ΣΑΠΦΩ –
ΠΟΙΗΜΑΤΑ. εκδόσεις Γαβριηλίδης-Αθήνα, Μάρτιος 2009, σ.96
Εξώφυλλο Θοδωρής Παπαηλιού, την έκδοση επιμελήθηκε ο Δημήτρης Αλεξάκης
ΤΑΣΟΥΛΑ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΙΟΥ:
ΕΠΙΛΟΓΗ-ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΧΟΛΙΑ.
-ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ, 7-10
-ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ, 12-53
-INCERTI LIBRI (Πρόκειται για σαπφικά αποσπάσματα πού απαντώνται σε έργα διαφόρων άλλων συγγραφέων), 55-79
-ΣΧΟΛΙΑ (Τα σχόλια ακολουθούν την αρίθμηση των μεταφρασμάτων), 81-93
Συμπληρωματικά.- 2
σημείωμα για την ΣΑΠΦΩ:
Η μετάφραση της φιλολόγου και ποιήτριας κυρίας Τασούλας Καραγεωργίου, είναι η τελευταία χρονολογικά, του ποιητικού λόγου της αρχαίας λυρικής ποιήτριας ΣΑΠΦΟΥΣ που γνωρίζω. Αναφέρομαι σε αυτόνομη έκδοση η οποία κυκλοφόρησε την τελευταία δεκαετία και περιλαμβάνει επιλογή ποιημάτων της. Μια έκδοση η οποία έρχεται να προστεθεί και να συμπληρώσει εποικοδομητικά προγενέστερές της μεταφράσεις. Σε σύγχρονη γλώσσα, «ζεστό» ποιητικό ύφος, επιλογή κατάλληλων, οικείων σε όλους μας απλών, καθημερινών, λυρικών λέξεων, ηχητικά ερωτικά ακούσματα που τραβούν την προσοχή και αποπνέουν συγκίνηση και αθωότητα. Λεκτικών σημάτων που επιλέγονται αν δεν λαθεύω, να αρχίζουν από φωνήεν, ή η δομή τους να έχει πάνω από ένα φωνήεν έτσι ώστε να αποφεύγεται ο βαρύς και σκληρός ήχος των συμφώνων. Τα φωνήεντα όπως όλοι μας γνωρίζουμε, διακρίνονται για την ευλυγισία και την μουσικότητά τους, την πλαστικότητά τους, τον μελωδικό κυρίως ήχο τους. Δίχως φυσικά να απουσιάζουν και οι λέξεις που αρχινούν από σύμφωνα, όπως π.χ. το «φτερακίζω» που αποδίδει το αρχαίο «πεπτερύγομαι» εύστοχα η Τασούλα Καραγεωργίου. ‘Η πάλι, πώς να αποδώσεις αυτό το αρχαίο «βροδοδάκτυλος»; Ας μου συγχωρεθεί η προσωπική ύβρις, αν δεν σώζονταν η σύνθετη αυτή αρχαία λεξούλα, δεν θα χάναμε και τίποτα από την μαγεία της λυρικής ποίησης, των εννέα εν συνόλω βιβλίων της Σαπφώς. Η Τασούλα Καραγεωργίου όντας και η ίδια αξιόλογη ποιήτρια, διαθέτει ένα επιπλέον πλεονέκτημα. Αυτό της προσεκτικής επιλογής των λέξεων, της σύγχρονης διαχείρισης των λέξεων και μάλιστα, των ποιητικών. Αυτών που διαισθανόμαστε ότι φέρουν μεγάλο φορτίο ποιητικότητας. Το πλεονέκτημα αυτό, ας μην λησμονούμε, ότι το είχαν και οι προγενέστεροι έλληνες ποιητές (να μείνω μόνο στους ποιητές της γενιάς μας), μόνο που η ματιά τους είναι αντρική. Θα παρακινδύνευα να σημειώσω έμφυλη. Ο ποιητικός κόσμος και πλούτος της Σαπφώς ερμηνεύτηκε κυρίως από το αντρικό βλέμμα. Δίχως να σημαίνει ότι αυτός προσδιορίστηκε από το αντρικό βλέμμα ή μήπως ναι; Μια σύγχρονή μας πλησιέστερη χρονολογικά μετάφραση ποιημάτων της Σαπφώς, (μετά την κυκλοφορία της Τ.Κ.) είναι αυτή του ποιητή και μεταφραστή κυρίου Χάρη Βλαβιανού ο οποίος διαθέτει και ποιητικό ένστικτο και κριτήριο. Βλέπε το βιβλίο του «ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΕΡΩΤΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ» κρατώ την καρδιά σου (την κρατώ μες στην καρδιά μου) εκδόσεις Πατάκη-Αθήνα 2013, γ΄ έκδοση, Μάρτιος 2015. Σελίδες 150, 9.60 ευρώ. Ο ποιητής Χάρης Βλαβιανός μεταφράζει οκτώ ποιητικές μονάδες της αρχαίας ποιήτριας, δίνοντας το δικό του ποιητικό στίγμα στον διασωθέντα στίχο της. Από την άλλη, θεωρώ ότι η γυναικεία μεταφραστική γραφή της Καραγεωργίου, υιοθετεί την ενδιάμεση λύση, αφήνει σε ελάχιστες περιπτώσεις αμετάφραστο το αρχαίο γλωσσικό σήμα μέσα στον μεταφρασμένο στίχο ή χρησιμοποιεί την συγγενέστερή του εκδοχή που δεν μας απομακρύνει από την γλωσσική αίσθηση ή ατμόσφαιρα του πρωτότυπου και ότι αυτό καθρεφτίζει από την αρχαία κοινωνία, φυσικό περιβάλλον, περιρρέουσα φλογερή συνθήκη μέσα στην οποία κινούνταν και εκπαιδεύονταν τα κορίτσια της εποχής. Οι θυγατέρες της «αστικής» τάξης της νήσου Λέσβου και διαμόρφωναν τον εκλεπτυσμένο χαρακτήρα τους και συμπεριφορές τους. Η Καραγεωργίου αν δεν λαθεύω, βασίζεται περισσότερα στα ουσιαστικά παρά στα επίθετα. Μετά το ρήμα που οργανώνει την σύνταξη της πρότασης τα ουσιαστικό δίνουν έναν ιδιαίτερο προσωπικό τόνο στις μεταξύ μας συνομιλίες, στον προφορικό λόγο. Η μετάφραση διαθέτει ελάχιστες σύνθετες λέξεις, Ο λόγος είναι συνεχής δίχως πολλά σημεία στίξεως. Υιοθετείτε όπου το απαιτεί η αυθόρμητη ροή του η άνω τελεία. Μια γυναικεία γλώσσα που φέρει μέσα της το στοιχείο της απαλότητας και τρυφεράδας, που δεν απέχει διόλου από τον μεταφραστικό λόγο των αντρών ποιητών αλλά μάλλον, με την ιδιαιτερότητα που έχει η γυναικεία ματιά, τον συμπληρώνει, προσφέροντάς μας την ξεχωριστή ταυτότητα του λόγου της Σαπφώς. Ο περισσότερο μάλλον προφορικός λόγος της Καραγεωργίου, ανοίγει μια συνομιλία με τις προσωπικές περιπαθείς παραστάσεις και εικόνες της εξόριστης Λεσβίας ποιήτριας, της οποίας ο ποιητικός αργαλειός ύφανε για εμάς μόνο ερωτικά ποιήματα και ωδές, επιθαλάμια, στίχους ερωτικών εικόνων και αισθήσεων, παρά πολιτικούς ή κοινωνικών αντικρισμάτων, όπως είναι του συντοπίτη της πολιτικός στίχος του ποιητή Αλκαίου. Η Σαπφώ είναι η μεγίστη ερωτική ποιήτρια της αρχαιότητας και όχι μόνο. «πάντες τους σοφούς τιμώσιν’ Πάριοι γούν Αρχίλοχον καίπερ βλάσφημον όντα τετιμήκασι, και Χίοι Όμηρον ούκ όντα πολίτην, και Μυτιληναίοι Σαπφώ καίπερ γυναίκα ούσαν…», μας λέει στην Ρητορική του ο Αριστοτέλης. Πράγμα σπάνιο, αν θυμηθούμε τον «δεύτερο» ρόλο που διαδραμάτιζε η γυναίκα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο και στην παραδοσιακή και εθιμική ανδροκρατούμενη κοινωνία των ελληνικών διάσπαρτων πόλεων και κοινοτήτων. Που άνθησαν και μεγαλούργησαν οι εστίες του ελληνικού πολιτισμού. Η σύγχρονη μεταφραστική εκδοχή και επιλογής ποιημάτων της Σαπφώς από την Καραγεωργίου, δίνει να το επαναλάβω, την αίσθηση της ζωντανής συνομιλίας με την φωνή της Σαπφώς. Κινείται μέσα σε μια θερμή ατμόσφαιρα, αποπνέει συγκίνηση, ευωδιάζει αναβαθμούς ευαισθησίας, αίσθηση εξομολογητικής συγγένειας με το αρχαίο ιστορικό παρελθόν, το οποίο δεν είναι και τόσο μακρινό. Με «μαλαματένια» χάρη και ευλυγισία, κοινές σμιλεύσεις ομορφιάς και φυσικού θάμπους, κοινές αισθήσεις γυναικείου κάλλους και ζωής, μιας αρχοντοπούλας, ενός ελληνικού νησιού κοντά στα παράλια της Μικράς Ασίας η οποία με την ποιητική της μεγαλοφυΐα μας φιλοτέχνησε τον ονειρικό διάκοσμο ενός πολιτισμικού περιβάλλοντος και κοινωνικών συνηθειών, μορφωτικών διδαχών και συμπεριφορών, συμπεριφορών και στάσεων ζωής-αποτυπώματα αρχαίας αισθαντικότητας. Γυναικείες εκφράσεις και εικόνες, στιγμές βίου που αναγνωρίζουμε, αποδεχόμαστε ακόμα και στις μέρες μας, πέραν των ορίων και των τειχών της τέχνης. Τίποτα το άσεμνο δεν αναγνωρίζουμε στον ερωτικό λόγο της Σαπφώς, τίποτα και στον ποιητικό λόγο των 9 πάνω κάτω αρχαίων ελληνίδων γυναικών ποιητριών, που μας έχουν διασωθεί αποσπάσματα στίχων τους. Τίποτα το επιλήψιμο δεν διαβάζουμε στα νυφιάτικα τραγούδια της, δεν συναντάμε στον αγνό ερωτικό λυρισμό της, στις εκδοχές των γυναικείων συγκινήσεων. Γυναικείες μαρτυρίες και εξομολογήσεις ενός ποιητικού λόγου που μελωδεί την γυναικεία περιπάθεια εξίσου με τις όψεις της Σελήνης. Υμνεί τις πολλαπλές όψεις του θαλάσσιου στοιχείου παράλληλα με την ξαστεριά του ουράνιου θόλου. Εξομολογείται την νυχτερινή μοναξιά όπως και τις χαρές που έζησε με τις φιλενάδες και μαθήτριές της. Ο αγνός και αληθινός έρωτας διαποτίζει κάθε λέξη, κάθε λεκτικό λείψανο, κάθε σπαραγματική απόδοση του λόγου της Σαπφώς. Του Μεγάλου γυναικείου Ερωτικού της ελληνικής αρχαιότητας. Πόσο μικροί φαινόμαστε στον καθρέφτη της ιστορίας όταν προσπαθούμε να ανακαλύψουμε τι κρύβεται πίσω από τις έντονα ερωτικά φορτισμένες λέξεις της αρχαίας ποιήτριας και των φιλενάδων της Σχολής της; Πόσο αποπροσανατολισμένοι από την ουσιαστική αλήθεια του σύντομου βίου μας, όταν αγωνιζόμαστε να διακριβώσουμε σε ποιο βαθμό αληθεύουν των προσωπικών της βιωμάτων και ερωτικών επιλογών τα σπαραγματικά λόγια της και οι περιγραφές της. Τι μαλθακότητα και πονηριά κρύβουν μέσα τους οι διάφορες κατά καιρούς μεταγενέστερες ερμηνείες της ποίησής της,-που αρχινούν από την εποχή των αρχαίων κωμωδιογράφων-οι οποίες προσπαθούν να μας αποδείξουν μέχρι ποίου σημείου και αιτίας υπήρξε η Σαπφώ λεσβία, δηλαδή ερωτικά προσκείμενη προς το ίδιο της το φύλο. Ένα ερωτομανές γύναιο που έλεγαν οι τα φαιά φορούντες στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Τι θα προσθέσει στην αναγνωστική μας επάρκεια και ευχαρίστηση αν ανακαλυφθούν-από το παπυρικό πουθενά-μαρτυρίες που θα μας αποκαλύπτουν περίτρανα ότι η παντρεμένη και μητέρα αρχαία ποιήτρια και διδασκάλισσα, είχε ερωτικές σχέσεις και με γυναίκες; Θα παύαμε να εκτιμούμε τον ποιητικό της λόγο; Θα τι μιμούνταν το άλλο μισό του Ουρανού; Και έτσι οι άντρες ομοφυλόφιλοι δεν θα είχαν συντρόφους στην ερωτική τους κλίνη; Θα πλημμύριζε η οικουμένη από θηλυκές αμαζόνες (τζιβιτζιλούδες), που θα κατσικώνονταν στο φαντασιακό των ερωτύλων αρσενικών; Θα έπαυε ο θαυμασμός μας για την ποίησή της; Θα μείωνε την ποιότητα της γραφής της μια ηθικοπλαστική εκ των υστέρων ερμηνευτική καταγγελία; Οι άγευστοι της Ποίησης και του Έρωτα διαχρονικά και όπου γης, μπορεί να χρειάζονται την ηθική κλειδαρότρυπα για να απολαύσουν τον έρωτα στην ζωή τους, να χαρούν την ανάγνωση ενός ωραίου ποιήματος, ενός βιβλίου, μιας ποιητικής συλλογής. Αυτή όμως η μικρή μειοψηφία που αγαπά τον ποιητικό λόγο, την τέχνη και τα επιτεύγματά της, διευρύνει τον ορίζοντα των ερωτικών της εμπειριών και επιλογών, δεν έχει ανάγκη τα υποστυλώματα των ηθικοπλαστικών ερμηνειών για να απολαύσει τις ελάχιστες έστω, ευτυχισμένες χαρές της ζωής τους, να χαρεί ένα καλό βιβλίο με περιεχόμενο πέρα ακόμα και των προσωπικών του ιδιαίτερων ή όχι επιλογών, να ασχοληθεί με την Τέχνη στο φως του ήλιου ή των αστεριών και όχι του φεγγίτη των ηθικών κανόνων της κοινωνίας και των θρησκευτικών επιταγών. Οι πηδαλιούχες απαγορεύσεις και αρές δεν είναι για τις γλυκόπικρες χαρές του βίου αλλά για τις όποιες επιπτώσεις στις κοινωνικές μας σχέσεις και συναναστροφές. Το ίδιο ισχύει και για την επιβολή στην προσωπική ζωή των ανθρώπων από το κανονιστικό πλαίσιο των ιδεολογιών. Η ερωτική επιλογή του γενάρχη της αμερικάνικης ποίησης Ουώλτ Ουίτμαν δεν αναιρεί το μεγαλείο της ποιητικής του αξίας. Ο μεγάλος Έζρα Πάουντ δεν μέμφεται γιατί του άρεσαν οι γυναίκες αλλά, γιατί στάθηκε φιλικά απέναντι στον ιταλικό φασισμό της εποχής του. Οι εκλεκτικές λαϊκές προτιμήσεις του γάλλου ποιητή Σαρλ Μπωντλαίρ, του δικού μας Κώστα Καρυωτάκη, του Τουλούζ Λωτρέκ, δεν μειώνουν την αξία της δημιουργίας τους. Μπορεί να αποπνέει λίγο περισσότερο εσατζήδικη βαρβατίλα το έργο του Γιάννη Τσαρούχη, αλλά το γενικό αποτέλεσμα της σύνολης εικαστικής του παραγωγής είναι θετικό. Αυτό το σαπφείρινο μαβί των Καβαφικών ματιών, των εικοσπεντάρηδων νεαρών των καφενείων, μπορεί να ανακόψει την απόλαυση των Καβαφικών ποιημάτων; Ίσως και εμπειριών; Το τρεχαντήρι της ομορφιάς πλέει σταθερά μέσα στο χρόνο. «Άλλος με την βάρκα μας»… Πρόσφατα, σε ένα γαλλικό ντοκιμαντέρ στην ελληνική τηλεόραση για τους μύθους των αρχαίων Ελλήνων Θεών και Θεαινών, άκουσα μια εύστοχη και σημαντική παρατήρηση. Ο σχολιαστής μας έλεγε ότι ο πανέμορφος Θεός Απόλλων, αυτό το πρότυπο αντρικής ομορφιάς και αρμονίας για τους αρχαίους έλληνες, ο εραστής γυναικών και αντρών, βλέπε Υάκινθος, Κυπάρισσος κλπ., υπήρξε ο ποιό άτυχος άντρας εραστής της ελληνικής μυθολογίας. Μια παρατήρηση που δεν την λαμβάνουμε υπόψη μας. Στεκόμαστε μόνο στην φυσική αντρική κορμοστασιά του, στα πανέμορφα αγαλμάτινα μέλη του, στην ερωτομανή του διάθεση, και παραβλέπουμε ότι οι δεκάδες γυναίκες που κυνηγούσε δεν του «κάθονταν», λάκιζαν με την πρώτη ευκαιρία, ή πέθαιναν ή αυτοκτονούσαν, οι δε νεαροί εραστές του σκοτώνονταν κατά λάθος από τα βέλη των δικών του ενεργειών. Δηλαδή, τόση ομορφιά που εμείς θαυμάζουμε πήγε στράφι. Θέλω να σημειώσω με αυτά ότι, οι ερωτικές επιλογές και προτιμήσεις κάθε εποχής και των αντίστοιχων ανθρώπινων μελών των κοινωνιών τους, δεν έχει σημασία για εμάς που απολαμβάνουμε και ζούμε την δική μας εποχή, και χαιρόμαστε των εκείνων της τέχνης μεγαλουργήματα. Το πρότυπο μπορεί να το ονόμαζαν Βεατρίκη, μπορεί Γανυμήδη, μπορεί Μυρσίνη, μπορεί «αγάπη που σε λέγαν Αντιγόνη». Η μετουσίωση της βιωμένης αλήθειας των ανθρώπινων αυτών συναισθημάτων και εμπειριών, το καθρέφτισμα των προσωπικών ιδιαίτερων επιλογών στην επιφάνεια της τέχνης, η αισθηματοποίηση των ατομικών μας εμπειριών σε ποίηση, μυθιστόρημα, εικαστικό πίνακα (βλέπε Καραβάτζιο), σε γλυπτική μορφή (βλέπε τα έργα του Μιχαήλ Άγγελου παράλληλα με την ανάγνωση των σονέτων του), Το θαυμάσιο έργο της Γαλλίδας Μαργαρίτας Γιουρσενάρ, η στιλιστική γραφή της Βιρτζίνιας Γουλφ, η ερωτική και φυσιολατρική ποιητική αναπνοή της Έμιλλυ Ντίκινσον είναι που μένει στο τέλος και ανακουφίζει τις δικές μας στεγνές, έρημες και ανέραστες ζωές, της σύγχρονης μας άξενης και άνυδρης συναισθηματικά και αισθητικά πραγματικότητας. Γιαυτό θεωρώ ότι σημασία δεν έχει μάλλον ποιος ήταν ο ερωτικός προσανατολισμός της αρχαίας Δέκατης Μούσας, της Σαπφώς αλλά, τι ευγενές, αριστοκρατικό, συγκινητικό, αθώο μας κομίζουν τα σπαράγματα του ποιητικού της λόγου. Ένας γυναικείος ποιητικό λόγος που κάποτε στα αρχαία ελληνικά χρόνια άνθησε με τόλμη, φρεσκάδα, μυστήριο, και εξακολουθεί ακόμα και στις μέρες μας να ανθοβολεί και να μας δίνει τα εύοσμα ερωτικά άνθη του. Να ανασκαλεύει τις αισθήσεις μας. Οι άνθρωποι εμείς, μαραγκιάζουμε όχι η τέχνη, η αληθινή ποίηση.
Ο σύγχρονος γυναικείος μεταφραστικός ερωτικός λόγος της ποιήτριας Τασούλας Καραγεωργίου, είναι θα γράφαμε ίσως κάπως τολμηρά, το ελληνικό «Το στεφάνι και η λύρα» για να θυμηθούμε τις μεταφραστικές εργασίες, τα σχόλια της μυθιστοριογράφου και μεταφράστριας Marguerite Yourcenar, της οποίας το μεταφρασμένο έργο της από την Ιωάννα Χατζηνικολή, και στις δύο εκδόσεις του από τον ομώνυμο εκδοτικό οίκο περιλαμβάνει κείμενο και μετάφραση της αρχαίας ποιήτριας Σαπφούς. Δες την ενότητα από τον "Τυρταίο ως τον Εμπεδοκλή". Μια λυρική ποίηση των αρχαίων ελλήνων που μεταξύ άλλων μας μεταδίδει την άδολη λαχτάρα για ζωή του παλαιού ανθρώπου, το πάθος του για εξερεύνηση των μυστικών του κόσμου, της ψηλάφησης των σωμάτων, της αναζήτησης της αισθητικής τελειότητας και αρμονίας, της ισορροπίας μεταξύ του ανθρώπινου όντος και της φύσης, την υμνολογία των αρχαίων Θεών, τον πόθο για εξερεύνηση και αποκωδικοποίηση των μυριάδων μυστικών της Φύσης, την σπουδή μεταξύ φύσης και ανθρώπινου περιβάλλοντος, την σχέση πολιτείας-κοινωνίας με τις λειτουργίες των νόμων της Φύσης. Μεμονωμένες διασωθείσες φράσεις, ολοκληρωμένα νοήματα βίου ατελεύτητου, ωδές και επιθαλάμια χαράς και ανθρώπινης ευωχίας. Σπαραγματικά φορτία ερωτικής διάθεσης, πηγές ποιητικής συγκίνησης. Θρυμματισμένες ισορροπίες ερωτικών σκηνών, αινίγματα ερμηνειών και νέων κωδικοποιήσεων αναφοράς. Ένας μεταφραστικός ερωτικός λόγος, μια θηλυκή γραφή που ευτυχώς, δεν ρέπει προς την λαγνεία. Ή δεν διαθλά στη σκέψη μας μια «σκανδαλιστική» διάθεση. Μια μεταφραστική πρόταση που δεν προδίδει το σπαραγματικό αρχαίο πρωτότυπο. Μια δυστυχώς συνηθισμένη μεταφραστική τακτική των τελευταίων χρόνων, που οι μεταφραστές μετά την μετάφραση του κειμένου που μεταφράζουν μετανιώνουν σαν τον "Ιούδα", ζητώντας άφεση των μεταφραστικών τους προσπαθειών, δίχως να επιστρέφουν τα αργύρια. Ο επιγραμματικός, στιγμιοτυπικός ερωτικός και τρυφερός λόγος της Σαπφώς, οι μεμονωμένες λεκτικές μονάδες της, οι άτακτες και ασπονδύλωτες μέσα στην πρόταση λέξεις της, κάτι παράξενοι ήχοι λεκτικής ομορφιάς, ήρθε και βρήκε στην γυναικεία ματιά της Τασούλας Καραγεωργίου την ευτυχέστερη μάλλον μέχρι σήμερα εκδοχή του στα νέα ελληνικά. Ένα αβίαστο σημερινό πλησίασμα της γυναικείας αισθητικής, των αισθήσεων, της ερωτικής πνοής. Ένα πρελούδιο γλωσσικής ομορφιάς, εικόνων της φύσης και του έρωτα. Μια ειρηνική και χαροποιό ανάδειξη της όποιας και άν "σεξουαλικής ιδιαιτερότητας" του γυναικείου προσώπου αν υπήρχε. Να επαναλάβουμε ότι η Σαπφώ, είναι ερωτική ποιήτρια και όχι η φωνή μιας σεξουαλικής εκπροσώπου, ιδιαίτερων προτιμήσεων ερωτικής γυναικείας ομάδας της αρχαιότητας. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ένας γνήσιος, αυθεντικός και ανόθευτος ποιητικός λόγος, μια άδολη ποιητική πνοή από όπου και αν προέρχεται, όσο παλαιά και αν είναι, από όποια πηγή εμπειριών και αν αντλεί το γάργαρο και δροσερό νερό της, δεν είναι και επωδός των αντίστοιχων επιμέρους ερωτικών ιδιαιτεροτήτων των ανθρώπινων ενστίκτων και επιλογών μέσα στο χρόνο.
Η μετάφραση και ίσως και η επιλογή των ποιημάτων της λυρικής λύρας της Μυτιλήνης που έμεινε στην ποίηση με το όνομα ΨΑΠΦΑ, έρχεται σε εμάς, από προγενέστερες μεταφράσεις ή ανασυνθέσεις και αποδόσεις, των δύο τελευταίων αιώνων. Βλέπε την περίπτωση του Μακεδόνα ποιητή Αθανάσιου Χριστόπουλου, και το έργο του "Ελληνικά Αρχαιολογήματα" 1853 με μεταφράσεις του της Α΄ ραψωδίας της Ιλιάδας και τριών ποιημάτων της Σαπφώς. Έχουμε τις μεταφράσεις ποιημάτων της από τον ποιητή και ιστορικό της ελληνικής λογοτεχνίας Ηλία Βουτιερίδη, (γεννήθηκε στην Ρουμανία το 1874 και απεβίωσε 10 Αυγούστου 1941 στην Αθήνα, εμψυχώνοντας τους Έλληνες να αντισταθούν στους κατακτητές). Δες ακόμα τον τόμο Ηλίας Π. Βουτιερίδης, "Αρχαίοι Έλληνες Λυρικοί", (1931), έκδοση γ΄, εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα χ.χ. Του πρώτου έλληνα εθνολόγου και μεταφραστή Παναγή Γ. Λεκατσά (του συζύγου της γαλαξειδιώτισσας γεννημένης στον Πειραιά μυθιστοριογράφου Εύας Βλάμης) το 1938 από τις εκδόσεις Πάπυρος. (πρώτες μεταφραστικές καταθέσεις στο περιοδικό "Νέα Εστία"). Αξεπέραστες και αιώνιες οι εργασίες του Παναγή Γ. Λεκατσά "Ψυχή" και "Διόνυσος". Του αθόρυβου ποιητή και μεταφραστή Σωτήρη Κακίση το 1979 από τις εκδόσεις Κέδρος, ο οποίος μετέφρασε και τα ποιήματα του Αλκαίου, βλέπε εκδόσεις Εστία 1979, μα και τον τόμο του σε επιλογή και απόδοση δική του, τα "Μικρά Λυρικά" απ' την αρχαία ελληνική ποίηση, εκδόσεις Μπάμπης Μπαρμπουνάκης-Θεσσαλονίκη 1979. Τις εξαιρετικές εργασίες μετρικές αναλύσεις των στίχων της Σαπφώς από τον Αριστόξενο Δ. Σκιαδά, βλέπε τον 2ο τόμο του έργου του, "Αρχαϊκός Λυρισμός", εκδόσεις Καρδαμίτσα-Αθήνα 1981/1986. Και φυσικά, την ποιητική απόδοση και ποιητικό λυρισμό του νομπελίστα μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη. Μια ανασύνθεση και απόδοση των αρχαίων ποιητικών λειψάνων και σπαραγμάτων του έργου της Σαπφώς που κυκλοφόρησε ξεχωριστά σε δύο διαφορετικές εκδόσεις και χρονιές από τον εκδοτικό οίκο Ίκαρος το 1984 και 1996 αντίστοιχα. Που συμπληρώθηκε με πολύχρωμα πανέμορφα κολλάζ του ποιητή. Τα αποσπάσματα και οι στίχοι, της πρωτότυπης γραφής της Σαπφώς από τον Ελύτη μας αποδίδονται σύμφωνα με την ποιητική ευαισθησία, κριτήριο και ένστικτο του αφιερωμένου διά βίου στην ποίηση Οδυσσέα Ελύτη. Ανάμεσα στα άλλα κριτικά σημειώματα για την έκδοση του Ίκαρου από τον Οδυσσέα Ελύτη, ενδιαφέρον παρουσιάζει το κείμενο της Χριστίνας Ντουνιάς, «… παλαιά και νέα ωδή», περιοδικό Αντί τχ. 280/1-2-1985, και του Νίκου Βατόπουλου, «Επιστροφή της Σαπφούς και του Οδυσσέα Ελύτη» στην Καθημερινή της Παρασκευής 24/5/1996. Ενώ πάλι, για το ανθολόγιο του ποιητή Γιώργου Καραβασίλη, (εισαγωγή-επιμέλεια) «Σαπφούς Σάπφειροι», Γαβριηλίδης 2001, ξεχωρίζει το κριτικό σημείωμα του κριτικού Κώστα Βούλγαρη στο περιοδικό Ο Πολίτης τχ. 89/6,2001, σ 48-49, που σχολιάζεται μαζί με την μελέτη του Στρατή Κουνιά, «Άγιος Βασίλειος Κυνουρίας».
Η γυναικεία ματιά της ποιήτριας Τασούλας Καραγεωργίου προσθέτει μια άλλη ξεχωριστή μεταφραστική νότα στις ήδη ελάχιστες μεταφραστικές υπάρχουσες, μια και προέρχεται από μια έμπειρη φιλόλογο και καταξιωμένη ποιητική φωνή που με κάθε δημοσίευμά της, εξακολουθεί να κομίζει κάτι καινούργιο στα σύγχρονα ελληνικά γράμματα. Βλέπε παραδείγματος χάριν την συμμετοχή της στον τόμο: «ΤΑ ΠΑΘΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ» 100 φανατικοί συγγραφείς. Εκδόσεις Καστανιώτη& Εταιρεία Συγγραφέων, Αθήνα 2016. Πρόλογος Δημήτρης Καλοκύρης, εισαγωγή και επιμέλεια Ηρώ Νικολοπούλου, τιμή 15 ευρώ. Τ. Καραγεωργίου: «Αίας», σελ. 100, (ποίημα). Τον συλλογικό τόμο «ΗΡΩΙΔΕΣ», των Δήμητρα Αναστασιάδου-Άννα Γρίβα- Μάρκος Δενδρινός-Τασούλα Καραγεωργίου- Βαρβάρα Ρούσσου-Νότα Σεφερλή. Εκδόσεις Συρτάρι-Αθήνα-Νοέμβριος 2020, σε επιμέλεια: Ράνια Ζωίδιου. Σελ. 152, τιμή 14.90 ευρώ. Τασούλα Καραγεωργίου: «Ήριννα: η μικρή Περσεφόνη της ποίησης», σελ. 85-106. Τον συλλογικό και πάλι τόμο «Ο ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ», Επιμέλεια: Αντώνης Ν. Μαστραπάς- Μανώλης Μ. Στεργιούλης, εκδόσεις Κοράλλι-Αθήνα, Ιανουάριος 2018, σελ. 452, τιμή 21.20 ευρώ. Ο τόμος που είναι αφιερωμένος «Μνήμη Δ. Ν. Μαρωνίτη» πραγματοποιήθηκε από την Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων. Σεμινάριο 43. Τασούλα Καραγεωργίου: «Αττάλεια. Καταγωγικές παραδόσεις και θρύλοι», σ.204-213. Τέλος, μέσα στο 2021 εκδόθηκε από τις εκδόσεις Κέδρος, η τελευταία της ποιητική συλλογή με τίτλο «Τα πήλινα ποιήματα», σελ. 78, τιμή 9.50 ευρώ. Και στην τελευταία της αυτή ποιητική συλλογή ο σταθερός αναγνώστης της ποιητικής παραγωγής της γεννημένης στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου Τασούλας Καραγεωργίου θα διαπιστώσει επιρροές από τον αρχαίο ποιητικό λυρισμό. Η Καραγεωργίου είναι ίσως η νεότερη ποιητική γυναικεία παρουσία με τις περισσότερες και εντονότερες και βαθύτερες αναφορές από την αρχαία γραμματεία και έργα. Όχι μόνο ως θέμα, ως ποιητικό μοτίβο προερχόμενο από αρχαίες παραστάσεις, επιτύμβιες πλάκες ή έργα και κτερίσματα της αρχαίας τέχνης αλλά σαν μια ενσωμάτωση της αρχαίας προβληματικής στον σύγχρονο ποιητικό λόγο και εικονοποιία.
Αν εξαιρέσουμε την έκδοση του Κέδρου, δηλαδή την μετάφραση των ποιημάτων της Σαπφώς από τον Σωτήρη Κακίση η οποία συμπληρώνεται με ελάχιστες πληροφορίες για την ποιήτρια, βλέπε ισχνό απόσπασμα από το Λεξικό της Σούδας σ. 9 και, σελίδα 7 στην οποία μας μιλά για του ότι «Η σχέση μου με το έργο της Σαπφώς είναι ποιητική’ και λέγοντας ποιητική, δεν προλαβαίνω μια πιθανή φιλολογική επίθεση’ σημειώνω τη δυνατότητά του να συγκινήσει σήμερα. Οπωσδήποτε όμως, ανακαλύπτοντας λέξη με λέξη τη Σαπφώ και προσπαθώντας, από ένα σημείο κι ύστερα να ολοκληρώσω κάτι συνειδητά, είχα κιόλας δουλέψει με κάποιο φιλολογικό τρόπο. Καταλήγω να δώσω τις μεταφράσεις σε αντιπαράθεση με το πρωτότυπο, με πίνακα αντιστοιχίας που εύκολα παραπέμπει στις φιλολογικές εκδόσεις, και χωρίς σημειώσεις’ προσπαθώ να τις διαφοροποιήσω από την ακόμα κι οπτικά κουραστικά κλασική τοποθέτηση, με την πίστη ότι κι οι αποκομμένοι στίχοι της-που ίσως έτσι παίρνουν μιά νέα διάσταση-αντέχουν σε κάθε αλλαγή στην αντίληψη από εποχή σ’ εποχή». Ο Σωτήρης Κακίσης, ο οποίος έχει μεταφράσει και τον αρχαίο λυρικό ποιητή συντοπίτη της Σαπφούς Αλκαίο, χρησιμοποιεί το δεκαπεντασύλλαβο μέτρο ως τον πλέον αρμόζοντα γλωσσικό ζωντανό και λειτουργικό ρυθμό πιστεύοντας ότι είναι το κατάλληλο λαϊκό μέτρο που δεν «προδίδει την ποίησή της». Οι υπόλοιπες μεταφράσεις που έχω υπόψη μου, δηλαδή του Παναγή Γ. Λεκατσά, του Οδυσσέα Ελύτη και της Τ. Κ. συμπληρώνεται η έκδοση με σχόλια και παρατηρήσεις πάνω στα αρχαία σπαράγματα. Στην μέθοδο που ακολούθησε ο ποιητής-μεταφραστής στην απόδοση στην σύγχρονη ελληνική γλώσσα, στην ποιητική αίσθηση που τους διέκρινε κατά την διάρκεια της μετάφρασης-απόδοσης, βλέπε την περίπτωση του Οδυσσέα Ελύτη, που είναι μια ποιητική γραφή πάνω στο ποιητικό ίχνος της Σαπφώς, μια σύγχρονη εσωτερική συνομιλία ενός έλληνα ποιητή με έναν αρχαίο ομότεχνό του. Δυστυχώς η σημαντική εργασία του Παναγή Γ. Λεκατσά πάνω στην ΣΑΠΦΩ, παρά την εξαιρετική του δουλειά, την αναστύλωση των σπαραγμάτων, την μετρική και ρυθμολογία των στίχων, την συμπλήρωση χαμένων λέξεων και αποσπασμάτων, η απόσταση του χρόνου που δημοσιεύθηκε και η καθαρευουσιάνικη και αρχαΐζουσα της εποχής του κάπως γλώσσα που χρησιμοποιεί, ίσως εμποδίζουν τον σημερινό αναγνώστη στο να πάρει στα χέρια του και να συμβουλευθεί, έστω να ξεφυλλίσει, το ολιγοσέλιδο σχετικά βιβλίο 118 σελίδων των εκδόσεων Πάπυρος, δραχμές 600. Ο Λεκατσάς βρίσκεται μέσα στην ατμόσφαιρα των κοινωνιολογικών αναλύσεων της εποχής όπως έχουμε την περίπτωση του ιστορικού Γιάννη Κορδάτου. Στο προηγούμενο πρώτο σημείωμα πληροφοριών για την Σαπφώ, κατέγραψα τίτλους που γνωρίζω και έχω μελετήσει.
Για την πληθώρα των πηγών των Σαπφικών γραμμάτων, να αναφέρουμε ότι, από την περίοδο του Μεσοπολέμου, οι έλληνες δημιουργοί και τα λογοτεχνικά περιοδικά άρχισαν να ενδιαφέρονται συστηματικότερα για την ποίηση της Σαπφώς, να μεταφράζονται ποιήματά της και να δημοσιεύονται άρθρα και μελέτες για το έργο και τις επιρροές της στα έργα ελλήνων και ξένων συγγραφέων. Ενδεικτικά βλέπε περιοδικό «Νέα Εστία» έτος ΙΑ, τόμος 21ος, τεύχος 244/15-2-1937, και το άρθρο του παλαιού Πολωνού ελληνιστή Alexander Turyn, «1. ΣΑΠΦΩ», σ. 247-252 σε μετάφραση Ι. Α. Θωμόπουλου. Τα αποσπάσματα των μεταφράσεων στα ελληνικά είναι από τον Ηλία Βουτιερίδη, και τον Δημήτριο Βερναρδάκη. Ο τελευταίος έχει συνθέσει και το έργο «ΨΑΠΦΑ», (το έχω αντιγράψει παλαιότερα στην ιστοσελίδα μου). Ακόμα, στο ίδιο περιοδικό από το τεύχος 254/15-7-1937, σε 3 συνέχειες έχουμε την μετάφραση των ποιημάτων της ΣΑΠΦΟΥΣ, «ΕΡΩΤΙΚΑ», σ. 1051-1055 από τον Παναγή Λεκατσά, που συνοδεύονται από «Βοηθητικό σημείωμα». Κάτω από τον γενικό τίτλο «ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΛΥΡΙΚΟΙ», τρίτο σημείωμα για την ΣΑΠΦΩ, τχ. 298/,15-5-1939. Σε κατοπινά τεύχη του περιοδικού διαβάζουμε ποιήματά της από νεότερους έλληνες δημιουργούς όπως τα τρία ποιήματα της Σαπφώς σε μετάφραση Αντώνιου Κ. Λάβδα, βλέπε τεύχος 1232/1-11-1978. Άτακτα να αναφέρουμε τα τεύχη της Νέας Εστίας 97/1-1-1931, 297, 298, 1167/15-2-1976 και άλλα που έχουμε την παρουσία της Λυρικής ποιήτριας είτε σε μετάφραση ωδών της είτε σε άρθρο. Το λογοτεχνικό περιοδικό επίσης του Λέσβιου συγγραφέα και εκδότη Γιώργου Βαλέτα και του γιού του Κώστα Βαλέτα, το γνωστό μας «Αιολικά Γράμματα» από την κυκλοφορία του τχ. 1/1,2, 1971 και μεταγενέστερα, έχει αφιερώσει πλήθος σελίδων του στην αρχαία συντοπίτισσα ποιήτριά των εκδοτών και συγγραφέων, την Σαπφώ. Βλέπε το ποίημα του Γιάννη Γρυπάρη, το «Σ’ Άμουση γυναίκα» μτφ. Γ. Βαλέτας, την μελέτη του Βασίλη Αρχοντίδη τχ. 2/3,4,1971, 109-112, «Σαπφική άνοιξη», την μελέτη του Bruno Lavagnini, «Σαπφώ», σ. 97-99. Την μελέτη «Η Εικονογραφία της Σαπφούς», του Β. Γ. Καλλιπολίτη, τχ. 5/9,10, 1971, σ. 405-410. Το ποίημα «Σαπφώ» της ποιήτριας Λιλής Ιακωβίδη στο τεύχος 7/1,2,1972, σ. 3-4. Την μελέτη του Κύπρου Χρυσάνθη «Η Σαπφώ στα ποιήματα της Βενεζουελανής ποιήτριας Χεάν Αριστεγέτα, τχ. 5/9,10,1971, σ. 423-427. Και σε πολλά άλλα τεύχη 22, 27,34,38-39, 50, 51-52,54, 59/9, 10,1980 με ποιήματα των Κωστή Παλαμά, του Καλοσγούρου, του Φάνη Κακριδή, του Κώστα Βαλέτα, ο οποίος δημοσιεύει και ένα δισέλιδο άρθρο στην εφημερίδα «Η Απογευματινή» Κυριακή 13/8/2006, σ. 28-29, «Αναφορά στη Σαπφώ από τη δυτικοευρωπαϊκή διανόηση» που γράφεται με την ευκαιρία της έκδοσης στα ελληνικά της μελέτης του γάλλου φιλόλογου Μπατιστίνι.
Η περιπέτεια της αρχαίας ποιήτριας στην χώρα μας, μάλλον, όπως έχουν επισημάνει και άλλοι προγενέστεροι εμού, βλέπε Γιάννης Κουβαράς σε κριτικό του σημείωμα, δεν ευτύχησε να έχει την ίδια τύχη που είχε στο εξωτερικό, βλέπε διεθνή βιβλιογραφία για το έργο και την παρουσία της. Και το κριτικό αγγλόγλωσσο κριτικό σημείωμα του Δημήτρη Γιατρομανωλάκη, στο περιοδικό Σύγκριση τχ. 15/10,2004, Αθήνα εκδόσεις Πατάκη 2004. Που μνημόνευσα και στο πρώτο προηγούμενο σημείωμα για την Σαπφώ. Στην ευρωπαϊκή και την αμερικάνικη επικράτεια της εκπαίδευσης και των γραμμάτων, ιδιαίτερα των σχολών και των τομέων εκείνων που ενδιαφέρονται για την αρχαία ελληνική γραμματεία, τον ποιητικό λόγο, το αρχαίο θέατρο και την τραγωδία, την ιστορία, τα κληροδοτήματα γενικά της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, και της λατινικής, το έργο της Σαπφούς είναι πολυσχολιασμένο, πολυερευνημένο, και πολυμεταφρασμένο. Δεν περιλαμβάνω τον τομέα εκείνον και τις ειδικές σπουδές που έχουν να κάνουν με την ανθρώπινη σεξουαλικότητα, την ερωτική ταυτότητα του γυναικείου φύλου, τους ορισμούς που αποδίδουν οι διάφορες επιστήμες σε γυναίκες κάτω από τον γενικό τίτλο Λεσβία ή Σαπφιάζουσες που στεγάζονται επιμέρους γυναικείες ερωτικές επιλογές. Στον ελληνικό χώρο, σε μια μικρή και ενδεικτική περιπλάνηση που έκανα, ξεχωρίζουν οι εργασίες του Αριστόξενου Σκιαδά για τον Αρχαίο Ελληνικό Λυρισμό. Πολύτιμο είναι το δίτομο έργο του C. M. Bowra, "Αρχαία Ελληνική Λυρική Ποίηση" σε μετάφραση Ι. Ν. Καζάζη, εκδόσεις Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1980/1982, ιδιαίτερα ο Α' τόμος (Αλκμάν, Στησίχορος, Αλκαίος, Σαπφώ). Του καθηγητή Ιωάννη Κακριδή τα παλαιά μελετήματα για την Λυρική Ποίηση, το σύντομο άρθρο του Φάνη Ι. Κακριδή στο βιβλίο του «Αρχαία ελληνική γραμματολογία» εκδ. Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2005/β΄2011, σ. 324, 21, 20 ευρώ. Στο κεφάλαιο «Αρχαϊκή Εποχή», σ. 64-65, και ορισμένες άλλες μελέτες που συναντάμε σε περιοδικά, σε επιστημονικά συνέδρια, ακόμα και σε τίτλους βιβλίων (και ας μην περιέχουν άρθρα για την Σαπφώ). Βλέπε τον τόμο «ΛΕΣΒΟΣ» Από τη Σαπφώ στον Ελύτη, έκδοση Υπουργείου Πολιτισμού 1987; Που δεν περιλαμβάνει όμως μελέτημα για την Σαπφώ αλλά για τον ποιητή Αλκαίο, γραμμένο από τον πειραιώτη Μάριο Πλωρίτη. Μελετήματα και ιστορίες και λεξικά της αρχαίας ελληνικής γραμματείας ελλήνων και ξένων επιστημόνων που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά εδώ και δεκαετίες, περιλαμβάνουν στις σελίδες τους κρίσεις και σχόλια για την Σαπφώ. Βλέπε παραδείγματος χάριν δύο τίτλους έργων: Jacques Lacarriere, «Ερωτικό λεξικό της Ελλάδας», εκδ. Χατζηνικολή 2001, τιμή 19 ευρώ, μετάφραση Χάρης Παπαδόπουλος-Ι. Χατζηνικολή και Συνεργάτες, σ.412-414. Της γαλλίδας Φιλέλληνος Jacqueline de Romilly, και το «ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ» Αρχαίας και Νέας, εκδ. Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος-Αθήνα 2004, σ.416, 36 ευρώ , σελ. 211, στο κεφάλαιο για την Λυρική Ποίηση. Μετάφραση του Λεξικού από τους Γ. Αραμπατζή,-Ορέστη Καραβά- Ροδ. Παπαδομιχελάκη-Κ.. Περιστεράκη- Ξανθ. Τσελέντη.
Στο δεύτερο αυτό σημείωμα, να επαναλάβω, για την ΣΑΠΦΩ, αντιγράφω το κριτικό σημείωμα που δημοσίευσε ο φιλόλογος και κριτικός Γιάννης Κουβαράς στην εφημερίδα Η Καθημερινή, Παρασκευή 15 Φεβρουαρίου 1991, σ. 12 για την μονογραφία της Marion Giebel : «ΣΑΠΦΩ» μετάφραση Φωτεινή Πρεβεδούρου, εκδόσεις Πλέθρον-Αθήνα 1990, σελ. 166. Την Επιμέλεια της έκδοσης στα ελληνικά είχε κάνει η ποιήτρια και κατοπινή μεταφράστρια της Σαπφώς, Τασούλα Καραγεωργίου. Με την αντιγραφή της παλαιότερης αυτής κριτικής, έχουμε κατά κάποιον τρόπο, την «συνολική» ατομική περιπέτεια της ποιήτριας στην παρουσία και το έργο της Σαπφούς.
MARION GIEBEL, ΣΑΠΦΩ, μτφ. Φωτεινή Πρεβεδούρου, Επιμέλεια: Τασούλα Καραγεωργίου,
εκδ. Πλέθρον-Αθήνα 1990, σ. 166, δρχ. 936
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
-Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΣΑΠΦΩΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ,
-Ο ΑΡΧΑΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ,
-Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΛΥΡΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ: Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΓΩ
-Η ΤΥΡΑΝΝΙΣ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ ΚΙ Η ΕΞΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΑΠΦΩΣ,
-Η ΣΑΠΦΩ ΚΙ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ,
-ΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ,
-ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΩΝ ΜΟΥΣΩΝ
-Γιάννης Κουβαράς, εφ. Η Καθημερινή, Παρασκευή 15/2/1991, 12.
«Μονογραφία για τη Σαπφώ»-ΜΙΑ ΓΕΡΜΑΝΙΔΑ ΓΡΑΦΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ «ΔΕΚΑΤΗΣ ΜΟΥΣΑΣ» ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ.
Η αινιγματική μορφή της Σαπφούς, σαν άλλη Τζιοκόντα, βυθισμένη στην αχλή του μύθου, μισή στα φιλολογικά μαλάματα και τη χιονοστιβάδα των αλληλοαναιρούμενων σχολίων (οτιδήποτε την αφορά αποτελεί φιλολογικό πρόβλημα), ανέκαθεν σαγήνευε και τους ειδικούς και το ευρύτερο κοινό. Τη Σαπφώ εννοούσαν οι αρχαίοι όταν έλεγαν. «η ποιήτρια», όπως εννοούσαν τον Όμηρο, «το αγήρατον στόμα κόσμου», όταν έλεγαν, «ο ποιητής». Η σύγχυση ως προς την προσωπικότητά της επιτείνεται επειδή έχουν διασωθεί μόνο σπαράγματα του συνολικού έργου της (θυμόμαστε συνειρμικά τα σολωμικά αποσπάσματα). Μάλιστα η γνησιότητα πολλών παραμένει ανοιχτό πρόβλημα για τη φιλολογική επιστήμη.
Η εράσμια κόρη της Ερεσού μετεωρίζεται μεταξύ μούσας, ποιήτριας, ιέρειας της Αφροδίτης (Aly), διευθύντριας Μουσικής Ακαδημίας (Fraenkel), διευθύντριας Οικοτροφείο Θηλέων (Wilamowitz) κ. ά. Δεκάτη μούσα αποκαλείται σ’ ένα αρχαίο επίγραμμα, αποδιδόμενο στον Πλάτωνα. Η ανασύνθεση του βίου και του έργου της παραβάλλεται με την αποκατάσταση ενός ελληνικού αγγείου που πρέπει να επανασυναρμολογηθεί από τα ίδια του τα θραύσματα και να αναπληρωθούν αναλογικά οι απώλειές του. Όλοι σχεδόν οι μεγάλοι ποιητές των αιώνων συνομίλησαν νοερά με τη Σαπφώ. Την ύμνησε ο Πετράρχης, ο Λεοπάρντι, ο Swinburne, ο Ρίλκε, ο Πάουντ, που επέμενε πως η «ουσία των πραγμάτων» βρίσκεται «στη Σαπφώ, τον Κάτουλλο, τον Βιγιόν». Ο Σολωμός την επικαλείται σ’ ένα πρώιμο ιταλικό ποίημά του όπως ο Όμηρος τη Μούσα- «Τη νύχτα αυτή μου εφάνη η κορασιά που Μούσα/ ήταν της Λέσβου. Βυθισμένο είχε το πνεύμα/ στην άβυσσο της Μοίρας» (μετ. Γ. Καλοσγούρου)-ενώ ο Ελύτης δοκιμάζει να μεταγλωττίσει στα καθ’ ημάς την ποιήτρια και μεγάλη θεωρητικό του έρωτα.
Η Γερμανίδα κλασική φιλόλογος Marion Giebel, διδάκτωρ στη Χαϊδελβέργη, στη μονογραφία της επιχειρεί να ανασυνθέσει στις ιστορικές της διαστάσεις τη μορφή της Σαπφούς., να αποκαθάρει το πορτρέτο της από τα παραφιλολογικά ζητήματα (στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες της εποχής, η πρωτοπόρος μορφή της ποιήτριας εξωθούσε εύλογα προς μιαν αχαλίνωτη μυθοπλασία), να αναζητήσει το αληθές κάτω από τις υπερβολές των θαυμαστών της και τις βολές των επικριτών της. Η ποιήτρια ανήκει στα πρόσωπα για τη ζωή των οποίων έχουν γραφεί περισσότερα παρά για το έργο της. Ήδη το παπυρικό βιογραφικό απόσπασμα τη χαρακτηρίζει «άτακτον τον τρόπον και γυναικεράστριον». Η σχέση της με τον κύκλο των μαθητριών της είναι πολυσυζητημένη. Οι πρώτοι χριστιανοί συγγραφείς επιχείρησαν να αμαυρώσουν τη φήμη της. «Γύναιον πορνικόν ερωτομανές» την αποκαλεί ο Τατιανός το 150 μ. Χ.
Για τη μείωση της φήμης της Σαπφούς δεν είναι άμοιρα ευθυνών και τα επινοήματα της αττικής κωμωδίας. Η φιλολογική έρευνα έχει αντιμετωπίσει υπεύθυνα το θέμα, αποκαθιστώντας το κύρος της ποιήτριας. «Όλος ο κύκλος της Σαπφούς αισθάνεται δέσμιος μέσα στη μνήμη του «κάλλους», το οποίο εβίωσε σε άπειρες λεπτομέρειες», γράφει σχετικά ο Α. Σκιαδάς. Τη μνήμη της Σαπφούς υπεράσπισαν οι δύο ποιήτριες, η S. Scwartz (17ος αι.) και η A.L. Karsch (1722-’91), η πρώτη Γερμανίδα που κατόρθωσε να ζήσει από το συγγραφικό της επάγγελμα.
Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, η Marion Giebel σκιαγραφεί το ιστορικό πλαίσιο της εποχής της Σαπφούς (617 ή 612-570 ή 560 π.Χ.), περιγράφει εν συντομία τον αρχαϊκό κόσμο και αναφέρεται στην εξορία της ποιήτριας στη Σικελία για πολιτικούς λόγους, καθώς και στο κοινωνικοπολιτικό κλίμα της Λέσβου και τη θέση της γυναίκας, ιδιαίτερο κεφάλαιο αφιερώνει στον κύκλο της Σαπφούς, ο οποίος, κατά τη συγγραφέα, πρόσφερε ανώτερη μόρφωση στη μουσική και την ποίηση, αλλά και προετοίμαζε τις τροφίμους για το ρόλο της συζύγου. Ο κύκλος ζούσε υπό τη σκέπη της Αφροδίτης, σε «ένα βασίλειο της χάρης, της άνθησης της φύσης και του νεανικού κάλλους, του πρώτου καημού της αγάπης».
Ένα άλλο κεφάλαιο αφορά τον «σαπφικό έρωτα». Η ερευνήτρια γράφει ότι δεν μπορεί να υπάρξει οριστική διαπίστωση ως προς το θέμα της ερωτικής προσφοράς. «Η υψηλή συναισθηματική ένταση που εκδηλώνεται με σωματικά συμπτώματα, έτσι όπως περιγράφονται στο ποίημα της Σαπφούς, είναι ακριβώς χαρακτηριστική του ανεκπλήρωτου «ιπποτικού έρωτα» των τροβαδούρων». Η Giebel φαίνεται να προσωπογραφεί την άποψη της Charlotte Wolff πως «η ομοφυλοφιλία τόσο στα κορίτσια όσο και στα αγόρια ανήκει στη φυσιολογική διαδικασία της ερωτικής εκμάθησης». Άκρως ενδιαφέρον είναι επίσης το κεφάλαιο «Λυρικές θεμελιακές καταστάσεις»- Η ποίηση της λέξης», όπου η συγγραφέας προβαίνει σε αξιόλογες επισημάνσεις για ποιήματα της Σαπφούς.
Η Marion Giebel δεν επιχειρεί να λύσει φιλολογικά προβλήματα του σαπφικού έργου που άπτονται της κριτικής των κειμένων, της γνησιότητας κ.λπ. Πρόθεσή της είναι να φωτίσει με επιστημονική εγκυρότητα την προσωπικότητα της μεγάλης «γνωστής-άγνωστης» και να ερμηνεύσει αισθητικά κάποια ποιήματά της. Προσφέρει ένα βιβλίο πολυσυλλεκτικού μεν χαρακτήρα αλλά με άποψη, μια μονογραφία απευθυνόμενη στο ευρύτερο κοινό, χωρίς όμως παραχωρήσεις ως προς την επιστημονική πληρότητα. Η έκδοση διανθίζεται με περίπου 50 παραστάσεις (από κρατήρες, σφραγιδόλιθους, υδρίες, αγάλματα, πίνακες), σε πολλές από τις οποίες απεικονίζεται η Σαπφώ φιλοτεχνημένη από αρχαίους αλλά και σύγχρονους καλλιτέχνες. Το βιβλίο κλείνει με σημειώσεις, χρονολογικό πίνακα, μαρτυρίες μεταγενέστερων για την ποιήτρια και βιβλιογραφία πλούσια μεν αλλά όχι πλήρως αντιπροσωπευτική (λείπουν λ.χ. βασικά άρθρα των Ιωάννη Κακριδή, Γ. Λ. Κόνιαρη, Ο. Τσαγκαράκη, που αφορούν κριτική κειμένου και έχουν δημοσιευθεί στην αλλοδαπή).
Η ελληνική έκδοση θα ήταν χρηστικότερη αν συνοδευόταν και μ’ ένα ευρετήριο ονομάτων και ένα πίνακα-παραστάσεων, καθώς και με επίμετρο που θα κατατόπιζε τον αναγνώστη για την κατάσταση των σαπφικών σπουδών στην Ελλάδα. Πρόσφατα κυκλοφόρησε μια μυθιστορηματική βιογραφία της ποιήτριας από τον Μυτιληνιό συγγραφέα Θ. Παρασκευαϊδη (εκδ. «Εστία»), ενώ ο ποιητής Μιχάλης Κατσαρός ετοιμάζει προς έκδοση τα «Λεσβιακά» του, όπου αποπειράται μια ενσυνείδητη μίμηση σαπφικών ποιημάτων.
Αφιέρωμα πάντως στη Σαπφώ έχει γίνει από το 1937 («Νέα Εστία»), ενώ οι νεοελληνικές μεταφράσεις μετριούνται δυστυχώς στα δάχτυλα του ενός χεριού, όταν στη Γερμανία λ.χ. έχουν γραφτεί μελέτες με θέμα την «Ιστορία των γερμανικών μεταφράσεων της Σαπφούς». (H. Rudiger, “Ger. Man. Stud.” 151, 1933).
Με εύστοχες λύσεις η μετάφραση της Φωτεινής Πρεβεδούρου και ευδιάκριτη η επιμέλεια της έκδοσης από τη φιλόλογο και ποιήτρια Τασούλα Καραγεωργίου.
Αντί επιλόγου, δύο στίχοι της Σαπφούς, για να θυμηθούμε τον έρωτα σε καιρό πολέμου.
«Έρος
δηύτε με ο λυσιμελής δόνει,
γλυκύπικρον αμάχανον όρπετον».
Η οσάνω κριτική του καθηγητή, ποιητή και κριτικού Γιάννη Κουβαρά, όπως και άλλες του, περιλαμβάνονται τώρα στο δίτομο έργο του «Επί πτερύγων βιβλίων», εκδόσεις Σοκόλη-Αθήνα 1995. Το κριτικό σημείωμα για την μονογραφία της Γερμανίδας Marion Giebel, για την Σαπφώ, βρίσκεται στον δεύτερο τόμο στο VII κεφάλαιο με τον γενικό τίτλο «ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΤΙΚΑ», σ. 123-. Το ομώνυμο 7ο κεφάλαιο περιλαμβάνει ακόμα κριτικές του για:-ΒΙΩΝΟΣ, Επιτάφιος Αδώνιδος,- Κυρ. Σ. Κατσιμάνης, Σύνδρομο επίκτητης αρχαιοελληνικής αντιπάθειας.-Δημητρίου Θ. Σακαλή, Ιπποκράτους Επιστολαί. Έκδοση κριτική και ερμηνευτική.
Συμπληρωματικά, προσθέτω και τις εξής πληροφορίες για την μετάφραση της
Καραγεωργίου:
-Ανθούλα Δανιήλ, περ. Νέα Εστία τχ.
1830/2, 2010. Ζυγισμένη μετάφραση.
-Νίκος Δ. Τριανταφυλλόπουλος, περ.
Πλανόδιον τχ. 47/12, 2009, 692-695. Σημειώσεις με αφορμή μια μετάφραση της
Σαπφώς
-Θάνος Φωσκαρίνης, Ελευθεροτυπία, περ.
Βιβλιοθήκη τχ. 635/23-12-2010. Έρωτες στον Παράδεισο
-Θάνος
Φωσκαρίνης Ελευθεροτυπία, περ. Βιβλιοθήκη τχ. 664/16-7-2021. Γυναικείος έρωτας
και φως.
-Παναγιώτης Σκορδάς, εφ. Εμπρός
8/5/2009, συνέντευξη με την ποιήτρια και μεταφράστρια Τ. Κ., «Ζωογόνο αεράκι η
ποίηση της Σαπφώς.
Από το ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Η παρούσα μετάφραση είναι ανταπόκριση στο έμμεσο ιδιότυπο κάλεσμα-σ’
εκείνο το παράξενο νεύμα που κάνουν τα
ωραία κείμενα, καλώντας σε περιπλάνηση στον γλυκόφωνο γλωσσικό τους κόσμο.
Πρόκειται για βασανιστική αλλά άκρως γοητευτική περιπέτεια, για επίπονη
δοκιμασία των αντοχών της νεοελληνικής ποιητικής γλώσσας στη σκληρή της
αναμέτρηση με τον αρχαϊκό λυρισμό, αλλά και για μοναδική εμπειρία ποιότητας,
που σου αφήνει κάποτε μιάν αμήχανη αίσθηση, σαν κι αυτήν που εγγράφεται στο σαπφικό
σπάραγμα:
Ψαύην
δ’ ού δοκίμωμ’ οράνω δυσπαχέα
(… άχ δεν μπορώ τον ουρανό ν’ αγγίξω’
δεν φτάνουν τα χέρια μου…)
Η λυρική ποίηση καλλιέργησε τα άνθη της Πιερίας με οδηγό την πολύτιμη
γνώση πώς για να ανακαλύψει κανείς τον έξω κόσμο πρέπει να αντικρίσει ολόισια
τα μάτια της ψυχής του. Το ποιητικό της στίγμα, εσαεί δροσερό και επίκαιρο, το
βρήκε εν τέλει στη λεπταίσθητη χάρη του τραγουδιού που υμνεί την ομορφιά και
τον έρωτα, και δίνει προτεραιότητα στους κραδασμούς των ανθρωπίνων
συναισθημάτων.
Αυτά τα ρόδα άγγιξε η Σαπφώ. Επικεφαλής μιάς ποιητικής συντεχνίας
μουσοπόλων γυναικών, κατάφερε να αιχμαλωτίσει τους πιο αρμονικούς ήχους από το
υπόγειο ποτάμι μιάς πανάρχαιας παραδοσιακής ποίησης και να τους μετατρέψει σε
μελωδία εξαίσια που συνεχίζει ακόμα και σήμερα το πτερόεν ηδύφωνο ταξίδι της
απ’ το νησί της Μυτιλήνης, του τέλους του 7ου αιώνα και των αρχών
του 6ου αιώνα π. Χ., στα πέρατα του τόπου και του χρόνου.
Τους ήχους αυτούς αποπειράται η παρούσα μετάφραση να ενωτισθεί και κάτι
από την ηδύτητά τους να μεταδώσει, γνωρίζοντας εκ των προτέρων πως η μετάφραση-της
ποίησης μάλιστα- είναι εν τέλει το νόημα που διαφεύγει, η αίσθηση που μονίμως
δραπετεύει και που μονίμως ανθίσταται σε κάθε απόπειρα παγίδευσής της.
Ενώ παρακάτω αναφέρει η Τασούλα
Καραγεωργίου της 3 ξενόγλωσσες εκδόσεις (μία αγγλική και δύο γαλλικές), -D. L. Page, Lyrica
Graecca Selecta, Oxford University Press, 1968. –Edgar Lobel and Denys Page, Poetarum Lesbiorum Fragmenta, Oxford Clarendon Press, 1968.-Alcce- Sapho. Texte etabli et traduit
par Theodore Reinach avec la collaboration de Aime Puech, Les belles Lettres,
Paris 1937., από όπου ερανίστηκε το πρωτότυπο κείμενο. Επίσης, μας λέει ότι: «Ένα μέρος εκ των μεταφρασμάτων
έχει δημοσιευθεί στο περιοδικό Ποίηση (τεύχος 16, Φθινόπωρο-Χειμώνας 2000, σ,
164-171), πού διηύθυνε ο Χάρης Βλαβιανός., σ. 10.
δέδυκε
μέν α σελάνα
και
Πληίάδες, μέσαι δε
νύκτες,
παρά δ’ έρχεθ’ ώρα,
εγώ
δε μόνα καθεύδω.
η σελήνη βασίλεψε πιά
και η Πούλια εχάθη
μεσονύχτι’ η ώρα περνά
κι εγώ πάλι κοιμάμαι μονάχη.
--
αλγεσίδωρος
έρωτας,
που κερνάει καημούς…
--
τάδε
νύν εταίραις
ταίς
έμαις τέρπνα κάλως αείσω.
τα τερπνά μου
τώρα τραγούδια
θα πω
όσο μπορώ πιό όμορφα
για τις δικές μου φίλες…
--
ο
πλούτος άνευ αρέτας ούκ ασίνης πάροικος
ά
δ’ αμφοτέρων κράσις ευδαιμονίας έχει το άκρον
τα πλούτη δίχως αρετή είναι κακοί
γειτόνοι’
αν όμως ενωθούν τα δυό, να η τέλεια
ευτυχία…
--
σύ
τε κάμος θεράπων Έρος
…. εσύ κι ο υπηρέτης μου Έρωτας…
--
μή
κίνη χέραδος
τα βότσαλα καλύτερα
να μην τ’ ανακατεύεις
--
μνάσασθαί τινά φαιμ’ έτι κάτερον αμμέων.
και κάποιος άλλος σίγουρα θα με θυμάται εμένα
--
ήρος άγγελος ιμερόφωνος αήδων
της άνοιξης άγγελος
αηδόνι
φωνή που τους πόθους ξυπνάει…
--
Έρος δηύτέ μ’ ο λυσιμελής δόνει,
γλυκύπικρον αμάχανον όρπετον.
άχ πάλι ο έρωτας
που τα γόνατα λύνει
εμένα τραντάζει και πάλι
-γλυκόπικρο ερπετό
ακαταμάχητο…
--
ώ κάλα, ώ χαρίεσσα
τί όμορφη και τί χαριτωμένη…
--
αστέρων
πάντων ο κάλλιστος
απ’ όλα τ’ άστρα τ’ ουρανού,
εσύ ‘σαι τ’ ομορφότερο
--
ούκ
οίδ’ όττι θέω’ δύο μοι τα νοήμματα.
δεν ξέρω πιά πού πάω’
χωρίστηκα στα δυό…
Και για μια ίσως παράλληλη κυκλική μεταφραστική συστοιχία
συναισθηματικών προκλήσεων τα παρακάτω:
γρήγορα
η ώρα πέρασε’ μεσάνυχτα κοντεύ
ουν’
πάει το φεγγάρι πάει η Πούλια βα
σιλέψανε’
και μόνο εγώ κείτομαι δώ μονά
χη
κι έρημη.
Οδυσσέας Ελύτης
--
έρος
δ’ ετίναξέ μοι
φρένας,
ως άνεμος κατ’ όρος δρύσιν εμπέτων.
ο Έρως μου συντάραξε το νού
σαν άνεμος στα δρυά που πέφτει του
βουνού.
Παναγής Γ. Λεκατσάς
--
[ο]
ι μέν ιππήων στρόττον οι δε πέσδων
οι
δε νάων φαίσ’ επ[ι] γάν μέλαιναν
[Ε]μμεναι
κάλλιστον, εγώ δε κήν
ότττω
τις έραται.
άλλοι αγαπούν το ιππικό, το πεζικό ή τα
πλοία
εγώ νομίζω πώς εδώ, σ’ αυτή τη γη τη
μαύρη,
εκείνο είναι ομορφότερο, ό,τι ποθεί
καθένας’
Σωτήρης
Κακίσης
--
Κάποιοι λένε το ιππικό, άλλοι το πεζικό
ή το ναυτικό πως είναι το ομορφότερο πράγμα
πάνω στη μαύρη γη’
εγώ όμως λέω πως είναι εκείνο που ποθεί ο καθένας’
Χάρης Βλαβιανός
Γιώργος Χ. Μπαλούρδος
Πειραιάς, 1 Αυγούστου 2021
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου