Ο ποιητής Κωστής Παλαμάς

Ο ποιητής Κωστής Παλαμάς Σήμερα

      Η σύγχρονη των καιρών μας σπουδή πάνω στο πολύπλευρο έργο (ποίηση, σονέτα, δοκίμια, μελέτες, μεταφράσεις, πεζά, θέατρο, άρθρα, κρίσεις, χρονογράφημα κλπ.)του ποιητή Κωστή Παλαμά, είναι μάλλον μικρή και ίσως σποραδική, αν αναλογιστούμε την πληθώρα μελετών, άρθρων, σχολίων και αναφορών, εκδόσεις βιβλίων στο εσωτερικό και στο εξωτερικό για τον αλεξανδρινό ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη παραδείγματος χάριν. Το ενδιαφέρον των σύγχρονων ελλήνων αναγνωστών και αναγνωστριών εδώ και αρκετές δεκαετίες, και μάλιστα μετά τα δύο Ελληνικά Νόμπελ, (Γιώργος Σεφέρης και Οδυσσέας Ελύτης) αλλά και τα βραβεία Λένιν, (Γιάννης Ρίτσος και Κώστας Βάρναλης) έχει στραφεί σε νεότερες πιο σύγχρονές τους ελληνικές ποιητικές φωνές. Ποιητικές φωνές που έχουν αφήσει πίσω τους τον λυρικό στίχο, την ρομαντική ατμόσφαιρα και διάθεση, την μετρική έκφραση, τα διάφορα ρεύματα που άνθισαν τους δύο προηγούμενους αιώνες στον χώρο της ποίησης και της τέχνης γενικότερα. Οι νεότερες φωνές εδώ και αρκετές δεκαετίες υιοθετούν με κανόνες ή όχι, τον ελεύθερο στίχο, την λειτουργική Καβαφική πεζολογία, το άρρυθμο στην έκφραση, την συνήθως παγερότητα και σκοτεινότητα στην διατύπωση των συναισθημάτων τους. Οι παλαιοί στιχουφαντές έλληνες δημιουργοί, καταχωνιάστηκαν μέσα στα σεντούκια των ανθολογιών ή των ιστοριών της λογοτεχνίας. Οι νέοι ιστορικοί ορίζοντες που ανέτειλαν μετά κυρίως τους δύο παγκόσμιους πολέμους στον δυτικό κόσμο, οι πολιτικές ανακατατάξεις και οικονομικές αλλαγές, τα επιστημονικά επιτεύγματα και αυτά της ραγδαίας αναπτυσσόμενης τεχνολογίας επέφεραν στις ζωές, στις συνειδήσεις και τις ψυχές των ανθρώπων την αναμενόμενη αλλαγή και απομάκρυνση από τις παλιές της παράδοσης πνευματικές ρίζες. Ο επιδειξιομανής φολκλορισμός και ο αλόγιστος και σκοπίμως διαστρεβλωμένος εθνικισμός, αλλοίωσαν κατά κάποιον τρόπο τον τόνο και το εύρος, τα μηνύματα και τις αξίες των παλαιότερων ποιητικών φωνών κατά την νέα τους χρήση. Τα ποιητικά τιμαλφή των δύο προηγούμενων αιώνων δεν ήταν ίσως χρήσιμα στις μεταλλαγμένες βιαίως πολλές φορές συνειδήσεις των ανθρώπων.  Δεν θα ήταν παράτολμο να γράψουμε ότι το ίδιο συνέβει και με τον ποιητή Κωστή Παλαμά και το έργο του. Η πολύπλευρη διαδρομή του έργου του, τα ανοίγματά του σε θέματα ιδεών και ζητήματα γλώσσας έτσι όπως διαγράφονται μέσα στην πρισματική του δημιουργία, αυτού του «άνηβου» έλληνα δημιουργού, του πλάστη των νεότερων ελληνικών οραμάτων, δεν άγγιζε και τόσο τους νέους ρυθμούς συνείδησης των νεοελλήνων. Μπορεί να διοργανώνονται επετειακά συνέδρια για το έργο του, να διεξάγονται ημερίδες για επιμέρους προβλήματα της ποιητικής του δημιουργίας, να εκδίδονται μελέτες για τα κριτικά και θεωρητικά του κείμενα, να γράφονται βιβλία για την αρθρογραφία του, να επανεκδίδονται δοκίμιά του, να γίνονται ομιλίες κατά διαστήματα για την ζωή του, να ανεβάζονται στις θεατρικές σκηνές θεατρικά του έργα, να εκδίδονται σοβαρές μελέτες για την τέχνη του στίχου του, τους τεχνικούς του ποιητικούς πειραματισμούς και την οικοδόμηση μιας ολοκληρωμένης ποιητικής θεωρίας, όμως μάλλον, το ποιητικό του έργο δεν διαβάζεται πλέον από το αναγνωστικό κοινό της ποίησης ως όφειλε. Μια και πιστεύω ότι, το ίδιο το ποιητικό έργο με τα θετικά και τα αρνητικά του, όποια και αν είναι αυτά και σε όποιο μέγεθος και αν μας έχουν κατατεθεί έχει μεγαλύτερη σημασία και πνευματική αξία, από όποιες άλλες χρήσιμες και καθοδηγητικές κατά τα άλλα του έργου δημοσιεύσεις. 
Ο ποιητής Κωστής Παλαμάς φιλοδόξησε να συμπεριλάβει τα πάντα της εποχής του μέσα στο έργο του και το πέτυχε, άλλοτε με τον αφάνταστο πλούτο και λυρισμό της ψυχής του και άλλοτε με τον μεγάλο πλούτο της σκέψης του. Μας άφησε ένα ποιητικό έργο με εξαιρετική τεχνική δεξιοσύνη, δομημένη φόρμα και εύστοχη ρυθμική στιχοποιία, αλλά και απείρου βάθους λυρική συγκίνηση που κτυπά αρμονικά με τους κτύπους της ανθρώπινης καρδιάς και συμβαδίζει παράλληλα με τους ρυθμούς της σκέψης. Καλλιέργησε στην εποχή του αυτόν τον μαγευτικό πολύτροπο στίχο, τον ποικιλόρυθμο, που οι μεταγενέστεροι δημιουργοί ή τουλάχιστον ένα μεγάλο μέρος από αυτούς αρνήθηκαν, απαξίωσαν πρεσβεύοντας στην κυριαρχία της άρρυθμης έκφρασης και στιχοποιίας. Ακόμα και τα διαλογικά στοιχεία μέσα στην ποίησή του δίχασαν τους θαυμαστές του έργου του. Από την άλλη, ορισμένες φορές παραγνωρίστηκε και ο σημαντικός δοκιμιακός του λόγος, οι συνεχείς συγγραφικοί του πειραματισμοί με τα διεθνή ευρωπαϊκά ρεύματα και ιδέες της εποχής του,-κυρίως της Γαλλικής κουλτούρας-οι εξακολουθητικές συνομιλίες του με ξένους ομοτέχνους του που του στάθηκαν οι πνευματικές του αναφορές, οι πνευματικές προσεγγίσεις και αγάπες του στην επιθυμία του να οικοδομήσει μια ελληνική σύγχρονη ποιητική θεωρία μέσω μιας ποιητικής τεχνικής που θα άγγιζε όχι μόνο τους αναγνώστες της ποίησης της εποχής του και τους άλλους ομηλίκους του δημιουργούς, αλλά τους απλούς καθημερινούς έλληνες, τους ανθρώπους της βιοπάλης και του μόχθου. Αυτές οι προσωπικές του ζυμώσεις σε ζητήματα τέχνης που εξέφρασαν το εθνικό της χώρας όραμα της συνέχειας του ελληνισμού, της ανάδειξης της ρωμιοσύνης σαν πνευματικό φάρο, τον «διδαχτικό» ηρωισμό του. Την πάλη του στα μαρμαρένια αλώνια της καρδιάς και της συνείδησης του νέου ελληνισμού. Ίσως να μην είναι τυχαία τόσο η μελέτη του για τον Αριστοτέλη Βαλαωρίτη όσο και η ανακάλυψη και το ενδιαφέρον του για τον Ανδρέα Κάλβο μέσα στο Παλαμικό οραματικό σύμπαν.

     Είναι μάλλον φυσικό οι δέκα έξι τόμοι των Απάντων του από τις εκδόσεις Μπίρη που εδώ και χρόνια κυκλοφορούν στο εμπόριο και έχουν αντικαταστήσει τις επιμέρους παλαιότερες εκδόσεις των έργων του να αποτρέπει τους σύγχρονους νέους και μεγαλύτερης ηλικίας έλληνες καταναλωτές αναγνώστες και αναγνώστριες να τον πλησιάσουν, να γνωρίσουν την πνευματική του δημιουργία, να ανοίξουν μια συνομιλία μαζί του, και ίσως γιατί όχι, να μπολιαστούν από αυτό, όπως γίνονταν κάποτε από την δική μου γενιά, γενιά του 1980, αλλά και εκείνη του 1970, και των προηγούμενων ποιητικών γενεών μετά τον Πόλεμο, την Κατοχή, τον Εμφύλιο, τις επόμενες πέτρινες πολιτικά δεκαετίες. Αναγνωρίζουμε παραδείγματος χάριν παράλληλους ποιητικούς δρόμους μεταξύ του έργου του Κωστή Παλαμά και του ωκεάνιου έργου του Γιάννη Ρίτσου για να μείνω ενδεικτικά σε μια άλλη ποιητική γνωστή μας κορυφή. Του ποιητή της γενιάς του 1970 Λευτέρη Πούλιου ή του Ηλία Λάγιου και άλλων ποιητών της γενιάς αυτής και παλιότερων, που θα χρειάζονταν ειδική έρευνα και εξέταση για να διερευνηθούν τα κοινά ποιητικά σύνορα. Πάντα υπήρχε μια μικρή υπόγεια Παλαμική ποιητική εκροή που άρδευε ορισμένες από τις νεότερες ποιητικές φωνές, αντρικές και γυναικείες. Η σύνολη πνευματική δημιουργία του Κωστή Παλαμά είναι πολύπλευρα ενδιαφέρουσα, έχει μεγάλο εύρος και πλάτος ερμηνευτικού πλησιάσματος. Οι συνεχείς ποιητικές μνημονεύσεις του, οι ιδεολογικές του μετακινήσεις, οι ανακατασκευές της γραφής του, οι καταφυγές του, οι λειτουργικές του παραφράσεις, οι σοφές του αμφιβολίες και ατομικές του αγωνίες και αντιδράσεις, ο οραματικός στόχος του για την ιστορική πορεία της πατρίδας του, η μεγάλη του ευχέρεια στο να μπορεί να μετατρέπει ένα τραγικό συμβάν-όπως είναι ο θάνατος ενός παιδιού-σε μεγαλειώδη τέχνη. Η αγάπη του για την γυναίκα και ο ερωτικός οίστρος του ακόμα και στα βαθιά του γεράματα. Ο αποστολικός χαρακτήρας του σε ότι έχει σχέση με εθνικά ζητήματα. Ο σκληρός του ορθολογισμός αλλά και η λυρική της καρδιάς του φλέβα. Αυτού του γενικού γραμματέα του υπουργείου παιδείας που του ζητήθηκε να σταματήσει να γράφει ποίηση όταν ανέλαβε τα καθήκοντά του. Αυτού του όμορφου άντρα που στέκει και παρατηρεί τις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων. Αυτού του φλογερού εραστή που έγραφε ερωτικά γράμματα στας δυσμάς του βίου του, που αποδέχτηκε την πρόσκληση της ποιήτριας Μυρτιώτισσας να αυτοκτονήσουν μαζί, και ενώ εκείνος πήγε στην συνάντηση και την τοποθεσία, εκείνη δεν πήγε. Του ποιητή που διαισθάνθηκε ότι το ποιητικό άστρο του Αλεξανδρινού άρχιζε να σκιάζει το δικό του, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του Γιώργου Κατσίμπαλη. Ότι άλλαζαν πια οι ποιητικές αφετηρίες των νεοελλήνων και ο αισθητός κόσμος είχε αρχίσει να απομαγεύεται δραματικά.

     Η πολυκάντηλη αυτή συγγραφική παρακαταθήκη για πάνω από μια πεντηκονταετία που μας κληροδότησε ο σπουδαιότερος ποιητής της πρώτης Αθηναϊκής Σχολής, ο εθνικός ποιητής Κωστής Παλαμάς, ίσως μας είναι ακόμα ανεκμετάλλευτη όχι όμως αδιάφορη. Το έργο του είναι ένα ορυχείο πολλών της τέχνης μετάλλων. Δεν γνωρίζω στατιστικά, πόσο έγινε (περισσότερο) γνωστό το έργο του με την κυκλοφορία της «ΑΝΘΟΛΟΓΙΑΣ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ» που εκδόθηκε από τις εκδόσεις «Πατάκη» το 2004 σε επιλογή, εισαγωγή, υπομνήματα του κυρίου Κ. Γ. Κασίνη, με την συμβολή του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά. Αν δηλαδή οι νεότεροι αναγνώστες, οι αναγνώστες των κινητών ακριβών τηλεφώνων και των διαφόρων πανάκριβων τάμπλετ και του σερφαρίσματος στο διαδίκτυο, θέλησαν να πλησιάσουν το έργο του, να το γνωρίσουν καλύτερα, να το κάνουν κτήμα τους, να σκύψουν πάνω του με σεβασμό και ενδιαφέρον, να αρχίσουν μια συνομιλία μαζί του, μετά την επιτομή αυτή. Ή η επιλογική αυτή Ανθολογία του, χρησιμοποιήθηκε για να «παραγνωρίσουν» το σύνολο δέκα έξι τόμων έργο του, που φαντάζει ογκώδες και απλησίαστο στους νεότερους αναγνώστες που έχουν εθιστεί σε μικρής φόρμας έργα, ολιγοσέλιδα αισθηματικά μυθιστορήματα, γαργαλιστικών υποθέσεων. Πάντως σίγουρα, θα φάνηκε χρήσιμη η έκδοση αυτή, όχι μόνο στους λάτρεις του Παλαμικού έργου αλλά και στην εκπαιδευτική κοινότητα σαν πιο χρηστική και με ευκολίες περισσότερες από την πολύτομη. Αυτό όμως είναι ένα άλλο κεφάλαιο ανοικτών ερωτημάτων για όλη την ελληνική ποιητική και πεζογραφική γραμματεία μας. Το ζήτημα είναι κατά την άποψή μου, στο πόσοι αριθμητικά νέοι και νέες μελετούν Σήμερα το ποιητικό αμιγώς έργο του, πόσοι και πόσες μπολιάζουν την δική τους ποιητική δημιουργία από αυτό, πόσοι ανοίγουν νέους δίαυλους επικοινωνίας μαζί του συνεχίζοντας μέρος έστω της δικής του παράδοσης και διδαχής. Κρατώντας το ζωντανό μέσα στις σύγχρονες ελληνικές συνειδήσεις. Πόσος Παλαμάς υπάρχει αλήθεια μέσα στο έργο των σύγχρονων ποιητών και ποιητριών(των 25άρηδων ή 30ρηδων) αν υπάρχει, σε σχέση με την ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη, του Κώστα Καρυωτάκη, του Διονυσίου Σολωμού, του Γιώργου Σεφέρη, του Γιάννη Ρίτσου, του Οδυσσέα Ελύτη, της Κικής Δημουλά, και άλλων ελλήνων δημιουργών. Γιατί, το να «εκμεταλλευτούν» ορισμένες πολιτικές ομάδες το έργο του σαν μόνο μια πατριωτική φωνή ή εθνικής χριστιανικής έμπνευσης, δεν είναι ο κατάλληλος και πλέον ενδεδειγμένος τρόπος πλησιάσματος ενός μεγάλου και πολύπλευρου έλληνα δημιουργού όπως ο Κωστής Παλαμάς. Η ίδια λανθασμένη αντιμετώπιση γίνεται κατά την γνώμη μου και για το έργο του ποιητή της Ρωμιοσύνης από κομματική και μόνο σκοπιά και σκοπιμότητες. Ο Γιάννης Ρίτσος δεν είναι μόνο ο κόκκινος ποιητής. Έχει τις μεγάλες θεατρικές του φλέβες, τα αρχαιόθεμα ανοίγματά του. Υπάρχει ο ερωτικός Ρίτσος, ο υπαρξιακός, ο ιστορικός, ο πολιτικός, ο θρησκευτικός, ο επαναστατικός, ο κοινωνικός κλπ.  Το ίδιο θα υποστηρίζαμε και για το έργο του ορθόδοξου ασφαλώς κυρ Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη από το θρησκευόμενο πλήρωμα. Υπάρχει ο συγκλονιστικά ερωτικός Παπαδιαμάντης, υπάρχει ο πολιτικός Παπαδιαμάντης, υπάρχει ο στηλιτευτής της βουλευτικής και χριστιανικής παθογένειας, υπάρχει ο εκκλησιαστικός κλπ. Τω αυτώ και για το έργο του Νίκου Καζαντζάκη-που τον θυμόμαστε ίσως μόνο για ορισμένες μεμονωμένες ρήσεις του, για τα τουριστικής υφής μυθιστορήματά του. Το ίδιο θα σημείωνα και για την εμπνευσμένη δημιουργία του Οδυσσέα Ελύτη που είναι ακόμα ίσως σε σημεία της ανεξερεύνητη. Οι απόψεις του για την ζωγραφική, οι θέσεις του για την μουσική, τα διεθνή φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής του κλπ. Οι δημιουργοί, όπως και εμείς οι απλοί πολίτες, είναι πολύπλευρες προσωπικότητες, είναι και εκείνο και το άλλο, ακολουθούν κατά περιόδους της ζωής τους το τάδε ρεύμα θεωρίας ή κάποιο άλλο που τους ταιριάζει σε μια ορισμένη χρονική στιγμή. Απορρίπτουν μια πολιτική ιδεολογία, τροποποιούν τα ατομικά τους πιστεύω, τις θρησκευτικές τους δοξασίες, τις ερωτικές τους επιθυμίες κλπ. Είναι ζωντανές και ενεργείς προσωπικότητες μέσα στην κοινωνία και την ζωή, μας κομίζουν τις ατομικές τους εμπειρίες, τα όνειρα, τα οράματα, τα αδιέξοδα, τις πολιτικές τους προτιμήσεις, το καλλιτεχνικό τους έργο, τους κανόνες της τέχνης τους, τις θεωρίες τους και τα αδιέξοδά τους μέσα στο αινιγματικό και μυστηριώδες αυτό περιβόλι της Φύσης. Και με το όποιο δημιουργικό τους έργο εισαγάγουν το «μυθικό», ωραίο και καθαρτήριο αυτό παιχνίδι της τέχνης μέσα στην ιστορία και τον πολιτισμό. Είναι η δική τους κατάθεση παραμυθίας της στεγνής και αφυδατωμένης από ευαισθησία ζωής μας

     Αν στέκουν οι σκέψεις αυτές ενός σημερινού αναγνώστη του ποιητικού λόγου και λάτρη της τέχνης, μέσα σε αυτό το πλαίσιο ερωτημάτων θέλω να εντάξω και το ποιητικό έργο του Κωστή Παλαμά. Όχι σαν ένα ακόμα αναγνωστικό μνημόσυνο περασμένων μεγαλείων, ιερών ποιητικών αναφορών του έθνους των ελλήνων, μιας ποιητικής παρουσίας που μας διέσωσαν οι γραμματολόγοι, οι καθηγητές και ερευνητές πανεπιστημίων, οι φοιτητές που χρειάζονται ένα διδακτορικό για την επαγγελματική τους ανέλιξη, ορισμένοι, ελάχιστοι λάτρεις ενός κύκλου που αγαπά το έργου του, αλλά σαν μια Σημερινή ζώσα ποιητική εναργή πραγματικότητα. Σήμερα, εν έτη 2018, πόσοι διαβάζουν την ποίηση του Παλαμά, όχι χθες, όχι προχθές, όχι αύριο, όχι τω καιρώ εκείνω, Σήμερα.

     Και ούτε θα σταθώ στις επανεκδόσεις του ατομικού του μοιρολογιού που είναι «Ο Τάφος-Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΤΑΦΟΥ-Ο ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΩΝ», βλέπε εκδόσεις Ιδεόγραμμα 1998, με το Έσχατον Σήμα του ποιητή Ηλία Λάγιου, η «Η Φοινικιά» από τον ίδιο εκδοτικό οίκο 1997, με πρόλογο και πάλι του ποιητή Ηλία Λάγιου, ή την ειδική έκδοση του πολιτικού περιοδικού «ΑΝΤΙ» με την άδεια του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά και των εκδόσεων Ιδεόγραμμα, Καλοκαίρι 2003, που γνωρίζω. Την προσφορά της εφημερίδας «ΤΟ ΒΗΜΑ» Αθήνα 2014, στη σειρά ποιητές της ρωμιοσύνης του έργου του «Ο ΔΩΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΓΥΦΤΟΥ». Στην έκδοση των «Σονέτων» του από τις εκδόσεις Γκοβόστης 1994, σε φιλολογική επιμέλεια του καθηγητή Καρόλου Μητσάκη. Στην τρίτομη έκδοση «Άρθρα και Χρονογραφήματα» σε φιλολογική επιμέλεια των Δ. Π. Συναδινού και Κ. Γ. Κασίνη, από τις εκδόσεις του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά 1990. Την επανέκδοση του δράματός του «Τρισεύγενη», σε φιλολογική επιμέλεια και εισαγωγή του καθηγητή Βάλτερ Πούχνερ από τις εκδόσεις του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1995. Στην έκδοση των δίτομων ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ του δευτέρου διεθνούς συνεδρίου για τον Κωστή Παλαμά με την ευκαιρία των 60 χρόνων από τον θάνατό του (1943-2003), από το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά 2006 κλπ. Αυτά εξυπακούονται οφείλουμε να τα θεωρούμε δεδομένα, το ίδιο θα σημειώναμε και για τις επανεκδόσεις των δοκιμιακών του μελετών, των πεζών, του θεατρικού, των βιβλίων που γράφονται κατά διαστήματα για το έργο και τη ζωή του. Αυτά του τα χρωστούμε, δεν τα αναμένει από εμάς ο ποιητής.

Σήμερα όμως, πόσοι διαβάζουν τον ποιητή και δάσκαλο του ποιητικού λόγου Κωστή Παλαμά, επαναλαμβάνω, πόσος Κωστής Παλαμάς υπάρχει μέσα στο έργο των πολύ νεότερων δημιουργών, στις ποιητικές και εθνικές τους συνειδήσεις.

     Ας παραμένει ανοιχτό το ερώτημα σαν μια επιθυμία επαναπροσέγγισης του έργου του από Όλους μας.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς 3 Μαρτίου 2018

Σαρακοστή, με τον Κωστή Παλαμά και με τον Γρηγόριο τον Παλαμά