Η ποίηση της Μαντώς
και Έλενας Κατσουλού με τα μάτια του Κώστα Θεοφάνους
Ας μιλήσουμε για ποίηση…
ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕ ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ
Νούμερο 10 ΜΑΝΤΩ ΚΑΤΣΟΥΛΟΥ
Του ΚΩΣΤΑ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ
(από φωτοτυπία χειρογράφου του)
Μέσα στα δύο προηγηθέντα χρόνια, κυκλοφόρησε δύο ποιητικές συλλογές. Η μία τιτλοφορείται «Πρωτότοκον Δοξαστικόν» (199)
Αναφορικά με το θέμα του, δηλώνει η ίδια: «Αγαπώ την Ελλάδα, την Ιστορία και τη γλώσσα της… Τούτο το βιβλίο, ένα όνειρο, ένα κομμάτι ευτυχίας, που τόσο ποθώ να μοιραστώ μαζί σας.»
Πράγματι, ολόκληρη αυτή η συλλογή αποπνέει Ελλάδα, την Ιστορία της και τη Γλώσσα της. Η αναφορά σε όσα στοιχεία συνθέτουν τούτες τις τρείς έννοιες, είναι συχνότατη, αποκλειστική σχεδόν. Η προσφώνηση: «Δόξα σοι Μέγα-λου-ρ Γιέ», επαναλαμβάνεται σε όλα τα κεφάλαια, το καθένα απ’ τα οποία έχει τον τίτλο «Άπειρος Αιώνας» και συμπληρώνεται με το αριθμητικό «Πρώτος Αιώνας», «Τρίτος», έως «Έβδομος». Ώσπου, στο τέλος, προσδιορίζεται ότι η προαναφερθείσα προσφώνηση απευθύνεται σε ένα και μόνο ίνδαλμα: «Δόξα σοι, Γιέ, Παν-Ελληνικέ, Μεγαλουργέ, Πρωτότοκε». Μπροστά στον οποίον, η ποιήτρια αναφωνεί: «Το γόνυ κλίνω, κάλλιστε!»
Δεν είναι δυνατό να μεταφέρω εδώ το υψηλό πνεύμα που αναδύεται από τούτη τη μεγαλόπνοη ποίηση. Θα περιοριστώ συνεπώς να αντιγράψω μερικούς μόνο στίχους που εκφράζουν ακριβώς συναισθήματα τόσο εθνικά όσο και πανανθρώπινα. Στίχους με εικονοπλαστική παραστατικότητα, με νοηματική πυκνότητα και με συγκινησιακή φόρτιση: «Ύμνους να συνθέτεις για τον Άνθρωπο/ στη γλώσσα των θεών… Της Πλάσης Πρωτεργάτη/ θεών ναούς ανάπλασες τις θημωνιές… Ανθρωπίνως ζην/ επάνω στις αχανείς κερκίδες του μακρόκοσμου… Πάλλουν των αστεριών τα φυλλοκάρδια/ ηλιοπλάστρας μελωδίας… Σάλπισμα δοξαστικό… Το φώς μέσα στο Φώς/ μηδέποτε αποθνήσκει…. Την ποίηση ποιείς Δοξολογία…. Μεσούρανη πορεία των ηπείρων… Η Γαία υδάτινες ξεδίπλωσε φτερούγες.».
Ποίηση υψιπετής, ελληνολατρική, ανθρωποκεντρική. Ποίηση που πάλλεται από ιδεώδη πανάρχαια, αρχέγονα, τα οποία όμως ουδέποτε, ούτε σήμερα ακόμα, ενσαρκώθηκαν. Τούτα ακριβώς τα συστατικά διαπιστώνουμε και στη δεύτερη συλλογή, που έχει τίτλο «Άυλη Παρουσία» (199)
Εδώ, όπως η ίδια δηλώνει: «Απεικονίζονται οι εναλλαγές της συναισθηματικής πορείας και παρουσίας μιας ψυχής, κάτι που δεν περικλείεται σε χώρο και χρόνο… Η ψυχή μου ξεκινά ως Πυρόεσσα, συνεχίζει Αιμάσσουσα, έπειτα Αστερόεσσα και τέλος Πτερόεσσα». Αυτό υποδηλώνει ότι ποιήτρια τάσσει τον εαυτό της στην υπηρεσία της θεάς Δήμητρας, αφού: «Κάθε γυναίκα είναι μία Δήμητρα για τη δική της Περσεφόνη».
Η αρχαιολατρία και η αρχαιογνωσία της καταφαίνεται από τον τίτλο εκάστου κεφαλαίου, αφιερωμένου στην ψυχή της και στη Δήμητρα. Εντύπωση προκαλεί το εύρος της μυθοπλασίας, καθώς και η πληθωρικότητα της έμπνευσης, η μεγαλοπρέπεια του ύφους που αγγίζει τα όρια επιγράμματος. Είναι τόσοι οι εύχυμοι στίχοι ώστε θα περιοριστώ και πάλι να σταχυολογήσω ελάχιστους: «Λάμψεις φιλικού κεραυνού με κερνάς… Συνθέτεις στίχους/ Δωριείς, γλαυκής μελωδίας… Ολύμπιος Λόγος πελώριος, δύστοκος… Σπερμογόνος Ήλιος, μεσούρανος… Λούζεσαι, Ωκεανίς, με θαλάσσιες ψιχάλες… Το σκότος: ανάπηρο φίδι που δέρνεται… Κωπηλάτισσα σε δίδυμες θάλασσες…. Μεσουράνια γίνεσαι φωτοπλάστρα θεά…. Υπέργειο σύννεφο, σε προσευχής αναλύθηκες στάλες…. Λαμνοκόπος αέναη στη στρατόσφαιρα πλέεις… Λιναρένιου βομβύκιου πλέγμα, σ’ αποζητώ.»
Ποίηση υψηλών τόνων και υψηλών στόχων. Ποίηση μεστή σε κοιτάσματα αυτογνωσίας και ανθρωπιάς. Σε τούτη την ποίηση αποθέτει την προσωπική της σφραγίδα η Μαντώ Κατσουλού.
Ας μιλήσουμε για ποίηση….
ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕ ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ
Νούμερο 11 ΕΛΕΝΑ ΚΑΤΣΟΥΛΟΥ
(από φωτοτυπία χειρογράφου του)
Κυκλοφόρησε δύο συλλογές με τους τίτλους: «Ψίχουλα ταφής» και «Άνθρωπος ειμί». Με τα βιβλία της αυτά κάνει την εμφάνισή της στον κόσμο της Ποίησης και εντάσσεται –δικαιωματικά-στην οικογένεια των Πειραιωτών ποιητών (εκδ. 1996 και 1998).
Στο κείμενο που ακολουθεί, θα ασχοληθώ με την ως τώρα δημιουργία της συνολικά, και τούτο διότι διαπίστωσα ότι η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία πλανάται είναι ομοιόμορφη και στη μία και στην άλλη έκδοση.
Η ατμόσφαιρα, λοιπόν, αυτή χαρακτηρίζεται από εκφάνσεις οι οποίες συνθέτουν και αναδείχνουν την προσωπικότητά της και την εκφραστική της ιδιαιτερότητα.
Η ποιήτρια έχει το χάρισμα να μεταγγίζει στην ποίησή της ένα υποβλητικό άρωμα λεπταίσθητου λυρισμού. Με μια πηγαία αυθορμησία, με μια διακριτική εξομολογητική διάθεση, μορφοποιεί τα συναισθήματά της, απελευθερώνει σκέψεις και διαλογισμούς στα μύχια καταχωνιασμένους του ψυχικού της κόσμου. Είναι μία ασπαίρουσα συνείδηση, που βιώνει τα εγκόσμια με εγκαρτέρηση, με οδύνη, με ευδία κάποτε. Τραυματικές περιστάσεις τη σημαδεύουν και της προκαλούν αντιδράσεις συγκρατημένης διαμαρτυρίας. Με ύφος αθόρυβο και υποβλητικό, μεταβιβάζει στο στίχο της τους παλμούς της καρδιάς της, την πλησμονή της ευαισθησίας της.
Ο στίχος της, απλός, μεστός, καίριος, απεικονίζει ακριβώς την εσώψυχη διαπάλη της απέναντι στα όσα διαδραματίζονται στον περίγυρο.
Άλλοτε διακατέχεται από ένα ομιχλώδες πεσιμιστικό ρεύμα, και τότε ξεσπάει σε ακραίους μηδενιστικούς διαλογισμούς: «Τώρα περιμένω/ τον μοναδικό τελευταίο μου φίλο./ Θα ‘ρθει ξαφνικά να με πάρει μαζί του… Αφήστε με να κλαίω/ τα σκοτωμένα μου όνειρα…. Σμήνη σκουληκιών και κοράκων/ χορεύουν πάνω στο πτώμα μου… Η ταφή μου δεν θα γίνει/ με μουσικές, παράτες και σύμβολα… Ο ύπνος μου σαν/ μερτικό θανάτου… θα πεθάνουμε μια μέρα/ να παντρευτούμε την αιωνιότητα… Μόνη μου βολοδέρνω… Ψαλμωδίες πλημμυρίζουν τα ώτα μου.».
Άλλοτε όμως ηρεμεί, ανακτά διαύγεια πνεύματος, αντικρίζει με μάτι καθαρό τη ζωή. Και τότε μια ζείδωρη αύρα ηρεμίας ψαύει την ευαισθησία της. Τότε προσφεύγει στην ελπίδα, στη μαγεία της φύσης, στο θεό, σαν λίτρο αγάπης, σαν παραμυθίας αντίδωρον : «Πάντα θα υπάρχει για μένα ήλιος, άστρα κι ουρανός… Κάνε κουράγιο, ω ψυχή!... Χωρίς νέφια στη σκέψη μου θα ζήσω… Παρακάλεσε την Παναγία/ να σου δώσει ελπίδα… Λάτρεψα τον ήλιο… Με λύτρωσες, Ιησού… Είσαι ο μόνος και μόνιμος/ αρωγός και προστάτης μου, Κύριε. / Σε ικετεύουμε λύσε τα δεσμά που με σκλαβώνουν.».
Μια «εκ βαθέων» εκμυστήρευση, ένας ανεπιτήδευτος λόγος, μια ανυπόκριτη ομιλία- αυτή την ποίηση καταθέτει η Έλενα Κατσουλού. Ποίηση με συγκινησιακή φόρτιση, που εκχέεται σε κυματισμούς εύθραυστης ευαισθησίας.
ΚΩΣΤΑΣ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ
Ελάχιστα:
Σε μία από τις επισκέψεις μου στο σπίτι του ποιητή και μεταφραστή Κώστα Θεοφάνους, ο ποιητής και κριτικός μου έδειξε ορισμένους φακέλους που είχε ανέκδοτες εργασίες του. Βιβλιοκριτικές του για πειραιώτες ποιητές, και κυρίως, τα εικαστικά του σημειώματα, χειρόγραφα κείμενα όλα αδημοσίευτα. Τα χειρόγραφα αυτά ήταν γραμμένα είτε στην γραφομηχανή είτε στο χέρι με στυλό. Σε δύο συνεχόμενες επισκέψεις μου, μιλήσαμε για αυτά του τα σημειώματα και, προσπάθησα, να τον παροτρύνω να τα δημοσιεύσει ή να τα επιμεληθεί και να τα εκδώσει. Τα κριτικά σημειώματα ήταν αριθμημένα και αναγράφονταν οι σελίδες τους. Συνήθως ήσαν βιβλιοκριτικές δύο σελίδων αλλά και μίας, (χωρίς να λείπουν και οι τρισέλιδες παρουσιάσεις του όπως πχ. της ποιήτριας Χρυσούλας Κυπρίου και της κυκλοφορίας της πρώτης της συλλογής «Ποιήματα» 2000),δίχως να αναφέρονται στοιχεία και πληροφορίες σε όλα, πέρα από το όνομα του ή της Πειραιώτισσας Ποιήτριας και τον τίτλο της συλλογής. Δεν αναφέρονταν ο χρόνος έκδοσης ή ήταν λειψός, (όπως στα παρόντα σημειώματα), ο εκδοτικός οίκος, η τοποθεσία έκδοσης και οι σελίδες της συλλογής. Ούτε άλλες γενικές απαραίτητες πληροφορίες για τον ή την ποιήτρια. Ή αν ήταν ανέκδοτη ή κυκλοφορούσε στο εμπόριο η συλλογή. Η ένδειξη Πειραιώτης ή Πειραιώτισσα αρκούσε για τον Κώστα Θεοφάνους. Εν συνόλω αυτές οι κριτικές παρουσιάσεις ήταν μία μικρή πινακοθήκη ποιητικών φωνών για με τις οποίες ασχολήθηκε ο πειραιώτης κριτικός. Ο Θεοφάνους είχε την καλοσύνη να μου δώσει αντίγραφα των ανέκδοτων αυτών σημειωμάτων του. Αργότερα πληροφορήθηκα ότι τα ανέκδοτα αυτά σημειώματα τα πρόσφερνε και σε άλλους Πειραιώτες φίλους και γνωστούς του. Από μία γρήγορη ματιά που τους είχα ρίξει πρίν 17 περίπου χρόνια, αντιλήφθηκα αμέσως τις ελλείψεις, και κάτι, που ήθελε ειδική «έρευνα». Ότι οι άντρες και οι γυναίκες ποιητές για τους οποίους έγραψε ο Κώστας Θεοφάνους, δεν προέρχονταν όλοι και όλες από τον χώρο του Πειραιά. Ορισμένοι ήσαν από τον ευρύτερο όμορο χώρο και δήμους. Συνολικά μάλλον, τα κριτικά αυτά σημειώματα πρέπει να ήσαν πάνω από 70. Ενώ, άλλοι ποιητές μου ήταν άγνωστος ο τόπος καταγωγής τους. Σε συζήτηση μαζί του μου είχε πει ότι: «ακολούθησε την επιλογή των δημιουργών, που είχε ακολουθήσει και στις αποδελτιωτικές εργασίες του για τους Πειραιώτες Ζωγράφους». Αυτές τις σημαντικές και πρωτοπόρες τεχνοκριτικές εργασίες και καταγραφές του, που έβαλαν τις βάσεις για την εικαστική παρουσία του Πειραιά. Δημιούργησαν το ψηφιδωτό του εικαστικού του προσώπου. Εργασίες οι οποίες η μία μετά την άλλη συμπλήρωναν τα κενά και πρόσθεταν νέους εικαστικούς δημιουργούς. Ο δικός μου κατάλογος στηρίχτηκε στις δικές του εργασίες πρωτίστως, μιλώ για το «Πειραϊκό Πανόραμα», και όπως ο ίδιος μου είχε πει, πρόσθεσα στις τελικές δικές του εργασίες, αναφέρομαι στο «Καλλιτεχνικό Πρόσωπο του Πειραιά», αν θυμάμαι καλά περίπου 20 νέα ονόματα Πειραιωτών Καλλιτεχνών. Ο Κώστας Θεοφάνους, έγραφε και δημοσίευε βιβλιοκριτικές για διάφορους και τις δημοσίευε σε πειραιώτικα έντυπα και πειραϊκές εφημερίδες ή στον αθηναϊκό τύπο. Είχε επίσης την συνήθεια να στέλνει Επιστολές διαμαρτυρίας σε πρόσωπα για θέματα που διαφωνούσε ή είχε αντίρρηση. Εξέφραζε τις αντιρρήσεις και τις ενστάσεις του με Επιστολικό τρόπο. Το υλικό αυτό όπως και άλλο, είναι ανέκδοτο και αταξινόμητο. Δεν γνωρίζω αν βρίσκεται στο αρχείο του ποιητή το οποίο αν δεν λαθεύω, φιλοξενείται στο Ιστορικό Αρχείο του Πειραιά. Για όσους ενδιαφέρονται ακόμα για τα Πειραϊκά πολιτιστικά πράγματα, πρόσωπα και ιστορική διαδρομή. Στην αντιγραφή των δύο σημειωμάτων διόρθωσα μόνο ορισμένες από τις κραυγαλέες ορθογραφικές αβλεψίες, των παρουσιάσεων της ποιήτριας και εκδότριας Μαντώς Κατσουλού και της κόρης της Έλενας Κατσουλού. Ο Θεοφάνους διατηρούσε φιλικές σχέσεις με την οικογένεια Κατσουλού. Δεν θέλησα να συμπληρώσω τις χρονολογίες που παραλείπονται από τον Κώστα Θεοφάνους, γιατί, και θα έπρεπε να αλλάξω την σημειωματική φιλοσοφία και των άλλων ανέκδοτων εργασιών του. Υποψιάζομαι ότι ο Θεοφάνους το έπραττε αυτό, γιατί δεν έγραφε πάντα τις κριτικές του αμέσως μετά την έκδοση του βιβλίου, και ούτε μόνο για αμιγώς Πειραιώτες.. Αρκετές κριτικές του παρουσιάσεις απέχουν χρονικά, «μεγάλο» διάστημα από την κυκλοφορία του βιβλίου. Όπως και νάχει, τα ανέκδοτα αυτά σημειώματα-χειρόγραφα ή δακτυλογραφημένα- είναι καλό να προσμετρηθούν με τις άλλες του κριτικές παρουσιάσεις βιβλίων που διαβάζουμε στον πειραϊκό τύπο και τα λογοτεχνικά και άλλα περιοδικά της εποχής του.
Η συγγραφική παραγωγή του Κώστα Θεοφάνους είναι αρκετά μεγάλη. Όσοι τον έζησαν από κοντά, γνώριζαν την εργατικότητά του. Κομμουνιστής από παράδοση, μικρασιάτης πρόσφυγας, καθηγητής της γαλλικής γλώσσας, ιδιοκτήτης φροντιστηρίου γαλλικών, βραβευμένος συγγραφέας εγχειριδίου γαλλικής γραμματικής, ποιητής και μεταφραστής αρκετών έργων της γαλλικής λογοτεχνίας, βιβλιοκριτικός και φυσικά τεχνοκριτικός. Πολύπλευρο έργο διάσπαρτο και αταξινόμητο μας δηλώνει το πνευματικό πέρασμά του από την πόλη του Πειραιά. Από τους τελευταίους «σημαντικούς» της προηγούμενης πειραϊκής πολιτιστικής παράδοσης. Μειλίχιος ο ίδιος σαν άτομο, ονειροπόλος, ζούσε ακόμα με τους εφιάλτες και τις φοβίες της πολιτικής του δίωξης. Με το παράπονο ότι δεν αναγνωρίστηκε το έργο του όσο του άξιζε.
Για την περίπτωση της Πατρινής ποιήτριας και μεταφράστριας και εκδότριας Μαντώς Κατσουλού, η οποία πολιτογραφήθηκε Πειραιώτισσα, έχω γράψει και έχω δημοσιεύσει παλαιότερα τόσο στον Πειραϊκό τύπο, στις μελέτες και στον ηλεκτρονικό μου ιστότοπο τα τελευταία χρόνια. Η συνεργασία μου μαζί της ήταν άψογη. Κατά την κρίση μου, η Μαντώ Κατσουλού ήταν πολύ καλή διηγηματογράφος δίχως να μειώνω την ποιητική της παρουσία που ήταν αρκετά μεγάλη και έντονη. Ο κεντρικός ποιητικός της στόχος και επιθυμίας ήταν να αναδείξει τον Άνθρωπο Γυναίκα σε όλες τους τις πλευρές και ιστορικές και κοινωνικές πτυχές και εκφάνσεις. Μέσα από την Ιστορία, τον Μύθο, την Καλλιτεχνία. Το βλέμμα της το εστίασε σε αυτόν τον σκοπό. Είτε έγραφε κυρίως ποίηση, είτε διηγήματα, είτε «ορατόρια» είτε σχόλια «η γκρινιάρα» στον έντυπο πειραϊκό τύπο και τα άλλα περιοδικά ή στο περιοδικό που εξέδιδε, τις «Αντιπαραθέσεις». Η κεντρική φιλοσοφία της συγγραφικής της παραγωγής ήταν η ανάδειξη της αξίας, του προσώπου, της προσφοράς, του μύθου, του συμβόλου του Ανθρώπου Γυναίκα, της θηλυκής ταυτότητάς της μέσα στο διαχρονικά ανδροκρατούμενο ιστορικά περιβάλλον και κοινωνία. Πολιτισμική παράδοση. Ήταν αν μου επιτρέπεται η διατύπωση μία φεμινιστική ποιητική παρουσία του Πειραϊκού χώρου. Τα κείμενά της και οι άλλες της εργασίες είναι και αυτές διάσπαρτες εντός και εκτός του χώρου του Πειραιά. Η περίπτωση τώρα της κόρης της ποιήτριας Έλενας Κατσουλού χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, διακριτικότητα και περίσκεψη μια και η ποιητική της παρουσία μπλέκεται άμεσα και πυκνά με τα διάφορα προσωπικά της προβλήματα που αντιμετώπισε σαν Γυναίκα και επικουρικά, από τα μητρικά λόγια που μας εκμυστηρεύονταν η μητέρα της Μαντώ, για πειραιώτη παλαιό ποιητή (από όμορο δήμο της πόλης μας) τον οποίο θεωρούσε υπεύθυνο για τον ψυχικό κλονισμό της υγείας της κόρης της Έλενας. Τον ψυχικό και συναισθηματικό τραυματισμό της από την σχέση της μαζί του, από τον οποίο δεν συνήλθε ποτέ. Η πίκρα τόσο της μάννας όσο και της κόρης ήσαν απεριόριστη. Την έδειχναν και την εξέφραζαν στους στενούς και φιλικούς τους ανθρώπους που συνεργάζονταν και συνομιλούσαν. Όσοι έτυχε να την γνωρίσουν, καταλαβαίνουν τι εννοώ. Ολιγογράφος η Έλενα Κατσουλού, μας πρόσφερε μερικές καλές ποιητικές στιγμές και ολοκληρωμένους νοηματικά στίχους. Τα ποιήματά της τα διακρίνει ευαισθησία, τρυφερότητα, γυναικεία αισθαντικότητα. Δεν έχουν το ύφος της Μαντώς Κατσουλού ούτε την κοινωνική της ατμόσφαιρα και άλλες κοινωνικής και πολιτικής και θρησκευτικής διαμαρτυρίας προεκτάσεις. Συνήθως, η Έλενα, «σύχναζε» στο Βιβλιοπωλείο «Κιβωτός» των συγχωρεμένων Δημήτρη και Βαγγελίτσας Σολωμού. Σε αυτόν τον χώρο των μεγάλων και πολυποίκιλων συζητήσεων, οραμάτων, έδειχνε τα ποιήματά της, ή μοίραζε φύλλα τετραδίου με πρόσφατες εμπνεύσεις της. Άτυχη πειραιώτισσα στην προσωπική της ζωή. Ίσως, κάτω από άλλες ατομικές της ψυχολογίας της συνθήκες να είχε προσφέρει αρκετά στην Πειραϊκή Γυναικεία Ποιητική Παρουσία. Όπως και νάχει, η παρουσία και των δύο έμειναν στα πρόσωπα που τις γνώρισαν από κοντά, σε αυτούς που συνεργάστηκαν μαζί τους, στο στενότερο φιλικό τους περιβάλλον και ασφαλώς στους ελάχιστους ακόμα Πειραιώτες και Πειραιώτισσες-θέλω να πιστεύω-που εξακολουθούν να ενδιαφέρονται για τα πειραϊκά γράμματα και τα πρόσωπα του πειραιά μιάς άλλης εποχής και ενός άλλου καλλιτεχνικού κλίματος, που οικοδόμησαν την Πειραϊκή Πολιτιστική Παράδοση.
Γιώργος Χ. Μπαλούρδος
Πειραιάς, Πέμπτη 21 Ιουλίου 2022.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου