στην ανάγνωση αποσπάσματος από το “Tractatus Logicophilosophicus” του Wittgenstein. Ήταν τόσο ευχάριστη η έκπληξη όταν αντικρύσαμε τη λιτή κινησιολογία της χορογραφίας της κ. Τσουβαλά. Προσθέτοντας μοτίβα αδιόρατα σε κάθε επανάληψη της χορεύτριας που κινούνταν σε μια χαμηλά φωτισμένη διαγώνια στο πίσω αριστερό μέρος της σκηνής (στο μεγαλύτερο διάστημα) έδειξε και πείρα και ενημέρωση για το τι συμβαίνει στο χορό σήμερα. Αθλητική, αλλά όχι per se, η κίνηση, δραματική χωρίς υπερβολές η ατμόσφαιρα, δημιούργησε για άλλη μια φορά την εντύπωση ενός μοναχικού πλάσματος και της αγωνίας του. Μια ένσταση: αν η χορογράφος ήθελε ο κόσμος να παρακολουθεί το “Tractatus” θα έπρεπε να επιλέξει ένα πολύ μικρότερο απόσπασμα, το οποίο να επαναλαμβάνεται. Αν ήθελε να αποτελέσει κάποια στιγμή «κενό γράμμα» ο λόγος, τότε δεν αναίρεσε αρκετά την πράξη της ανάγνωσης, που κρατήθηκε παραδοσιακά και αυτάρεσκα στο κέντρο της σκηνής και του ενδιαφέροντος ως ένα σημείο. Ο λόγος του Wittgenstein στάθηκε κάποιες στιγμές δυνατότερος και από την πιο εκκωφαντική μουσική και ο χρόνος μετρήθηκε υπέρ του. Η κίνηση ήταν εξαίρετη και μπορεί να τα είχε πει όλα.
Κλείνοντας, θα ήθελα να σχολιάσω το πάνελ θεωρητικών τοποθετήσεων πάνω στο χορό. Με εκπροσώπους από ΠΓΔΜ. Ιορδανία, Ιταλία, Βουλγαρία, Κύπρο, Ελλάδα, δεν ευτύχησε να έχει την πρόεδρό του παρούσα ούτε και ένα αξιοπρεπή αριθμό θεατών, καθώς φαινόταν κανείς να μην ξέρει πολλά για τη διοργάνωση αυτή της Unesco και της Πολιτιστικής Θέμα του «Γυναίκες χορογραφούν και χορεύουν στα πρόθυρα της νέας χιλιετηρίδας». Εκτός από την εκπρόσωπο της Βουλγαρίας κ. Μπογκόεβα, όλες οι άλλες ομιλήτριες έκαναν πραγματικά φιλότιμες προσπάθειες να ανταποκριθούν στον άχαρο ρόλο που τους δόθηκε.
Η παραμονή στη Θεσσαλονίκη ήταν εξαίρετη, το μη καρυωτακικό πάρτι του κυρίου νομάρχη ήταν επιτυχημένο, αλλά πώς να ξεχάσουμε όλα τα υπόλοιπα; Κι εν πάση περιπτώσει, αναρωτιέμαι, το κεντρικό συμβούλιο της Ουνέσκο ξέρει τι ακριβώς συνέβη;
ΣΑΠΦΩ αλά
γαλλικά- Χοροθέατρο
- ΙΩΑΝΝΑ ΒΩΒΟΥ, Κυριακάτικη
(Ελευθεροτυπία) 12/7/1998, 21/61.
Σαπφώ αλά γαλλικά. (στο Παρίσι του Μοντιάλ, έξι γυναίκες μετέφεραν στη σκηνή ελληνικά ποιήματα)
Το «γλυκύπικρον» του έρωτος, η χαρά μα και η λύπη της αγάπης, το πάθος, η ομορφιά, η απουσία και η λήθη, όπως τραγουδούσε η επονομαζόμενη «δεκάτη μούσα» της αρχαίας ελληνικής λυρικής ποίησης, μεταφέρθηκαν στη σκηνή του θεάτρου «Μολιέρος-Το Σπίτι της Ποίησης», στο Παρίσι.
Η θεατρική αυτή παράσταση, εμπνευσμένη από το ποιητικό έργο της Σαπφούς αποτελεί αληθινή καλλιτεχνική ανάσα σ’ ένα Παρίσι που πάλλεται στους εξοντωτικούς ρυθμούς του Μοντιάλ.
Πάνω στη σκηνή, σε τρείς πράξεις, έξι γυναίκες, ηθοποιοί, χορεύτριες και μουσικοί κεντούν σε πολύχρωμο καμβά τους στίχους από τα διασωθέντα αποσπάσματα των μονωδιών και των επιθαλάμιων της Σαπφούς που πέρασαν στην ιστορία.
Η δραματουργική και μουσική αυτή δημιουργία, όπως χαρακτηρίζει το έργο της η Ανιές Ντελίμ, η οποία συνέθεσε και σκηνοθέτησε την παράσταση, αποτελεί μια επίμονη επιθυμία και σκέψη της γαλλίδας δημιουργού, που υλοποιήθηκε έπειτα από αρκετά χρόνια.
«Ολόκληρη η θεατρική και μουσική μου πορεία διασταυρωνόταν με τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Αρκετές προηγούμενες δουλειές μου αφορούσαν έργα του Αριστοφάνη ή του Ευριπίδη. Για πολύ καιρό η ιδέα να ανεβάσω μια παράσταση μόνο με γυναίκες πάνω στην ποίηση της Σαπφούς ήταν μέσα στο μυαλό μου. Τελικά το έργο αυτό έγινε πραγματικότητα για πρώτη φορά πέρυσι, στο θεατρικό φεστιβάλ της Αβινιόν. Έπειτα από διάφορες περιοδείες και κάποιες τροποποιήσεις, παρουσιάζεται τώρα, εδώ στο Παρίσι, στο Σπίτι της Ποίησης».
Η παράσταση δένει αρμονικά την ποίηση, τη μουσική, το χορό και τη σωματική έκφραση Μακριά από ευτελείς ρομαντικές συγκινήσεις και πομπώδεις ερμηνείες, η τόλμη δεν λείπει από την παράσταση. Το νόημα των στίχων και η δύναμη του απέριττου ήχου που προκαλούν οι λέξεις, συμβάλλουν στη μαγεία του θεάματος.
Η μουσικότητα της αιολικής διαλέκτου διατηρείται στη γαλλική γλώσσα χάρη στην εκπληκτική μετάφραση του Ζακ Ντιτουά και οι χορογραφίες της Ναταλί Τισό δένουν αρμονικά με την ροή του λόγου.
Στο κέντρο του
θεατρικού έργου βρίσκεται η γυναίκα. Έξι γυναικείες φωνές και παρουσίες
μπερδεύονται μεταξύ τους και εκπέμπουν αισθησιασμό, μακριά από προκαταλήψεις,
ενοχές και υποκριτικές συμπεριφορές. Η ελευθερία των συναισθημάτων, των
απολαύσεων, η έκφραση του έρωτα για μια γυναίκα ή έναν άνδρα, αποδίδονται με
αφοπλιστική ειλικρίνεια. Όπως, άλλωστε, τραγουδούσε η Σαπφώ: αλλά παν τόλματον επεί…
Παράσταση στο Λυκαβηττό, ύμνος για
τη Σαπφώ.
-εφημερίδα Ημερησία 28/7/2001.
Το Χοροθέατρο «Ροές» της Σοφίας Σπυράτου παρουσιάζει με τίτλο «Σαπφώ»-Τα ρόδα της Πιερίας» τη Δευτέρα 30 και την Τρίτη 31 Ιουλίου.
Μια ξεχωριστή παράσταση του Φεστιβάλ Αθηνών στο Θέατρο Λυκαβηττού παρουσιάζεται από το Χοροθέατρο «Ροές» της Σοφίας Σπυράτου με τίτλο «Σαπφώ-Τα ρόδα της Πιερίας», τη Δευτέρα 30 και την Τρίτη 31 Ιουλίου. ‘Ένα πρωτότυπο θέαμα που βασίζεται στις λυρικές εκφράσεις της μεγάλης ποιήτριας της αρχαιότητας, όπως μας φθάνουν μεταφρασμένες από τον μεγάλο της ποίησης Οδυσσέα Ελύτη, μέσα από τις τεχνικές του σύγχρονου χορού και τη μουσική και τα τραγούδια που έγραψε ειδικά για την παράσταση ο Νίκος Ξυδάκης. Όπως τόνισε ο πρόεδρος του Φεστιβάλ Περικλής Κούκος «στην παράσταση αυτή συναντιέται η αρχαία ελληνική λυρική ποίηση με τη σύγχρονη έκφραση της τέχνης του χορού αλλά και τη σύγχρονη μουσική δημιουργία»
Η παράσταση επικεντρώνεται και ταυτόχρονα ανιχνεύει τη θέση που κατέχει ο έρωτας στην ποίηση της Σαπφούς, τον αρχαίο κόσμο έτσι όπως αναδύεται μέσα από τους λυρικούς, την Αφροδίτη και τον κόσμο της, την κίνηση που απορρέει από τις περιγραφές τελετών και τις αποτυπώσεις σε αγγεία, αλλά και το όλο αίσθημα λατρείας της ομορφιάς του σώματος, ανυψώνοντάς τον στα επίπεδα του «θεϊκού».
Η παράσταση ανεβαίνει με σκηνικά του Γιώργου Γεωργίου, κοστούμια της Αγγελικής Σαμαρά και φωτισμούς της Ελευθερίας Ντεκώ. Σύμβουλος αρχαιολόγος είναι η Ίρις Τζαχίλη.
Χορεύουν οι: Έλενα Κούρκουλη, Δημήτρης Φαίρρας, Ντανίλο Ζέκκα, Πατρίτσια Λάζου, Αταλάντη Μουζούρη, Μερί Μπεραχά, Πέγκυ Ψυχογιού, Εύα Κονιαβίτου. Τραγουδούν οι Ευθύμης Παπαγαβριήλ και η Κλαούντια Ντελμέρ.
ΤΑ ΡΟΔΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ. Η Σοφία Σπυράτου
εμπνέεται από την ποίηση της Σαπφούς.
-ΑΡΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ, περ. Ο Ταχυδρόμος τχ. 93/8/12/2001, 28. Χορός κάτι τρέχει.
Το πρώτο πράγμα που εντυπωσιάζει στην παράσταση «Σαπφώ-Τα ρόδα της Πιερίας» είναι η πιστότητά της στον ποιητικό λόγο της Σαπφούς. Το χορογραφικό τοπίο της Σοφίας Σπυράτου είναι ρευστό, εύπλαστο αλλά ταυτόχρονα σταθερό μέσα στη μεταβλητότητά του. Στις 21 σκηνές του έργου, που «ντύνονται» από τη μουσική του Νίκου Ξυδάκη, προβάλλεται διακριτικά ο λυρισμός της γυναικείας φύσης, χωρίς να λιμνάζει σε στάσιμους ρομαντισμούς «Πρωταρχικά μ’ ενδιαφέρει ο λόγος», τονίζει η Σπυράτου, «γι’ αυτό φρόντισα να μην αποσπάται η προσοχή μας από χορογραφικές ακρότητες». Τα 11 ποιήματα που απαγγέλλονται στην παράσταση είναι μεταφρασμένα από τον Οδυσσέα Ελύτη, που συνήθιζε να λέει ότι με τα ποιήματα της Σαπφούς γινόταν για λίγο μέτοχος της αθανασίας. Έστω κι αν διασώθηκαν «ακρωτηριασμένοι στίχοι» της.
Η δυναμική προσωπικότητα της Σαπφούς από χρόνια κέντριζε το ενδιαφέρον της Σπυράτου και μια παράσταση όπου θα πρωταγωνιστούσε ο λόγος της πάντα ήταν στα σχέδιά της. Ξεχωρίζει γιατί σε μιά ανδροκρατούμενη κοινωνία υπηρέτησε τα «πιστεύω» της και διεκδίκησε τις συνθήκες ζωής που ήθελε. Ήταν πολύ παθιασμένη, ανταγωνιστική, δυναμική με τις αντίζηλες, αλλά μέσα από τα ποιήματά της φίλτραρε τα πάθη της αναδεικνύοντάς τα σε διαχρονικά άνθη ποίησης». Παρόλη τη χρονική απόσταση που μας χωρίζει από την εποχή της Σαπφούς, στην παράσταση της Σπυράτου ο σύγχρονος χορός συνδυάζεται αρμονικά με το ρυθμό της αρχαίας ποίησης. «Εύκολα συνταιριάζεται το αφηρημένο στοιχείο του σύγχρονου χορού με την αποσπασματική μορφή της αρχαίας ποίησης. Άλλωστε, δεν θέλησα να διηγηθώ μια ιστορία αλλά να μεταδώσω την ατμόσφαιρα των κειμένων». Όσο για τις γυμνές σκηνές της παράστασης, τις θεωρεί λειτουργικές και απαραίτητες. «Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Η ποίηση της Σαπφούς επικεντρώνεται έτσι και αλλιώς στα σώματα και τη λατρεία τους, θεοποιώντας τα στον ίδιο βαθμό με το πνεύμα».
Στο θέατρο «Ροές» (Ιάκχου 16, Γκάζι, έως τις 23 Δεκεμβρίου.
Κ Ι Ν Η Μ Α Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ο Σ
-ΣΑΠΦΩ η ΛΕΣΒΙΑ. Αισθηματική περιπέτεια 24/4/1961. Σκηνοθεσία-Μοντάζ-Παραγωγή Ηλίας Μαχαίρας, σενάριο: Θεόδωρος Τέμπος.,
Βλέπε: σελ. 227, τόμος Α΄, στο Άγγελος Ρούβας- Χρ. Σταθακόπουλος, Ελληνικός Κινηματογράφος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα-Αθήνα 2005.
Ε Ι Κ Α Σ Τ Ι Κ Ε Σ Τ Ε Χ Ν Ε Σ
Περιήλιο: BURRI-Σαπφώ
-ΝΤΟΡΑ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΡΟΓΚΑΝ, Η Καθημερινή 10/6/1990. Στην στήλη «Πινελιές».
Πολύ ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη σαν σκεπτικό είναι η έκθεση με χαρακτικά του διάσημου Ιταλού καλλιτέχνη A. BURRI που οργανώθηκε στις αίθουσες του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου Αθηνών. Πρόκειται για μια ενότητα χαρακτικών που ο καλλιτέχνης εμπνεύσθηκε από την ποίηση της Σαπφώς και που παρουσιάζονται εδώ με τον χαρακτηριστικό όσο και αποκαλυπτικό τίτλο: Περιήλιο: BURRI-Σαπφώ. Την επιμέλεια της έκθεσης την είχε ο Τζουλιάνο Σεραφίνι, που έγραψε και το εισαγωγικό σημείωμα του καταλόγου. Μέσ’ από την ενότητα των δέκα χαρακτικών (λιθογραφίες) που φιλοτεχνήθηκαν ανάμεσα στο 1973 και στο 1976 εκείνο που κανείς παρατηρεί είναι έναν μουσικό σε υφή ρυθμό και έναν γνήσιο παλμό, που ενορχηστρώνονται ακόμη και μεσ’ από το απειροελάχιστο ίχνος. Η αφηρημένη έκφραση του BURRI, που χρημάτισε ένα από τα πιο δραστήρια στελέχη της μεταπολεμικής, αμορφικής έκφρασης περιβάλλεται εδώ χάρη στην κινητικότητα του ίχνους και την ευαισθησία του καλλιτέχνη ως προς τον παράγοντα χρώμα μιαν όσο γίνεται πιο αυθεντική μεταφυσική χροιά. Πρόκειται γενικά για μιαν εκδήλωση που τόσο σα σκεπτικό όσο και σαν περιεχόμενο χαρακτηρίζεται από μιάν αναμφισβήτητη ποιότητα.
Μ Ο Υ Σ Ι Κ Η
-ΑΛΕΚΑ ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ, Λεξικό Ελλήνων Συνθετών, εκδ. Φίλιππος Νάκας-Αθήνα 1995, 373-374, (411)
-ΛΙΤΣΑ ΛΕΜΠΕΣΗ, Μουσική Εργογραφία, εκδ. Φίλιππος Νάκας-Αθήνα 2005, 49, 56, 90, 93. (Μπάμπης Κανάς, 49.-Γιώργος Κουρουπός, 56.-Χαράλαμπς Χαλκιάς, 90.- Μάνος Χατζιδάκις, 93.)
-ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Αυτοβιογραφία, εκδ. 21ος Αιώνας-Αθήνα 1995, 208. «Το Νησί της Σαπφώς» Στίχοι Γιώργος Μητσάκης.
Α Λ Φ Α Β Η Τ Α Ρ Ι
Ο Τ Η Σ
Π Ο Ι Η Σ Η Σ
-ΗΡΑ ΦΕΛΟΥΚΑΤΖΗ, Ελευθεροτυπία 15/1/2003.
Ελύτης και Σαπφώ στο Παρίσι. Σ’ ένα ποιητικό και μουσικό θέαμα της Αγγελικής Ιωννάτου. THEATRE MOLIERE MAISON DE LA POESIE. “L’ Alphabet de la mer. De Sappho a Elytis. Lecture musicale par Angelique Ionatos. Du 8 janvier au 9 fevrier 2003.
«Η φύση δημιουργεί τις δικές της συγγένειες, καμιά φορά πιο δυνατές από αυτές που κατασκευάζει το αίμα» έγραφε ο Ελύτης αναφερόμενος στη Σαπφώ που τον γοήτευσε και που μετέφρασε ο ίδιος στη σύγχρονη ελληνική γλώσσα. Η Αγγελική Ιωννάτου συνδέεται ιδιαίτερα με το ποιητικό έργο του Ελύτη και της Σαπφώς. Έχει μελοποιήσει ποίησή τους και την έχει παρουσιάσει σε πολυάριθμα ρεσιτάλ της στην Ευρώπη. Στο νέο της ποιητικό και μουσικό θέμα, που έχει τον τίτλο «Αλφαβητάριο της ποίησης» και παρουσιάζεται μέχρι 9 Φεβρουαρίου στο «Σπίτι της ποίησης-θέατρο Μολιέρος», θέλησε να ενώσει τις δύο ποιητικές φωνές. Το ρεσιτάλ της είναι αφιερωμένο στον Ελύτη και στη Σαπφώ και έχει κύριο άξονα τον ποιητικό λόγο τους, με απόδοση στα γαλλικά και ορισμένους στίχους στα αρχαία ελληνικά. Με μουσική συνοδεία από το βιολονίστα Μικαέλ Νικ ή τον κλαρινετίστα Γκιγιόμ Χούμερι, σε σκηνοθεσία του Ζαν Κλοντ Φεϊγνέ.
Στο νέο της ποιητικό θέαμα, η Αγγελική Ιωννάτου με απαράμιλλη καλλιτεχνική δεξιοτεχνία επιτυγχάνει τον άθλο να γοητεύσει το κοινό με τον λόγο, στον ίδιο βαθμό που τον θέλει πάντα με τις μουσικές της περφόρμανς. Με τρυφερότητα, παλμό, δύναμη και πάθος, σαρώνει τη σκηνή καθηλώνοντας το θεατή με την ερμηνεία κειμένων που αγαπά. Πότε όρθια σα λευκή οπτασία με φόντο τη σκοτεινή άβυσσο της σκηνή, πότε καθισμένη στο πάτωμα, πότε με τη φωνή της ως μοναδικό μέσο έκφρασης και στοχασμού, πότε με την κιθάρα της να τραγουδάει και να παίζει αυτοσχεδιάζοντας με τον Μικαέλ Νικ, συναρπάζει τον θεατή και τον παρασύρει στο λυρισμό της. Μας μεταδίδει τη συγκίνηση και την ορμή της, μας μεταφέρει στο δικό της κόσμο ονείρου και ανάτασης.
Η Αγγελική Ιωννάτου θέλησε κυρίως με το νέο της ποιητικό-μουσικό θέαμα να εκφράσει την αγάπη της για την ελληνική γλώσσα. Η παράσταση αρχίζει με τη φωνή της να απαγγέλλει στα ελληνικά τα γράμματα της αλφαβήτου. Σε ερώτησή μας για τα κίνητρα της επιλογής μιάς παράστασης που βασίζεται στην ποίηση του Ελύτη και της Σαπφώς εξηγεί:
-Ο Ελύτης έλεγε για την Σαπφώ, «την αισθάνομαι σαν μία μακρινή εξαδέλφη, με την οποία έπαιζα στον ίδιο κήπο, κάτω από τα ίδια δέντρα, πλάι στο ίδιο πηγάδι». Η συγγένειά τους δεν οφείλεται μόνο στο ότι κατάγονταν και οι δύο από τη Λέσβο, αλλά και γιατί έγραψαν ποίηση-ο καθένας με τον τρόπο του-για τα ίδια πράγματα. Γι’ αυτό θέλησα να ενώσω τις δύο φωνές τους αλλά και γιατί ξέρω τώρα ότι η πραγματική πατρίδα μου είναι η γλώσσα μου και ιδιαίτερα η «φωνή» των ποιητών που αγάπησα.
Στη σχέση μου με την ελληνική ποίηση που με έχει τόσο εμπνεύσει-γιατί χωρίς την ποίηση δεν θα γινόμουν μουσικός’ αισθάνθηκα κάποια στιγμή ότι έπρεπε όχι πια να τραγουδώ τον λόγο αλλά να τον πω. Μετέφρασα λοιπόν μαζί με το σκηνοθέτη Ζαν Κλοντ Φεϊγνέ ένα μεγάλο μέρος από το «Άξιον Εστί» που είναι η σπονδυλική στήλη της παράστασης. Πήρα επίσης ορισμένα αποσπάσματα από τον «Αθέατο Απρίλη» το «Μονόγραμμα» και «Από τα ιδιωτικά στα δημόσια» σαν ένα είδος αυτοπορτρέτου του Ελύτη καθώς και κείμενα της Σαπφώς. Υπάρχει μουσική συνοδεία με υπόκρουση ή τραγούδια που δίνουν μια ανάσα στο θέαμα. Είναι μια παράσταση-πρόκληση για μένα. Αλλά ελπίζω ότι το κοινό θα γνωρίσει καλύτερα μέσα από την παράσταση αυτή τον Ελύτη που, που θεωρώ ότι είναι ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές του κόσμου.».
-Ποιος είναι ο αντίκτυπος που έχετε συναντήσει από τη μέχρι τώρα
εμπειρία σας της παρουσίασης Ελλήνων ποιητών στη Γαλλία και στην Ευρώπη;
«Πιστεύω ότι ένας μεγάλος ποιητής έχει κάτι το παγκόσμιο. Αγγίζει τον άνθρωπο μέσα στις δικές του πτυχές. Νομίζω επίσης ότι η ελληνική γλώσσα είναι από τις ωραιότερες που υπάρχουν, σαν μουσική αλλά και σαν πολιτισμός. Γιατί όλος ο δυτικός πολιτισμός στηρίζεται στην ελληνική. Γι’ αυτό και ο τίτλος του θεάματος είναι «Η αλφάβητος της Θάλασσας», γιατί βέβαια στη Μεσόγειο γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός. Επιδιώκω ακόμα να δείξω ότι η αρχαία ελληνική, από όπου προέρχεται η δική μας γλώσσα, είναι η ίδια με τη σύγχρονη, παρά τις εξελίξεις από την εποχή του Ομήρου».
-Υπάρχει και το θέμα των αξιών που εκφράζονται στα ελληνικά ποιητικά
κείμενα. Ποια μπορεί να είναι η απήχησή τους στο σημερινό κόσμο;
«Θα ήθελα το κοινό να μπορεί να δει το φως που υπάρχει μέσα σ’ αυτή την ποίηση. Επειδή βρισκόμαστε σε μια εποχή του είναι δύσκολη, σκοτεινή, βίαιη, ήθελα να βγει ο κόσμος από το θέατρο με μια αισιοδοξία. Με την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι ο κόκκος της άμμου που θα εμποδίσει τη μηχανική της ισοπέδωσης. Ο στίχος «να πάρουν τα όνειρα εκδίκηση» θα μπορούσε να είναι ο υπότιτλος του έργου. Εκδίκηση μέσα από την ποίηση βέβαια, γιατί χωρίς αυτή νομίζω ότι δεν υπάρχει ο άνθρωπος. Ο Ρίτσος είχε μία πάρα πολύ ωραία φράση που έλεγε «η ποίηση έφτιαξε τον κόσμο αλλά ο άνθρωπος, το ξέχασε».
Το θέαμα «Η αλφάβητος της Θάλασσας» θα παρουσιαστεί μετά το παρισινό «Σπίτι της ποίησης» και σε άλλες πόλεις της Γαλλίας και της Ευρώπης. Η Αγγελική Ιωννάτου ετοιμάζει επίσης, ένα cd σε ισπανική γλώσσα, πάνω σε ποίηση της Μεξικανής ζωγράφου και ποιήτριας Φρίντα Κάλο, που θα κυκλοφορήσει τον Απρίλιο.
-εφ. Η Αυγή
29/11/1990.
«Η ποίηση της Σαπφούς αναμφισβήτητα δεν γνωρίζει σύνορα. Ζωηρό λοιπόν είναι το ενδιαφέρον του γαλλικού κοινού εν αναμονή του δίσκου που πρόκειται να κυκλοφορήσει το Φεβρουάριο στη γαλλική πρωτεύουσα, σε ποίηση της Σαπφούς μελοποιημένη από την Αγγελική Ιονάτου και ερμηνευμένη από την εκφραστική φωνή της Νένας Βενετσάνου. Οι δύο δημιουργοί καταθέτουν στο βινύλιο έργα της μεγάλης ποιήτριας της αρχαιότητας στα αρχαία ελληνικά, αλλά και στη μετάφραση του Οδυσσέα Ελύτη. Ελπίζουμε να απολαύσουμε και στην Ελλάδα αυτόν τον δίσκο.
«Η Σαπφώ είναι ένας Θεόφιλος».
Εφημερίδα Τα Νέα 16 Ιουλίου 1991. Απόψε η συναυλία στο Λυκαβηττό
-ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ-ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΟΥ, Συνέντευξη στην ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΚΟΥΛΗ.
Η Μουσική των ποιημάτων και η δύναμη της απλότητας αντέχουν στον χρόνο. Δοκιμάζονται, αλλά αντέχουν. Υπάρχει κάποιος να «τα σκαλίσει» και απλώς κάθε φορά αναζητούνται τα προσχήματα, ψάχνονται οι αφορμές και βρίσκονται οι συγκυρίες.
Εδώ βρέθηκαν μαζί η Αγγελική Ιωαννάτου, η Νένα Βενετσιάνου και ο Κριστιάν Μπουασέλ να δικαιώσουν ξανά τη Σαπφώ, που έλεγε: «Τι πιο μεγάλο θα μπορούσα, που μ’ αξίωσαν οι μούσες, τη δική τους δύναμη δίνοντας, να λέω σε μελλούμενους καιρούς κάποιος θα βρίσκεται να με θυμάται εμένα».
Η «Σαπφώ από τη Μυτιλήνη», που τιμήθηκε με το γαλλικό βραβείο «Σαρλ Κρος 1991» κι έχει μπροστά της μια μεγάλη πορεία στη Γαλλία με δεκαπέντε βραδιές στο «Μπουά Ντι Νορ», το θέατρο του Πίτερ Μπρουκ και μια σειρά συναυλιών σε γαλλικές πόλεις-πενήντα, σύνολο συναυλίες στη Γαλλία-απόψε, μία βραδιά και μόνο, παρουσιάζεται στο Λυκαβηττό.
Νοσταλγία
Η Αγγελική Ιωαννάτου, που ζει μόνιμα στο Παρίσι, κοιτάζει την Ελλάδα με τα γυαλιά της νοσταλγίας και με τους φακούς της ποίησης. «Η Σαπφώ είναι η πρώτη γυναίκα που μελοποιώ ποιήματά της. Διάλεξα τα ποιήματα αγάπης, γιατί μέσα απ’ αυτά αισθάνθηκα τη αιωνιότητα της Σαπφούς. Κι ήθελα, η συγκίνηση αυτής της γυναίκας, 2500 χρόνια πριν, να περάσει και στην εποχή μας». Είκοσι πέντε όργανα και πέντε μουσικοί ζωντανεύουν το πνεύμα των ποιημάτων. Στα αρχαία ελληνικά και στη νεοελληνική απόδοση του Οδυσσέα Ελύτη.
Ο Κριστιάν Μπουασέλ έχει ενορχηστρώσει τα κομμάτια «σεβόμενος κάθε ανάσα της σύνθεσης», λέει η Νένα Βενετσάνου. Γιατί-εξηγεί η ερμηνεύτρια-η Σαπφώ ήταν το πρόσχημα, υπήρχαν οι ανάγκες μας για δημιουργία, για συνύπαρξη. Η Σαπφώ έχει και χιούμορ-είναι λαϊκή ποιήτρια και λόγια, είναι ένας Θεόφιλος. Μιλάει για τον έρωτα, για την καθημερινότητα που μας ενοχλεί, για τον κόσμο της γυναίκας».
Δεν θα ήταν καθόλου παράξενο, αν ζούσε σήμερα η Σαπφώ, να μιλούσε για τα ίδια πράγματα. Οι εποχές μπορεί να είναι παράλληλες. Η Νένα Βενετσάνου βλέπει τα κοινά τους σημεία: «Η Σαπφώ έζησε σε μια εποχή που είχαν καταστραφεί οι αξίες. Της αποδίδουν, μάλιστα, τη μητρότητα αυτού του «εγώ», του πρώτου ενικού. Κι αυτό το συνδέω με την εποχή μας, που πάλι σήμερα έχουν χαθεί οι συλλογικές δραστηριότητες και στον καλλιτέχνη δεν μένει τίποτε άλλο παρά να πει «εγώ» με όλες τις ευθύνες που έχει εκθέτοντας τον εαυτό του. Αυτό δεν έχει καμία σχέση με το «υπέρ-εγώ» του μάρκετινγκ».
«Αρχινώ το τραγούδι μου μ’ αιθέρια λόγια κι απαλά στο άκουσμα», ξεκινά η Σαπφώ η «αφορμή της συνεργασίας».
«Έχουμε πολλά κοινά σημεία με την Αγγελική»-λέει η Νένα Βενετσάνου. «Εκείνη είχε την ανάγκη να μοιραστεί, κι εγώ να τραγουδήσω κάτι διαφορετικό. Όλο το κλίμα ήγαν γοητευτικό».
Εκεί που όλοι στάθηκαν και έκαναν τις επισημάνσεις τους ήταν η απλότητα που αποπνέει το έργο. Η δύναμη του λόγου και της μουσικής-εκεί επάνω που υφαίνεται το έργο όλο. «Είναι αυτό που βγάζει τη δύναμη στη μουσική-η απλότητα. Χωρίς τίποτε περιττό, ακόμη κι αν παίζεται με τον ήλιο. Η μουσική, χωρίς τίποτε, φτιάχνει έναν ολόκληρο κόσμο και το τραγούδι που μ’ ενδιαφέρει είναι να μπορείς να κάθεσαι ακίνητος και να κάνεις το κοινό να βλέπει οράματα. Το τραγούδι είναι μια τέχνη αυτοδύναμη. Δεν είναι ούτε μουσική. Δανείζεται από άλλες τέχνες. Σε άλλους τραγουδιστές αρέσει η κίνηση-εγώ είμαι περισσότερο αφαιρετική και η μόνη τέχνη που βρίσκω πιο κοντά μου είναι η λογοτεχνία», λέει η Νένα Βενετσάνου.
Παράδοση
Απόψε στον Λυκαβηττό, οι πρώτοι ρυθμοί θα είναι παραδοσιακοί. Ο Κριστιάν Μπουασέλ, που έχει γεννηθεί στο Μαρόκο από Γάλλους γονείς, θα ταιριάξει όργανα της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής με μεσαιωνικά όργανα. Και μετά, ο λόγος και η μουσική, έτσι όπως η «μεσογειακή ομάδα» των τριών: της Αγγελικής Ιωαννάτου, της Νένας Βενετσάνου και του Κριστιάν Μπουασέλ, θα παρουσιάσουν τα ποιήματα της Σαπφώς με νοσταλγία, φαντασία και τη συγκίνηση που διατήρησαν οι στίχοι της μέσα από τους αιώνες.
Ελάχιστα σημερινά
Περνάω το τέταρτο σημείωμα για την αρχαία λυρική ποιήτρια ΣΑΠΦΩ, καθώς ο μικρός ανεμιστήρας αγκομαχά να μου προσφέρει λίγη δροσιά. Δουλεύει ασταμάτητα νυχθημερόν. Ο φόβος και το άγχος διπλό. Μην χαλάσει και σταματήσει η λειτουργία του, (τότε την βάψαμε κατά το κοινώς λεγόμενο), μην έχουμε στον Πειραία μεγάλη και παρατεταμένη διακοπή ρεύματος. Η λαύρα με την στάχτη, τα όχι και τόσο αμελητέα σωματίδια της άμμου και της στάχτης μπαίνουν από το παράθυρο και απλώνονται πάνω στα βιβλία, τα περιοδικά, τις σημειώσεις, τις καρέκλες, το τραπέζι, τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, τα έπιπλα. Η ζέστη αφόρητη κολλά στο πρόσωπο, τα μάτια δακρύζουν, τσούζουν, τα εσώρουχα μουσκεύουν από την ζέστη, τα πόδια τρέμουν. Το κορμί γέρνει πάνω στο μαύρο πληκτρολόγιο καθώς τα δάχτυλα των χεριών χτυπούν τα πυρωμένα άσπρα γράμματα. Η μυρωδιά του καμένου μπαίνει από το παράθυρο, την μισάνοιχτη πόρτα, τους πόρους των τοίχων του σπιτιού, αφήνοντας μια παράξενη αίσθηση δυσφορίας και θλίψης, απαισιοδοξίας για τους πάντες και τα πάντα. Ανασαίνεις δίχως να μπορείς να ανασάνεις. Η πίκρα ενώνεται με την μοναξιά του δωματίου, την ερημιά του άδειου δρόμου, την αλλόκοτη ησυχία της πόλης, την «βουβαμάρα» του χώρου. Ο ορίζοντας όπως φαίνεται από το ανοιχτό παράθυρο μουντός, σκούρος, με χρώματα γαιώδη, τα ακίνητα σύννεφα πορφυρά της φωτιάς αντανακλούν την πίσω πλευρά του όρους Αιγάλεω, που καίγεται. Το νοερό είδωλο του Ξέρξη πάνω στο θρόνο του, τα μάτια του κλειστά, το σώμα κυρτό, τα χέρια σκεπάζουν τα χείλη τα αυτιά. Μια σκιά καμένης ελληνικής ιστορίας. Διακόσια χρόνια για να ανακαλύψουμε το σκούρο της εθνικής μας συνείδησης. Το μπουκάλι με το παγωμένο νερό αδειάζει πριν καλά-καλά το καταλάβεις. Στα πόδια η Ήρα, τις σκεπάζω το κεφαλάκι της με ένα βρεγμένο μαντήλι. Φαίνεται να δροσίζεται, με κοιτά με ένα βλέμμα απορίας, άγνωστής της και ακατανόητης ατμόσφαιρας που βιώνει για πρώτη φορά. Που νάξερε πόσα άλλα σκυλάκια, γατούλες, χελώνες, ελάφια, πρόβατα και διάφορα άλλα ζώα, άγρια πουλιά και πτηνά έχασαν την ζωούλα τους τις τελευταίες μέρες στην κόλαση των φωτιών. Τσουρουφλίστηκαν από τις φλόγες, από την έλλειψη προστασίας. Η σκέψη σαν σβούρα γυρίζει δίχως πυξίδα παρηγοριάς με τις εικόνες της τηλεόρασης από τα καμμένα μέρη, τα καμμένα σπίτια, τα δέντρα που σαν πασχαλιάτικες λαμπάδες καίγονται δίχως να μπορούν να φωνάξουν βοήθεια. Να κόψουν τις ρίζες τους και να τρέξουν να σωθούν. Στέκονται σιωπηλά εκεί που τους έταξε η Φύση-Μοίρα. Μοναχικά, έρημα, ανυπεράσπιστα, βουβός ο πόνος τους, λαμπαδιάζουν σπαραχτικά από την πολλαπλή καταστροφή. Ανθρώπων και Φύσης. Κοντά στα καμμένα σπίτια με τις αναμνήσεις, τα όνειρα, τις ελπίδες των ανθρώπων που βλέπουν την ζωή τους, τον κόπο τους, τον βιό τους να γίνεται στάχτη από την μία στιγμή στην άλλη. Ο δασικός ιστός καιόμενος εισέρχεται μέσα στον αστικό ιστό. Και ο αστικός ιστός καιόμενος απλώνεται μέσα στο δάσος άτακτα, ανοργάνωτα. Αδιάφορα. Τι να σώσεις και πως; Που να βρεθούν οι δυνάμεις σε ένα καταχρεωμένο από όλες τις πλευρές και τις κοινωνικές πτυχές κράτος. Κάποτε σου έλεγαν ότι φταίνε οι κουκουνάρες και το ρετσίνι των πεύκων για τις φωτιές, κατόπιν οι μετασχηματιστές της δεή, άλλοτε φταίνε οι οικοπεδοφάγοι, οι εμπρηστές, η αμυαλιά και ανευθυνότητα των ανθρώπων, σήμερα φταίει η κλιματική αλλαγή, η χρήση του λιγνίτη στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, το λιώσιμο των πάγων στην ανταρκτική, η αποψίλωση των δασών του Αμαζονίου. Η καταστροφή όμως επαναλαμβάνεται ακάθεκτη δίχως σταματημό. Μια παράξενη σκέψη-σκιά περνά από μπροστά μου. Τρείς χιλιάδες χρόνια πολιτικής και πολιτιστικής ιστορίας και εμείς οι Έλληνες και οι Ελληνίδες, δεν μάθαμε να αγαπάμε την χώρα μας, την πατρίδα μας, δηλαδή όλους εμάς, τους εαυτούς μας που την αποτελούμε. Μια παρατεταμένη ιστορικά και διαχρονικά τάση αυτοκαταστροφής μας διακατέχει που άλλοτε την προβάλλουμε στους συμπατριώτες μας άλλοτε την διοχετεύουμε στον κοινό μας οίκο, την χώρα που μας γέννησε, μας θρέφει, κατοικούμε, το φυσικό περιβάλλον μας. Ο καύσων μαζί με τις καταστροφικές πυρκαγιές έφεραν το τέλος της ανέμελης αθωότητας που για δεκάδες χρόνια διανύαμε, επαναπαυόμασταν στις ιστορικές και δοξασμένες δάφνες των προγόνων μας. Η σκοτεινή πλευρά του σύγχρονου εαυτού μας απλώθηκε στο φυσικό τοπίο και αμαύρωσε τις ένδοξες προγονικές σκιές.
Μέσα σε αυτό το γκρίζο της τωρινής ζωής μας, προσπαθείς να βρεις κάτι που θα σε κρατήσει, θα σου δώσει μικρή ανάσα παρηγοριάς, χωρίς τα σωματίδια της πυρακτωμένης στάχτης να κάνουν την ταλαιπωρημένη ζωή σου αποκαΐδια. Καταφεύγεις στον Λυρικό Λόγο των Αρχαίων Ποιητών, σε μεταφράσεις συγχρόνων δημιουργών που σε χαροποιούν, σε ελκύουν, σε συγκέντρωση πληροφοριών για τους αρχαίους λυρικούς ποιητές που όταν καταλαγιάσει ό μαύρος κουρνιαχτός, κάποιος ή κάποιοι ενδιαφερθούν να ανασκαλέψουν το λυρικό ποιητικό χώμα της αρχαίας ελληνικής παράδοσης. Βουτάς μέσα σε ανοιχτά βιβλία και περιοδικά, σελίδες των εφημερίδων και σε κάνει να λησμονήσεις, για λίγο έστω, την μαυρίλα της ζωής, του φυσικού χώρου του παρόντος χρόνου. Διαβάζεις την Σαπφώ, την σπαραγματική ποίησή της. Το ποιητικό της λείψανο που αντέχει στο χρόνο και προσφέρει ευφροσύνη, σαν τα ιερά λείψανα των αγίων της ελληνικής θρησκευτικής παράδοσης. Άλλοι καταφεύγουν σε άλλα «σωστικά ψεύδη» που θα έλεγε ο Πλάτων, άλλοι προετοιμάζονται να εορτάσουν το Πάσχα του Καλοκαιριού, άλλοι βρίσκονται ήδη σε διακοπές, άλλοι παρακολουθούν τους ολυμπιακούς στο Τόκιο. Και από κοντά, οι έλληνες και ελληνίδες εκείνοι από διάφορα επαγγέλματα τάχθηκαν να υπερασπίζονται τις ζωές, τις περιουσίες όλων των Ελλήνων. Ποιος να τους δώσει υπομονή, ποιοι να τους προσφέρουν αντοχές. Ηρωικές προσπάθειες σύγχρονων ελλήνων στον εορτασμό των διακοσίων χρόνων της εθνικής μας ανεξαρτησίας. Λάθη του ιστορικού παρελθόντος ημών των Ελλήνων, πάθη και μαθός του σύγχρονου βίου μας;
Σε αυτό το τέταρτο σημείωμα αντιγράφω ελάχιστες πληροφορίες από εφημερίδες της εποχής, που ο ποιητικός λόγος της ΣΑΠΦΩΣ γονιμοποίησε την τέχνη του χορού, της μουσικής, του κινηματογράφου, της ζωγραφικής (βλέπε το πρώτο σημείωμα για την ποιήτρια), το θέατρο στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Είχα την χαρά παλαιότερα, να παρακολουθήσω παράσταση της Σοφίας Σπυράτου όπως πιστεύω και σε όσους αγαπάνε τον σύγχρονο χορό. Παραστάσεις στο Λυκαβηττό, στο Ηρώδειο, την Επίδαυρο, σε αίθουσες θεάτρων. Παραστάσεις μπαλέτου, νέων ομάδων και σχημάτων, πρωτοποριακά σχήματα, νέες σύγχρονες αντιλήψεις της χορευτικής τέχνης που πάντα κάτι μας άφηναν. Σου εμπλούτιζαν με την αυτοσχεδιαστική τους κίνηση, τις χορογραφίες, την σκηνική παρουσία, την καλαισθησία σου την αισθητική αγωγή σου. Το άπλωμα της ευαισθησίας των αισθημάτων σου, του πεδίου της όρασής σου. Η τέχνη του χορού δίνει την δυνατότητα στο ανθρώπινο Σώμα να εκδηλώσει την ευκρίνεια των δυνατοτήτων του. Να μας αποκαλύψει τα μυστικά του, που εμείς οι υπόλοιποι δεν γνωρίζουμε. Το Σώμα απελευθερώνεται με τον χορό πάνω στην σκηνή, αποκτά τις αναλογίες των εκφραστικών του δυνατοτήτων, το ξεδίπλωμα των ευκαιριών του μέσω των καθοδηγούμενων κινήσεών του πάνω στα σανίδι. Εν τόπω και χρόνο. Ο χορός όπως μάλλον και ο αθλητισμός, ή τουλάχιστον ορισμένα αθλήματα- δίνει ένα φτερούγισμα στον όγκο του σώματος που καταλαμβάνει στον μικρό του χώρο. Ελαφρύνει το βάρος του χρόνου που κουβαλά πάνω του, το κάνει να αποκτήσει μια ικανότητα αέρινη, αγωγής ευεξία. Προσφέρει στο Σώμα μια ελευθερία που μόνο τα πουλιά διαθέτουν στο πέταγμά τους. Ενώνει τα ουράνια με τα επίγεια, δερβίσηδες. Θυμάμαι την έκπληξη που ένιωσα όταν για πρώτη φορά παρακολούθησα παράσταση των «Ροών». Κάτι πρωτόγνωρο για μένα που είχα εθιστεί στις κλασικές παραστάσεις του Ηρωδείου, φυσικά, και από την μαγευτική ατμόσφαιρα των μπαλέτων του 20ου αιώνα του αλησμόνητου Μωρίς Μπεζάρ. Διάβαζα ότι άρθρο περιοδικών και εφημερίδων έπεφτε στα χέρια μου, και ελάχιστα βιβλία πάνω στην τέχνη του χορού ή αυτοβιογραφικά έργα των χορευτών και χορογράφων. Αποκτούσα μια ισχνή υποτυπώδη εξοικείωση με την μαγευτική τέχνη του χορού. Ο ποιητής και ο χορευτής πάντα στο μυαλό μου. Τα «Ρόδα της Πιερίας» ήταν μία μεγάλη έκπληξη για μένα, όταν παρακολούθησα την παράσταση στην κατάμεστη αίθουσα. Κάτι πρωτόγνωρο και θαυμαστό, αυτός ο συνδυασμός του ερωτικού λόγου της αρχαίας ποιήτριας της Σαπφώς συνδυασμένος με την σύγχρονη κινησιογραφία των Σωμάτων χορευτών. Το βλέμμα μου μαγνητίστηκε από κάθε κίνηση των χορευτών, κάθε λεπτομέρεια κίνησης των σωμάτων τους, κάθε στάση τους πάνω στο σανίδι που, εξέπεμπε τον ακατάβλητο ερωτισμό του λόγου της Σαπφώς. Μαγεία αισθήσεων, ανατριχίλα του δικού μας σώματος που στεκόμασταν καθηλωμένοι, κρυφός θαυμασμός για την σύλληψη της χορογραφίας, την απόδοση των συντελεστών. Και ένας επίσης άδηλος ερωτισμός ημών των θεατών προς τα Σώματα ανεξαρτήτου φύλου αποκαλύπτονταν μπροστά μας, σε μια ιερή ιεροτελεστία ποίησης και χορού, λόγου και κίνησης, βλέμματος και αισθήσεων. Είχα διαφυλάξει και άλλες πληροφορίες αλλά, χάθηκαν μέσα στα προβλήματα της ζωής. Ας είναι, η μνήμη της όρασης παρούσα ξανά και πάλι, τώρα που μεταφέρω στοιχεία και πληροφορίες για την αρχαία ποιήτρια, σήμερα, που διαβάζω και πάλι άρθρα και μελέτες, βιβλία για την αρχαία εξόριστη «παναγιά της Λέσβου», που, η ομορφιά της ποίησής της σελαγίζει ανάμεσα στα ερημοκλήσια των ψυχών των ελλήνων και όχι μόνο. Η Παναγιά γοργόνα, η Παναγιά Σαπφώ, η Παναγιά η Κυκλαδίτισσα που σκέπει τις ζωές μας ακόμα, μετά από δύο χιλιετίες ελληνικής και παγκόσμιας ιστορίας. Όσον αφορά την σχέση της Μουσικής με την ποίηση, μελοποίηση στίχων της Σαπφώς, ο Μεγάλος Ερωτικός του Μελωδού των Ονείρων μας Μάνου Χατζιδάκι, στιγμάτισε την ευαισθησία μας. Η σταθερή διαχρονικά επιρροή του σε νέους μουσικούς και όχι μόνο, είναι νομίζω κάτι που δεν επιδέχεται σχολιασμό και αμφισβήτηση. Η απόδοση του ποιήματος της Σαπφώς από τον Μάνο Χατζιδάκι έδωσε κελαϊδισμό στα όνειρά μας, αηδονολάλισμα στην φαντασία μας, ερωτισμό στην ζωή μας.
Προσθέτω ελάχιστους συνθέτες που γνωρίζω ότι έχουν μελοποιήσει ποιήματα της Σαπφώς.
Α) Στην Αυτοβιογραφία του μουσικοσυνθέτη, στιχουργού και τραγουδιστή Γιώργου Μητσάκη, που έγραψε ο Νίκος Οικονόμου, εκδ. 21ος Αιώνας 1995, αναφέρεται ότι ο Γιώργος Μητσάκης, σ. 208 έγραψε το τραγούδι «Το Νησί της Σαπφώς».
Β) Στο Λεξικό Ελλήνων Συνθετών της Αλέκας Συμεωνίδου, εκδ. Φίλιππος Νάκας 1995, υπάρχουν στοιχεία στην σελίδα 373-374.
Γ) Στο βιβλίο της πειραιώτισσας ποιήτριας Λίτσας Λεμπέση, «Μουσική Εργογραφία», εκδ. Νάκας 2005, δες σελίδες 49,26,90,93. Όπου αναφέρονται οι μουσικοσυνθέτες που μελοποίησαν ΣΑΠΦΩ. Ο Μπάμπης Κανάς, ο Γιώργος Κουρουπός, ο Χαράλαμπος Χαλκιάς και ο Μάνος Χατζιδάκις.
Τέλος, έχει κυκλοφορήσει και ο δίσκος «ΣΑΠΦΩ» του Σπύρου Βλασσόπουλου,
με την τραγουδίστρια Αλέκα Κανελλίδου, από την ΕΜΙ. Καθώς και
το cd Sappho de Mytiline.
Amgelique Ionatos et Nena Venetsana. Tempo 6168.
Και λίγα ακόμα Βιβλιογραφικά:
-ΧΑΡΑΣ ΓΑΛΑΝΑΚΗ, Η Βραδυνή της Κυριακής 28/7/2002, 47. Το πέταγμα της ψυχής. Σαπφώ η Λεσβία.-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΙΑΚΟΣ, περ. Νέα Εστία τχ. 1331/Χριστούγεννα 1982, 180-, ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ.-ΜΑΡΙΑ ΜΙΧΑΗΛ-ΔΕΔΕ, περ. Ηπειρωτική Εστία τχ. 411-413/7,1986, 412-423. ΣΑΠΦΩ (ΕΙΣ ΕΠΑΙΝΟΝ ΤΗΣ ΠΟΙΗΤΡΙΑΣ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ). -ΓΚΡΑΤΣΙΑ ΣΠ. ΔΕΠΟΥΝΤΗ, περ. Φιλολογική Πρωτοχρονιά τόμος 57/2000, 119-121. Η ΠΟΙΗΤΡΙΑ ΣΑΠΦΩ.-ΙΩΑΝΝΑ ΖΕΡΒΟΥ, περ. Η Λέξη τχ. 169/5,6,2002, 370-ΣΑΠΦΩ.-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΙΑΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Έθνος Άουτ της Κυριακής 16-22/3/2003, 12. Σαπφώ: Η Ποίηση είναι Γυναίκα!. -ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΙΑΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Έθνος Άουτ της Κυριακής 21-27/9/2003, 12. Σαπφώ, η Μεγίστη Κυρία!. ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΜΠΕΡΙΔΟΥ, Η Αυγή 5/10/1986. ΣΠΑΦΩ: Το γνωστό-άγνωστο σκάνδαλο της Ελευθερίας..-ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΟΥΡΕΤΑΣ, περ. Νέα Εστία τχ. 1167/15-2-1976, 237-239, Ψυχογραφία της Σαπφούς.-ΕΙΡΗΝΗ ΛΟΥΛΑΚΑΚΗ, περ. Νέα Εστία τχ. 1674-1675.-ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΜΑΛΑΚΑΣΗΣ, περ. Ιωάννου Αρσένη Ποικίλη Στοά τόμος ΙΕ΄, Αθήνα 1912, 449-450. ΣΑΠΦΩ.-ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΜΗΛΙΩΝΗΣ, Τα Νέα 27/8/1993, Λεσβιακοί Έρωτες.-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Το άλλο Βήμα, 31/7/1994, Γ2. Η Λέσβος της Σαπφώς.-ΤΑΚΗΣ ΝΑΤΣΟΥΛΗΣ, Η Φωνή του Πειραιώς Τετάρτη 13/11/1996, 5,7. ΣΑΠΦΩ./-ΚΛΕΩΝ ΠΑΡΑΣΧΟΣ, περ. Ελληνική Δημιουργία τχ. 9/15-6-1948, 585-589, «ΣΑΠΦΩ». -ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ, περ. Symbol 9/2/2002, 16-17, Σαπφώ.-ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΤΑΚΑΡΗ, περ. Τετράμηνα τχ. 59-61/Χειμώνας 1997-1998, 4550-4553, ΣΑΠΦΩ.-ΜΑΡΙΑ ΤΣΙΛΙΜΙΔΟΥ, Ο Κόσμος του Επενδυτή, Σάββατο 27-Κυριακή 28/7/2002, 8. Σαπφώ και Αλκαίος υπουργοί του Αιγαίου. «Δύο εκδόσεις, μία έκθεση….».
-ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΟΙ ΜΑΣΚΕΣ ΤΟΥ ΡΕΑΛΙΣΜΟΥ, τόμος Γ΄, εκδ. Καστανιώτη- Αθήνα 2003, 485-495. 2-2. Μια «μεταφορά της Σαπφούς». -ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΙΑΚΟΣ: Εποπτεία. Συγγραφή: ΧΡΗΣΤΟΣ ΘΕΟΛΟΓΟΥ-ΑΙΜΙΛΙΑ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ, εκδ. Παγουλάτος-Αθήνα, 132,312.-ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Θ. ΔΗΜΑΡΑΣ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, 9η έκδοση, εκδ. Γνώση-Αθήνα 2000, 387.-ΛΙΛΗ ΙΑΚΩΒΙΔΗ-ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ, «ΣΑΡΑΝΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ», εκδ. Κύκλος-Αθήνα 1934, 63-64.-ΦΑΝΗΣ Ι. ΚΑΚΡΙΔΗΣ, ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ, εκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών.[ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΝΟΛΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗ], Θεσσαλονίκη 2005/2011, 60, 64-65.-ΛΕΩΝΙΔΑΣ Χ. ΚΟΒΑΤΣΗΣ, Ο ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ», εκδ. Δωδώνη-Αθήνα 1999, 35-38, 45-ΙΩΑΝΝΗΣ Θ. ΚΑΚΡΙΔΗΣ, ΕΛΑ, ΑΦΡΟΔΙΤΗ, ΑΝΘΟΣΤΕΦΑΝΩΜΕΝΗ. Αρχαία Λυρική Ποίηση, τόμος 3ος, Εκδ. Εστία 1993. (Από τον κόσμο των αρχαίων), σελ. 38-44 «ΣΑΠΦΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ»., σελ. 45-48 «ΠΟΙΚΙΛΟΘΡΟΝ’ ΑΘΑΝΑΤ’ ΑΦΡΟΔΙΤΑ». Σελ. 49-51, «ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ». Σελ. 52-56, «ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΧΩΡΙΣΜΟΥ». Σελ. 57-61, «ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΑΡΙΓΝΩΤΑΣ». Σελ. 62-68, «Ο ΓΥΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΣΩΤΟΥ». Σελ. 69-73, «ΕΛΑ, ΑΦΡΟΔΙΤΗ, ΑΝΘΟΣΥΕΦΑΝΩΜΕΝΗ…», σ.74-87, «ΤΟ ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΜΑ ΤΩΝ ΝΙΟΠΑΝΤΡΩΝ», σελ. 88-95. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. «ΕΚΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΣΑΠΦΩΣ». -ΜΙΧΑΛΗΣ Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ, «Εν λόγω ελληνικώ…» εκδ. Ίκαρος-Αθήνα 2003, 35-41.-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΥΡΑΓΑΝΗΣ-ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΥΡΤΑΛΗΣ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ, τομ. Β΄, εκδ. Ντουντούμης-Αθήνα 1994, 540.-ΚΛΕΩΝ ΠΑΡΑΣΧΟΣ, ΕΛΛΗΝΕΣ ΛΥΡΙΚΟΙ, εκδ. Σπυρόπουλος-Αθήνα 1953, 32-41-ΑΛΕΚΑ ΣΥΜΕΩΝΙΔΟΥ, ΛΕΞΙΚΟ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ, εκδ. Φίλιππος Νάκας-Αθήνα 1995, 373-374, (411).-ΣΩΚΡΑΤΗΣ Λ, ΣΚΑΡΤΣΗΣ, ΜΙΑ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ, εκδ. Πατάκη- Αθήνα 1984/ γ΄εκδ. 1999, «Σαπφώ» 243-249. -Γ. ΧΑΛΑΖΙΑΣ: Επιμέλεια: ΠΟΙΗΤΕΣ-ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΙ και ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ. Από την Αρχαιότητα ως σήμερα, εκδ. ΑΛΦΑ χ.χ. 266,
Και, ελάχιστα ακόμα:
ΣΑΠΦΩ (περ. 630-580
π.Χ.)
Οι πληροφορίες που έχουμε για τη ζωή και τη δράση της Σαπφώς, της δέκατης Μούσας, όπως ονομάστηκε, κυμαίνονται ανάμεσα στην ιστορία και τον θρύλο. Μπορούμε, ωστόσο, να είμαστε βέβαιοι ότι η ποιήτρια ανήκε σε αριστοκρατική οικογένεια, ότι σχετίστηκε με τον Πιττακό και τον Αλκαίο, και ότι για ένα μικρό διάστημα, γύρω στα 600 π. Χ., έζησε εξόριστη για πολιτικούς λόγους στη Σικελία. Την υπόλοιπη ζωή της την πέρασε στη Λέσβο, με τα αδέρφια της, τον άντρα και την κόρη της, και με έναν κύκλο νέων γυναικών που ανάμεσά τους η Σαπφώ κρατούσε τον ρόλο της κορυφαίας.
Τα στοιχεία που έχουμε δεν φτάνουν να ορίσουμε με βεβαιότητα τη φάση αυτού του κύκλου, όπου άλλες κοπέλες είχαν έρθει από μακριά, άλλες έφευγαν για να παντρευτούν ή για να προσχωρήσουν σε άλλον ανταγωνιστικό κύκλο. Πρόκειται για θίασο ταγμένο στην υπηρεσία μιάς θεότητας, ίσως της Αφροδίτης; Πρόκειται για ένα είδος σχολής, όπου οι μαθήτριες καλλιεργούσαν την ομορφιά, την προσωπικότητα και τις ικανότητές τους στις μουσικές τέχνες; Πρόκειται για μιαν αριστοκρατική ένωση γυναικών ανάλογη με τις αντρικές εταιρείες; Οι λιγοστές μας γνώσεις για την κοινωνία της Λέσβου δε μας επιτρέπουν να αποφασίσουμε, και το ίδιο αινιγματική μας είναι η πραγματική φύση του έρωτα της Σαπφώς για τις νέες κοπέλες, όπως εκδηλώνεται στο έργο της; Ή μήπως η ποιήτρια εκφράζει απλά και μόνο τον θαυμασμό και το πάθος της για τη γυναικεία ομορφιά, που ξέρουμε ότι στη Λέσβο την πρόσεχαν ιδιαίτερα και την τιμούσαν κάθε χρόνο με καλλιστεία;
Κάποιο φώς στους προβληματισμούς μας προσφέρει ένα σύντομο απόσπασμα (250 P.) όπου διαβάζουμε: «[…] γιατί δεν επιτρέπεται ν’ ακούγεται θρήνος στο σπίτι όσων υπηρετούν τις Μούσες’ ούτε και θα μας ταίριαζε κάτι τέτοιο». Αν πραγματικά, όπως παραδίδεται, η Σαπφώ έγραψε αυτούς τους στίχους λίγο πριν πεθάνει ως υποθήκη για την κόρη της, τότε μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι η ποιήτρια, ίσως με μιαν έννοια άγνωστη σε εμάς, θεωρούσε τον εαυτό της και τον χώρο της αφιερωμένο στις Μούσες.
Οι αλεξανδρινοί φιλόλογοι συγκέντρωσαν το έργο της σε εννέα βιβλία, απ’ όπου σήμερα δεν σώζονται παρά ελάχιστα (σχεδόν) ολόκληρα τραγούδια, κάποιες στροφές, στίχοι, παπυρικά σπαράγματα λέξεις-όλα λαμπρά δείγματα γυναικείας ευαισθησίας και εκλεπτυσμένης ποιητικής τέχνης. Ξεχωρίζουν τα επιθαλάμια, χορικά τραγούδια εθιμικά του γάμου, που σε πολλά θυμίζουν τα αντίστοιχα παραδοσιακά νεοελληνικά νυφιάτικα.
ΦΑΝΗΣ Ι. ΚΑΚΡΙΔΗΣ, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, εκδ.
Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].-Θεσσαλονίκη
2011, σ. 64-65,60. Στο κεφάλαιο 2 «Αρχαϊκή εποχή (700-508 π. Χ.), στις «Ωδές».
Σ Α Π Φ Ω
(«Η Σαπφώ είχε τρείς αδερφούς: τον Χάραξο, τον Ερίγυιον και τον Λάριχο. Ο Χάραξος είχε εγκατασταθεί για ένα χρονικό διάστημα στην Ναύκρατη της Αιγύπτου ως οινέμπορος (Στράβων 17.1.33) και εκεί συμπρωταγωνίστησε σε μιά cause célèbre που συνετάραξε το Πανελλήνιον. Σύμφωνα με την αφήγηση του Ηροδότου (ΙΙ, 134-5) η εταίρα Ροδώπη δεν ήταν σύγχρονη του Φαραώ Μυκερίνου, παρά ήκμασε πολύ αργότερα, επί της βασιλείας του Άμαση (569-528). Καταγόταν από τη Θράκη, ήταν δούλη του Σαμιώτη Ιάδμονος και σύνδουλος του λογοποιού Αισώπου. Στην Αίγυπτο την έφερε ο Σαμιώτης Ξάνθος για να εργασθεί ως εταίρα Όμως ο Χάραξ έδωσε στον κύριό της χρήματα πολλά και την απελευθέρωσε. Η Ροδόπη παρέμεινε στην Αίγυπτο και, επειδή ήταν κάρτα επαφρόδιτος, απέκτησε μεγάλη περιουσία. Θέλοντας η εταίρα να διαιωνίσει το όνομά της ανά την Ελλάδα διέθεσε την δεκάτη από την περιουσία της για να κατασκευάσει υπερμεγέθεις οβελούς τους οποίους απέστειλε στους Δελφούς, όπου και τοποθετήθηκαν κατέναντι του ναού του Απόλλωνος. Ο Χάραξος αφού απελευθέρωσε την Ροδώπη, επέστρεψε στη Μυτιλήνη και η Σαπφώ εν μέλλεί πολλά κατεκερτόμησέ μιν, δηλαδή του έσυρε τα εξ αμάξης.-Αυτά ο Ηρόδοτος.». σ.333. Και παρακάτω: «Από τα προαναφερθέντα συνάγεται ότι η Σαπφώ είχε συνθέσει, όπως θα λέγαμε σήμερα, έναν «κύκλο τραγουδιών», που θα μπορούσε (ας μου συγχωρεθεί και πάλι ο αναχρονισμός) να τιτλοφορηθεί «Τα κατά Χάραξον και Δωρίχαν ερωτικά παθήματα». Και αφού παραθέτει το σπαραγματικό κείμενο της Σαπφούς και τα λείψανα των στίχων ο καθηγητής Μιχάλης Ζ. Κοπιδάκης συνεχίζει: «Μεταφράζω απλώς για να επιβεβαιώσω το ασφαλές του λόγου ότι ποίηση είναι εκείνο που εξαφανίζεται στη μετάφραση: «Κύπριδα και εσείς Νηρηίδες, δώστε αβλαβής να φτάσει εδώ ο αδερφός μου κι όσα με όλην του την καρδιά θέλει να γίνουν όλα να εκπληρωθούν. Δώστε από τα σφάλματα του παρελθόντος να ελευθερωθεί, χαρά στους φίλους του να γίνει και αιτία λύπης στους εχθρούς. Άμποτε κανείς να μη μας βλάψει πιά. Να ‘ταν την αδερφή του να θελήσει να τιμά ξανά, και τον βαρύ καημό… που τον βασάνιζε παλιά….»….., σ. 336». Ενώ στην σελίδα 341 στο ερώτημα αν είχε η Σαπφώ το δικαίωμα να δίνει μαθήματα ηθικής συμπεριφοράς μέσω του ποιητικού λόγου στον αδερφό της, ο κύριος Κοπιδάκης σημειώνει: «Τα ποιήματα της Σαπφούς για τη σχέση Χάραξου και Δωρίχας έχουν σκανδαλίσει τη φιλολογική κριτική, η οποία ως μη ώφειλε αισθάνεται υποχρεωμένη να απαντήσει σε απορήματα ηθικής τάξεως, του τύπου (ι) είχε η Σαπφώ το ηθικό ανάστημα να δίνει μαθήματα ηθικής συμπεριφοράς στον αδελφό της; Η απάντηση που συνήθως δίνεται είναι ότι «ναι, είχε, γιατί η ποιήτρια δεν ήταν το ερωτομανές γύναιον πού άδει την ασέλγειάν της –αυτή η διαστρεβλωμένη εικόνα οφείλεται στην κακοήθεια των κωμωδιογράφων-, αλλά η ενάρετη μουσοπόλος που φρόντιζε τα του οίκου της και υπέφερε από τις απερισκεψίες του αδελφού της». Μολονότι στις κρίσεις ποιημάτων η ηθική αξιολόγηση είναι ο χείριστος σύμβουλος, εντούτοις ακατανίκητος είναι ο πειρασμός να απαντήσει κυνικότατα ότι κατά κανόνα ο τιμητής των άλλων δεν αισθάνεται διόλου υποχρεωμένος να είναι ο ίδιος ενάρετος! (ιι). Η αδελφική αλληλεγγύη, υποστηρίζεται, επιτάσσει σε τέτοιου είδους λεπτές καταστάσεις προπάντων εχεμύθεια, ή, αν το πράγμα έχει ήδη διαβοηθεί, τουλάχιστον κάποια προσπάθεια υποβάθμισης του προβλήματος. Εδώ αντιθέτως όλα όσα έπρεπε επιμελώς να συγκαλυφθούν κηρύσσονται από δωμάτων. Τα οικεία κακά αοιδή. Γιατί άραγε η Σαπφώ γελοιοποιεί τόσο άσπλαχνα τον αδελφό της;»…. σ. 341.).
-ΜΙΧΑΛΗΣ Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ, στον τόμο «ΑΝΤΙ ΧΡΥΣΕΩΝ. ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΖΗΣΙΜΟ ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟ» εκδ. Δόμος & Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1995. Σαπφώ Φαρμακολύτρια, 333-346.
ΣΑΠΦΩ
Ποιήτρια αλλά και προφήτισσα αφού από το νησί της, τη Λέσβο, και κυρίως από τη μακρινή εποχή της-μας χωρίζουν τριάντα ένας αιώνες!-προείδε πώς κάθε αληθινή ποίηση αντιμάχεται και αντέχει στη Λήθη και στο Χρόνο. Η Σαπφώ, πρώτη μέσα σ’ όλες τις ποιήτριες που αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στην ωδή και στο ποίημα, ολοκληρωτικά και στον έρωτα.
εγώ δε φίλημ’ αβροσύναν,…
Υπηρέτησα την Ομορφιά
Τι μεγαλύτερο μπορεί να υπάρξει;
μας λέει.
Σε εκείνους τους αρχαίους καιρούς που οι άνδρες-με την εξαίρεση μερικών σπάνιων ποιητών και στοχαστών χαμένων μεταξύ ουρανού και γης-μία επιθυμία και ένα στόχο είχαν, πώς να επιδείξουν τις αρματωσιές και τα μούσκουλά τους, με άλλα λόγια να κάνουν πόλεμο ή να αθλούνται, η Σαπφώ τραγούδησε τον έρωτα.
Για πολλά χρόνια, πάνω στον τοίχο του μαθητικού δωματίου μου, πλάι στο απόφθεγμα που ο Αϊνστάιν διατύπωσε για την Αντιγόνη, υπήρχε αυτό το ποίημα της Σαπφούς, σύνοψη όλων των πιστών της αγάπης:
Για μερικούς, το πιο ωραίο πράγμα του κόσμου
είναι μια ύλη ιππικού’ για άλλους μία
παρέλαση πεζικού’
για άλλους τέλος, ένας στόλος στη θάλασσα.
Αλλά για
μένα, είναι να βλέπεις κάποιον ν’ αγαπά
κάποιον.
Ο]ί μέν ιππήων στρότον, οι δε πέσδων,
οι δε νάων φαίσ’ επ[ί] γάν μέλλαι[ν] αν
έ]μμεναι κάλλιστον, εγώ δε κήν’ όττω τις
έραται’
Να μην ξεχάσουμε ποτέ την Σαπφώ.
Να μην λησμονήσουμε πως ήταν η πρώτη γυναίκα που αποτύπωσε μέσα στο χρόνο το εφήμερο σκίρτημα, την εύθραυστη συγκίνηση του έρωτα. Ας προαισθανθούμε σ’ αυτόν, μόλις ειπωθεί, τη νεότητα όλων των λέξεων.
Και τι δίκιο είχε όταν έγραφε «Ναι, αργότερα, θα μας θυμηθεί κάποιος».
Ποτέ να μην ξεχάσουμε την Σαπφώ.
JACQUES
LACARRIERE, Ερωτικό
λεξικό της Ελλάδας, εκδ. Χατζηνικολή 2001, 412-414. Μτφ. Χάρης
Παπαδόπουλος-Ιωάννα Χατζηνικολή και συνεργάτες. Επιμέλεια: Ι. Χατζηνικολή.
ΣΑΠΦΩ
Η Σαπφώ γεννήθηκε γύρω στα 630 στη νήσο Λέσβο και έζησε στη Μυτιλήνη. Όπως και ο Αλκαίος, ανήκε στην αριστοκρατία’ το Πάριο μάρμαρο μας πληροφορεί ότι εξορίστηκε και έφυγε για τη Σικελία. Χωρίς αμφιβολία επέστρεψε στη Μυτιλήνη, όταν ο Πιττακός ανακάλεσε τους εξόριστους. Αντίθετα από τον Αλκαίο όμως, η Σαπφώ δεν λέει τίποτε για την πολιτική της εποχής της. Τραγουδά τον έρωτα και την ποίηση για τον κύκλο των νεαρών κοριτσιών που δημιούργησε για την τέχνη της και οι οποίες θα την εγκαταλείψουν μια μέρα για να παντρευτούν (απόσπ. 96 Lobel-Page). Το έργο της περιέχει τραγούδια του υμέναιου (επιθαλάμια) και μυθολογικές αναφορές (απόσπ. 44 Lobel-Page, ο Έκτωρ οδηγεί πάλι την Ανδρομάχη στην Τροία), όπως επίσης, και για πρώτη φορά στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία, φλογερές αναλύσεις του πάθους (όπως στην προσευχή στην Αφροδίτη, απόσπ. 1 Lobel-Page) και της ερωτικής ζήλειας (απόσπ. 31 Lobel- Page, στ. 9-16):
μες στο στόμα η γλώσσα μου στεγνώνει’
πυρετός κρυφός με σιγοκαίει
κι ούτε βλέπω τίποτα ούτε ακούω’
μα βουίζουν τ’ αυτιά μου κι ένας κρύος
ιδρώτας το κορμί μου περιχάει’
τρέμω σύγκορμη αχ και πρασινίζω σαν το
χόρτο
και λέω πώς λίγο ακόμη’ λίγο ακόμη και
πάει θα ξεψυχήσω.
(μετφρ. Οδυσσέα Ελύτη).
Μπορούμε ίσως να διακρίνουμε ανατολικές επιρροές στην εκλεπτυσμένη αυτή ποίηση, από την οποία συχνά σώζονται μόνον παπυρολογικά σπαράγματα ή μεμονωμένοι στίχοι. Όλα, όμως, με τη λακωνικότητά τους, συνηγορούν στην ονειροπόληση: ένα άστρο, ένα άρωμα, ένα φόρεμα, ένα κόσμημα αρκούν για να αποκαταστήσουν μιαν ατμόσφαιρα. Με τον ίδιο τρόπο, ο στίχος του Αλκαίου (απόσπ. 384 Lobel-Page)- «στεφανωμένη με βιολέτες, ιερή, γλυκοχαμόγελη Σαπφώ» (μτφρ. Ι. Ν. Καζάζης)- αφήνει να διαγραφεί η εικόνα μιας αρχαϊκής «κόρας». Η Σαπφώ, την οποία θεωρούσαν ασμένως ως τη δέκατη Μούσα, επηρέασε έντονα τη λατινική ποίηση, η οποία τη μιμήθηκε τόσο ως προς την ανάλυση της γυναικείας ψυχολογίας όσο και ως προς το μέτρο των ωδών (τη λεγόμενη «σαπφική» στροφή).
JACQUELINE DE ROMILLY, Λεξικό της Ελληνικής Λογοτεχνίας. Αρχαίας και Νέας, εκδ. Δαίδαλος-Ι.
Ζαχαρόπουλος 2004, 211. (στο κεφάλαιο Λυρική Ποίηση). Επιμέλεια: Νίκος Α.
Νικολάου. Μετάφραση: Γ. Αραμπατζής- Ορ. Καραβάς-Ροδ. Παπαδομιχελάκη-Κ.
Περιστεράκη-Ξανθ. Τσελέντη.
Γιώργος Χ. Μπαλούρδος
Πειραιάς, Πέμπτη 5 Αυγούστου 2021
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου