Ε Ρ Μ Α Ν Ε Σ Σ Ε
(2/7/1877-9/8/1962)
Μέσα στον γενικό
σχεδιασμό της αφιερωματικής ύλης και έκδοσης
του λογοτεχνικού περιοδικού Διαβάζω σε πρόσωπα και έργα της παγκόσμιας
λογοτεχνίας που σημάδεψαν την εποχή τους, σε ρεύματα και τάσεις της λογοτεχνίας
και της τέχνης, της επιστήμης και του πολιτισμού, εντάσσεται και το Αφιέρωμα
στον γερμανό συγγραφέα Τόμας Μάν τεύχος 90/21-3-1984 που καταγράψαμε σε
προηγούμενα σημειώματα. Στο παρόν σημείωμα αποδελτιώνω το αφιερωματικό τεύχος
της Δεκαπενθήμερης Επιθεώρησης του βιβλίου Διαβάζω
τεύχος 109/2-1-1985, δρχ. 150 το οποίο είναι αφιερωμένο στον γνωστό και
αγαπητό συγγραφέα, νομπελίστα Έρμαν Έσσε. Σελίδες 11-52. Την
επιμέλεια του αφιερώματος είχε ο ποιητής και κριτικός Βασίλης Καλαμαράς ο οποίος συνεργάζονταν ως κριτικός και με άλλα
έντυπα της εποχής, βλέπε πχ. απογευματινή πολιτική εφημερίδα Ελευθεροτυπία. Στο
αφιέρωμα συμμετέχουν έλληνες ποιητές και ποιήτριες, άτομα γνωστά τα οποία είχαν
μεταφράσει βιβλία είτε του Έρμαν Έσσε, όπως η Μαρία Παξινού, είτε μετέφρασαν
Ημερολογιακές σελίδες του Τόμας Μαν όπως η ποιήτρια Νανά Ησαϊα. Ο Βασίλης
Καλαμαράς συντάσσει επίσης την χρονολογική «Εργοβιογραφία Έρμαν Έσσε»
(1877-1962), σ. 12-18 με την οποία ανοίγει η αυλαία του αφιερώματος, ενώ το
αφιέρωμα κλείνει με τον «Κατάλογο ελληνικών εκδόσεων έργων του Έρμαν Έσσε» από
τον επιμελητή του αφιερώματος σελ. 52. Στον κατάλογο αυτόν απαριθμούνται 39
τίτλοι μεταφρασμένων έργων του Έρμαν Έσσε σε πρώτες, δεύτερες ή τρίτες εκδόσεις
τους. Υπάρχουν δηλαδή τίτλοι που αναγράφονται δύο φορές λόγω της
επανακυκλοφορίας τους από διαφορετικό εκδοτικό οίκο ή άλλοι, οι οποίοι
πραγματοποίησαν δεύτερες και τρίτες πανομοιότυπες επανεκδόσεις των ίδιων
μεταφραστών. Θα άξιζε μία κάποια στιγμή (αν δεν έχει ήδη γίνει) να
αποδελτιώσουμε-καταγράψουμε- τα ονόματα των ελλήνων και ελληνίδων μεταφραστών
και μεταφραστριών, τα οποία πρώτα άνοιξαν τον ελληνικό εκδοτικό δρόμο στα
σημαντικά αυτά ξενόγλωσσα βιβλία της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Γνώρισαν στο
ελληνικό αναγνωστικό κοινό και τους έλληνες συγγραφείς έργα σημαδιακά. Να
αναφέρουμε την περίπτωση της Μαρίας Θ. Παξινού, του πεζογράφου Μένη Κουμανταρέα,
που με τις μεταφράσεις τους μετέφεραν στα ελληνικά τίτλους έργων του Έρμαν Έσσε
από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Να διερευνήσουμε τις επιρροές που δέχτηκε
στην διαμόρφωση του προσώπου της δικής του μυθιστορηματικής δημιουργίας ο
πεζογράφος και μεταφραστής Μένης Κουμανταρέας. Να συγκρίνουμε θέσεις και
απόψεις, να παραλληλίσουμε ιδέες, να συσχετίσουμε μυθιστορηματικά θέματα, δομές
και διηγηματικές τεχνικές. Τα ονόματα των Τόμας Μάν και του Έρμαν Έσσε, είναι
χαρακτηριστικά παραδείγματα. Να εξετάσουμε την περίπτωση της ποιήτριας Τζένης
Μαστοράκη, την μεταφραστική συνεισφορά της ποιήτριας, εικαστικού Νανάς Ησαϊα η
οποία μετάφρασε την Επιστολογραφία του Τόμας Μάν. Την περίπτωση της
μεταφράστριας Γιώτας Λαγουδάκου η οποία μας γνώρισε την Αλληλογραφία των Έρμαν
Έσσε- Τόμας Μάν. Και μία σειρά άλλων αντρών και γυναικών μεταφραστών/ιών που
είτε απευθείας από τα γερμανικά είτε κυρίως από τα αγγλικά ή γαλλικά, έφεραν σε
επαφή τους έλληνες μέσω των καλαίσθητων και ορισμένες φορές «λαϊκών» και φτηνών
εκδόσεων, βιβλία άγνωστα στην Ελλάδα. Μας γνώρισαν τον κόσμο των ιδεών τους, το
μυθιστορηματικό τους σύμπαν, το πνεύμα και την φιλοσοφία, την θεματογραφία των
έργων του Έρμαν Έσσε στα καθ’ ημάς. Το ελληνικό κοινό λάτρευσε τα βιβλία του
Έσσε, τα διάβασε με βουλιμία, τα διέδωσε σε φιλαναγνώστες. Στον χώρο της γερμανόφωνης
πεζογραφίας ο Έρμαν Έσσε, κατέχει υψηλή θέση. Όπως στον χώρο της ποίησης, υψηλό
ενδιαφέρον κρατούν τα ονόματα του Χαίλντερλιν, του Νοβάλις, του πολύπλευρου
Γκαίτε, και φυσικά, του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, του Γκέοργκ Τράκλ. Γνωστά και
αγαπητά μας είναι μεταξύ άλλων και τα ονόματα των πεζογράφων και βιογράφων
Στέφαν Τσβάιχ, του Ρόμπερτ Μιούζιλ, του Χέρμαν Μπροχ, του Χάινριχ φον Κλάιστ.
Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε επίσης (από το συγγραφικό λιβάδι της Γερμανίας,
Αυστρίας, Ελβετίας), στην αινιγματική φωνή και ελέγξιμη ιδεολογικά φωνή του
Στέφαν Γκέοργκ, από την εποχή του Δημητρίου Καπετανάκη μέχρι των ημερών μας που
μεταφράζονται στα ελληνικά ποιήματά του. Δίχως να μετριάζεται η επιρροή και το
ενδιαφέρον για την αγγλοσαξονική λογοτεχνική παράδοση, την γαλλική γραμματεία,
την ισπανόφωνη και ιταλική, η γερμανόφωνη συγγραφική επικράτεια προστέθηκε
ομαλά μέσω των μεταφράσεων και αποδόσεών της στα ελληνικά, διευρύνοντας τους
ευρωπαϊκοί ορίζοντες αποδοχής από το ελληνικό κοινό και τους έλληνες
δημιουργούς. Στην σημαντική χορεία των μεταφραστών, καταλυτικό ρόλο,
διαδραμάτισαν οι κλασικές μεταφράσεις του ποιητή, κριτικού και δοκιμιογράφου
Άρη Δικταίου. Του οφείλει πολλά η δική μου γενιά.
Στο σημείωμα αυτό που συντάσσω για τον Έρμαν Έσσε, παρουσιάζω έναν κατάλογο έργων του στα ελληνικά, δύο μελετημάτων για το έργο του που γνωρίζω, καθώς και τα δοκίμιά του. Αποδελτιώνω συνολικά τα βιβλία που κυκλοφόρησαν πριν και μετά την έκδοση του αφιερώματος του περιοδικού Διαβάζω (1985) και, όπως οφείλουμε να κάνουμε, μνημονεύω τον κύριο ποιητή και κριτικό κ. Βασίλη Καλαμαρά που πρώτος συνέταξε την ελληνική εργογραφία του γερμανόφωνου συγγραφέα. Δίπλα από τις δικές μου αριθμητικές καταγραφές της κυκλοφορίας των βιβλίων σημειώνω τον αριθμό της έκδοσης του Β. Καλαμαρά στην σελίδα 52 του περιοδικού. Παραδείγματος χάρη: (Β. Κ.: Νούμερο 3) Σιντάρτα. Ένα ινδικό παραμύθι. Μετάφραση Μαρίας Παξινού. Β΄ έκδοση Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1975. Σελ. 158. -Νούμερο 33) Σιντάρτα. Ένα ινδικό παραμύθι. Μετάφραση Μαρίας Παξινού. Γ΄ έκδοση Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1984. Σελ. 158). Και στη δική μου καταγραφή -1/β, ΣΙΝΤΑΡΤΑ. Ένα ινδικό παραμύθι. (SIDDARTA). Μετάφραση: Μαρίας Παξινού, Β΄ έκδοση, εκδ. Α. Καστανιώτη 1975. σ.142. Γ΄ έκδοση, 1984, σ.158. (* νούμερα 3 και 33/52). Στον κατάλογο αριθμώ με νούμερο τον πρώτο χρονολογικά τίτλο, και όπου υπάρχει εκ νέου άλλη μετάφραση ή έκδοση, σημειώνω: πχ. 1/β, γ, δ. και ούτω καθ’ εξής. Κρατούσα τις σημειώσεις μου καθώς διάβαζα σταδιακά και άτακτα χρονικά διαστήματα τα βιβλία του Έσσε, έκανα αυτοψία και καταγραφή των εκδόσεων του, όσων γνωρίζω, συμπλήρωσα στοιχεία της έκδοσης (ονόματα επιμελητών, διορθωτών των τυπογραφικών κειμένων, σχεδιαστών εξωφύλλων κλπ.) τα οποία αναγράφονται στις μέσα σελίδες των βιβλίων ή στα οπισθόφυλλα. Τα ονόματα των διορθωτών και των επιμελητών, των σχεδιαστών εξωφύλλων συνήθως, δεν μνημονεύονται στο περιοδικό, από τους αρθρογράφους, τους βιβλιοκριτικούς, όχι μόνο στο παρόν αφιέρωμα. Θέση μου είναι ότι η έκδοση και η κυκλοφορία ενός βιβλίου δεν αποτελεί δουλειά και μόχθο μόνο ενός ατόμου, του Συγγραφέα του, αλλά είναι μία κατά κάποιον τρόπο συλλογική εργασία μέχρι να φτάσει το κείμενο από την γραφομηχανή ή το πληκτρολόγιο στα χέρια των αναγνωστών και αναγνωστριών του. Σίγουρα ο εκάστοτε συγγραφέας οφείλει πρώτος να καρπούται την φήμη, την διασημότητα, και φυσικά, αν υπάρχουν τα οικονομικά οφέλη μαζί με τον εκδότη του. Οι συντελεστές όμως της έκδοσης, τύπωσης, βιβλιοδεσίας, διακίνησης, εικονογράφησης, διορθώσεων, πώλησης και προβολής, και διαφήμισης είναι αρκετοί. Ακόμα και οι έμπειροι φιλαναγνώστες υπάλληλοι πωλητές των βιβλιοπωλείων συμβάλλουν δυναμικά στην διάδοση και γνωριμία μας με τις νέες εκδόσεις και συγγραφείς. Η σελιδαρύθμιση των βιβλίων του Έρμαν Έσσε έγινε, μην προσθέτοντας τις σελίδες με τις διαφημίσεις που εμπεριέχονται στα τελευταία φύλλα των βιβλίων. Τις άφησα απέξω. Το σημειώνω αυτό γιατί ενδέχεται ο αναγνώστης ή κάτοχος των μυθιστορημάτων να βρει μικροδιαφορές στο γενικό σύνολο των σελίδων. Δεν αναφέρω τον τόπο έκδοσης-την Αθήνα,- εκτός αν η έκδοση πραγματοποιήθηκε από εκδοτικό οίκο άλλης πόλης, γεωγραφικής περιφέρειας, πχ. «Εγνατία» της συμπρωτεύουσας. Ακόμα, αντιγράφω ορισμένα από τα σχόλια ή κείμενα που διαβάζουμε στα οπισθόφυλλα των βιβλίων ή ορισμένους από τους προλόγους των εκδόσεων για καλύτερη κατανόηση της φιλοσοφίας γραφής και της συγγραφικής ταυτότητας, των σκέψεων και των ιδεών, των έργων που συνέθεσε, σχεδίασε και κυκλοφόρησε ο πολυγραφότατος συγγραφέας.
Ο Έρμαν Έσσε υπήρξε ένας αγαπητότατος συγγραφέας σε φιλαναγνώστες της δικής μου γενιάς. Οι νέοι και οι νέες της εποχής της εφηβείας μου ήρθαν σε επαφή, στάθηκαν ιδιαίτερα σε ορισμένους τίτλους βιβλίων του. Όπως Ο «Λύκος της Στέππας», «Ο Σιντάρτα», «Ντέμιαν» κ. ά. επηρεάστηκαν από το μυθιστορηματικό και διηγηματικό του σύμπαν, τις θέσεις του, την φιλοσοφία του, τον οραματισμό του για τη ζωή, τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, τα ταξίδια του προς την αυτογνωσία, την εξερεύνηση άλλων εξωτικών πολιτισμών και θρησκειών της Ανατολής. Την μυητική του διδασκαλία μέσω του μυθιστορηματικού ή διηγηματικού του λόγου. Τα έργα του εν συνόλω μας μιλούν για την προσπάθεια ανεύρεσης του εσώτερου εαυτού μας. Των ανεξερεύνητων δυνάμεων της ψυχής του ανθρώπου που ελλοχεύουν στο ασυνείδητο την κατάλληλη ευκαιρία να αναδυθούν στην επιφάνεια ταράσσοντας την ηρεμία και την γαλήνη της ανθρώπινης συνείδησης. Τα βιβλία του, είναι ένα «λογοτεχνικό» είδος εσωτερικής ψυχανάλυσης, μία συγγραφική περιπέτεια ανεύρεσης της εαυτότητάς μας. Της πρώτης συνείδησης και αντίληψης του ανθρώπινου όντος. Ορισμένοι μάλιστα τίτλοι έργων του, όπως ο «Σιντάρτα» ένα Ινδικό Παραμύθι (που δεν είναι παρά η Ζωή και ο Βίος του Βούδα) στάθηκαν ένα είδος «Ευαγγελίου» για τις εξεγερμένες νεολαίες του δυτικού κόσμου των δεκαετιών 1960 και 1970. Δεκαετίες πολιτικών, ιδεολογικών και κοινωνικών αναταραχών και εκπαιδευτικών και φιλοσοφικών ανακατατάξεων και αναζητήσεων. Βιβλία σαν του Έσσε βρίσκονταν «παραμάσχαλα» στους νέους που αμφισβήτησαν ανοιχτά, δυναμικά και θαρραλέα, ανατρεπτικά, πολλές φορές και με βία, τον δυτικό τρόπο ζωής, της καταναλωτικής κοινωνίας και ευμάρειας. Των εξεγερμένων σπουδαστών και φοιτητών ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ και άλλων πολεμικών συγκρούσεων, αποτέλεσμα της αποικιοκρατικής πολιτικής των μεγάλων και ισχυρών στρατιωτικά δυνάμεων της εποχής. Τίτλοι βιβλίων του Έρμαν Έσσε επίσης που «λατρεύτηκαν», ήταν «Ταξίδια στην Ανατολή», «Νάρκισσος και Χρυσόστομος», «Κνούλπ», «Το παιχνίδι με τις χάντρες» και αρκετοί άλλοι. Έργα του, όχι μόνο διαβάστηκαν με θέρμη αλλά μεταφέρονταν από στόμα σε στόμα. Ο ίδιος έγινε ένα είδος γκουρού για την ευρωπαϊκή και αμερικάνικη νεολαία του δεύτερου μισού του προηγούμενου αιώνα. Των αριστερών κυρίως νέων, των αμφισβητιών του καπιταλιστικού συστήματος και του μοντέλου κοινωνίας και τρόπων ζωής που καθιέρωνε. Του καταναλωτικού υλιστικού τρόπου ζωής. Της νεολαίας των μεταπολεμικών γενεών, των κουρασμένων εφήβων και νέων που αηδιασμένοι από την κατάχρηση δυτικών διαφημιστικών προτύπων, αναζήτησαν έναν απλότερο και λιτότερο τρόπο ζωής, την τάση φυγής σε υπερπόντια ταξίδια, σε χώρες εξωτικές και άγνωστες, παρθένες ακόμα από την καταναλωτική μανία, όπου οι ρυθμοί ζωής των ανθρώπων, η διαχείριση της ζωής και των αγαθών, των σχέσεων μεταξύ τους, ήσαν ακόμα παραδοσιακοί, οι ρυθμοί αργοί. Οι λαοί αυτοί ακολουθούσαν πανάρχαιες εθιμικές παραδόσεις, θρησκευτικές και φιλοσοφικές δοξασίες. Εκπροσωπούσαν ένα καθοριστικό και άγνωστο πλαίσιο και οργάνωσης πολιτισμού, που, ήταν κοντύτερα στην φύση. Άρρηκτα δεμένη η ζωή των ανθρώπων με τους κύκλους των εποχών, το φυσικό παρθένο ακόμα περιβάλλον και τα άλλα έμβια όντα. Ο κύκλος ζωής των ανθρώπων ακολουθούσε τους κύκλους ζωής των εποχών αρμονικά και ισορροπημένα. Άνθρωπος και περιβάλλον ήσαν αλληλένδετοι. Ο δυτικός άνθρωπος, μετά την βιομηχανική επανάσταση, αναζητούσε την αλλαγή, να ξεφύγει, αναζητούσε την ανεύρεση του εαυτού του σε εσωτερικές διδασκαλίες της άπω ανατολής, σε μυστικούς δρόμους φιλοσοφία και διδασκαλίας των ανατολικών θρησκειών, των πνευματικών τους δοξασιών. Ήθελε να γνωρίσει, να ακούσει, να ακολουθήσει τους διαφόρους Ιερείς-Διδασκάλους, τους Σαμάνους, τους Γκουρού, των Μοναχών του Βουδισμού, των οποίων η διδασκαλία κόμιζε έναν διαφορετικό τρόπο και φιλοσοφία βίου και σχέσεων. Τα Μυθιστορήματα όπως αυτά του Έρμαν Έσσε, (ο γράφων αυτό το σημείωμα θυμάται σχολικές τσάντες γνωστών του να γράφουν πάνω τους ρήσεις και αποσπάσματα λόγων από βιβλία του Έρμαν Έσσε. Το ίδιο έπρατταν και όταν κυκλοφόρησε το «Σηματολόγιο» του Οδυσσέα Ελύτη, από το έργο του Μαρία Νεφέλη). Βιβλία όπως «Ο Χαμένος Ορίζων», το «Τρίτο Μάτι», οι «Ουπανισάδες», το «Τάο τε Κίνγκ» και ορισμένα άλλα, γνώρισαν μεγάλη εκδοτική και αναγνωστική επιτυχία. Βιβλία όπως η «Αυτοβιογραφία ενός Γιόγκι» γνώρισαν στο δυτικό αναγνωστικό κοινό τις διάφορες εκδοχές διδασκαλίας της Βουδιστικής διδασκαλίας. Το Ζεν, την Ιαπωνική θρησκευτική και παράδοση ζωής. Έφεραν κοντά δύο διαφορετικούς τρόπους και θεωρήσεις ζωής εκ διαμέτρου αντίθετους. Όπως είναι ο δυτικός τρόπος ζωής από την μία, με τον χριστιανικό πολιτισμό των κρατών τους και της άπω ανατολής από την άλλη με τον κινεζικό, ιαπωνικό, Θιβετιανό, ινδικό πολιτισμό και πανάρχαιη παράδοση. Όλα τα έργα του Έσσε είναι μία εσωτερική ή εξωτερική περιπλάνηση σε τοπία κα μυστήρια της ψυχής και της συνείδησης, εξερευνήσεις και συνομιλίες με περιβάλλοντα ξένα προς τον δυτικό άνθρωπο. Ένα περιπετειώδες ταξίδι αυτογνωσίας σε άγνωστα μυστικά μονοπάτια, αρχέγονους μύθους, ιερούς συμβολισμούς, μυστηριακούς, δοξασίες ενός άλλου σύμπαντος. Διαβάζονται με την ίδια αναγνωστική πρόκληση και περιέργεια, ικανοποίηση όπως όταν διαβάζουμε ένα Παραμύθι με όλα τα μυστικά που κρύβει μέσα του, τους παράξενους κόσμους, τα υπερφυσικά του μυθικά και ηρωικά πρόσωπα, τα ανεξήγητα στην φαντασία μας θαύματά του. Τους δονκιχωτικούς του ήρωες με τις υπερφυσικές τους δυνάμεις και δράσεις. Όλα αυτά με δύο λόγια που μας οδηγούν στην παραμυθία ζωής του ανθρώπου. Μύθοι παλαιών πολιτισμών και δοξασίες ενός άλλου χρόνου και εποχής, θρησκευτικές διδασκαλίες και απλοί τρόποι βίου. Ο χριστιανισμός και η διδασκαλία του, ο Βουδισμός και η άλλη μεταφυσική του αντίληψη, η νεαρή ηλικία και τα γηρατειά, το άτομο και η κοινωνία, ο άνθρωπος και οι δυνάμεις του φυσικού περιβάλλοντος. Θεωρίες και σκέψεις, αναζητήσεις και οραματισμοί, όνειρα και φαντασία, άνθρωπος και τόποι εξωτικοί, θέματα άρρηκτα δεμένα στην γραφή του. Η φιλοσοφία και η λογική, η επιστήμη και η τεχνολογία, το λαϊκό και η αισθητική του, οι πανάρχαιοι συμβολισμοί και πρότυπα πολιτισμού που δομούν τις παραδοσιακές κοινωνίες και πολιτείες της ανατολής. Από την μία η δημιουργική φτώχεια και λιτότητα και από την άλλη ο καταναλωτισμός και υπερκαταναλωτισμός. Ο άνθρωπος από την μία, γυμνός, αθώος, φοβισμένος, ονειροπόλος και η δομημένη κοινωνία με τους μηχανισμούς της από την άλλη με όλες τις ιστορικές δεσμεύσεις της. Όλα όσα αφορούν το εδώ της αυθεντικότητας και ποιότητας της ζωής και όλα όσα αφορούν το άγνωστο, το μεταφυσικό, το αχαρτογράφητο του πνευματικού πολιτισμού της άπω ανατολής. Το μέσα και το έξω του ανθρώπου, το παρόν και το παρελθόν του, το σήμερα και το μεταφυσικά λυτρωτικό αύριο, η μοναξιά και η ερημιά, η αλήθεια και το ανόθευτο, το αθώο και το ψεύτικο, το κάλπικο, το ανεξήγητο, το μυστηριώδες, το παράλογο για τον κοινό νου, το αινιγματικό, το σκοτεινό της ψυχής πέρασμα, το λυτρωτικό φώς της. Όλα υφαίνονται αρμονικά στον συγγραφικό αργαλειό του Έρμαν Έσσε. Τα πάντα σχεδιάζονται σε μία αρμονική ισορροπία γραφής, οικοδομούν τους μύθους των έργων του, διαμορφώνουν την μυθιστορηματική του δομή. Ένα τεράστιο κατεργασμένο υλικό φιλοσοφίας και θεώρησης ζωής της τέχνης της μυθοπλασίας. Όλα αρχιτεκτονούνται με εκπληκτική σοφία και μαεστρία.
Και ο δικός μου κατάλογος, να επαναλάβουμε, δεν εξαντλεί το ζήτημα των ελληνικών μεταφράσεων και εκδόσεων των έργων του Έρμαν Έσσε, (υπάρχουν διαφημίσεις με κυκλοφορίες έργων του που όπως φαίνεται δεν πραγματοποιήθηκαν) μας προσφέρει όμως αυτή η νέα καταγραφή, θέλω να πιστεύω, μία βάση για όσους εξακολουθούν να διαβάζουν και να ενδιαφέρονται ουσιαστικά και συστηματικά για την συγγραφική και πνευματική παρουσία του γερμανόφωνου νομπελίστα συγγραφέα. Δεν είναι ένα καταλογραφικό σημείωμα, ενός λάτρη της λογοτεχνίας του Έσσε. Νομίζω! Ενδέχεται επίσης, οι κατάλογοι των αποδελτιώσεων αυτών να είναι χρήσιμοι σε νέες ηλικιακά γενιές ερευνητών και μεταφραστών που θέλουν να μεταφράσουν εκ νέου Έρμαν Έσσε. Να επαναπροσεγγίσουν το πολύπλευρο έργο του, να εμβαθύνουν στην φιλοσοφία του, να κατανοήσουν την πνευματική του ταυτότητα και άλλες του αναζητήσεις και στοχασμούς. Να συνταξιδεύσουν και να σπουδάσουν το περιπετειώδες ταξίδι του στους λαβυρίνθους της ανθρώπινης συνείδησης. Στα σκοτεινά περάσματα της μνήμης, τις αινιγματικές στοές της ψυχής του ανθρώπου. Η επιρροή του πατέρα της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόυντ και ιδιαίτερα των μαθητών του, όπως αυτή του Καρλ Γιούνγκ, είναι κάτι παραπάνω από εμφανής στα έργα του Χέρμαν Έσσε. Οι θεμελιώδεις αρχές της ψυχανάλυσης, των πρωτεϊκών συμβόλων, του εσωτερισμού, ίσως και της θεοσοφίας, συναντώνται στις σελίδες των έργων του. Από την μία το Εγώ, ο Άνθρωπος ως μονάδα, και από την άλλη η Κοινωνία, το σύνολο των ανθρώπων, το οργανωμένο πλαίσιο του Πολιτισμού. Οι αρχές και οι αξίες του, που δεν συγκλίνουν πάντα ή συνήθως με τα θέλω και τις επιθυμίες του Ατόμου, και της ασχημάτιστης Ετερότητά του. Της Ατομικότητας του Ενός που συγκρούεται με αυτή των πολλών. Οι χαρακτήρες των ηρώων του σχεδιάζονται βασισμένες, με θεωρίες, αρχές, συμβολισμούς, ερμηνείες της καθόλου φιλοσοφίας του Καρλ Γιούνγκ και των ερμηνειών του. Όπως επίσης πρόδηλα φανερή είναι και η επίδραση της εσωτερικής διδασκαλίας του Βουδισμού. Μιάς εσωτερικής «θρησκευτικής» διδασκαλίας αυτοεπίγνωσης, αυτοτελείωσης του ανθρώπου. Το βιβλίο του « Σιντάρτα» δεν είναι παρά η δυτική ματιά ενός «ιεραπόστολου συγγραφέα» της ζωής και της τελείωσης του ΒΟΥΔΔΑ. Ο οποίος με την στάση του Λωτού οδηγήθηκε στην Νιρβάνα. Ο δυτικός άνθρωπος δεν απομάγευσε μόνο το Περιβάλλον μέσα στο οποίο έζησε για αιώνες, τον Κόσμο, αλλά και την ίδια την ζωή του. Γκρέμισε τα ιερά σύμβολα στα οποία στηρίζονταν και δομούσε τις κοινωνίες του και όρθωσε στην θέση τους, τους προσωπικούς του εφιάλτες και ενοχές. Τα αποκρουστικά τέρατα της συνείδησης του ανθρώπου ξεπήδησαν στην επιφάνεια. Το κουτί της Πανδώρας δεν το άνοιξαν οι Αρχαίοι Θεοί και οι Πιστοί τους, αλλά οι θιασώτες και οι διάκονοι της σύγχρονης επιστήμης της ψυχανάλυσης και ψυχιατρικής. Η μετάβαση από την αγροτική στην βιομηχανική εποχή. Οι Ερινύες ποτέ ξανά δε θα μετατραπούν σε Ευμενίδες, στον σύγχρονο μοντέρνο δυτικό μεταπολεμικό κόσμο μας. Το τέλος της τραγωδίας είχε επέλθει μετά τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Έμενε η έλευση του μοντέρνου λογοτέχνη Χόρχε Λουϊ Μπόρχες να γράψει το βιβλίο του για το Βουδισμό. Οι «περιπέτειες ενός περιηγητή» έφτασαν μέχρι τα άγνωστα και μυστηριώδη εδάφη της άπω ανατολής. Ο μοντέρνος δυτικός άνθρωπος βαυκαλίζεται και περιστρέφεται γύρω από τα παιχνίδια της λογικής, τους λαβυρίνθους της ορθολογικής ανάλυσής του, της παγερής σκέψης του, των υλικών απολαβών των επιτευγμάτων του που καρπούται τους τελευταίους αιώνες. Στον αντίποδα του δυτικού σύμπαντος και πολιτισμού βρίσκεται ο άγνωστος κόσμος της ανατολής. Αυτόν τον Κόσμο εικονογραφεί ο Έρμαν Έσσε στα βιβλία του. Έναν άλλο κύκλο ζωής, ένα διαφορετικό παιχνίδι σκέψης, συμπεριφορών, φιλοσοφίας, θέασης του Κόσμου, θεώρησης του Θανάτου, αποδοχής του Βίου, του Σύμπαντος. Ο κόσμος του Έρμαν Έσσε είναι πάντα διττός. Ο άνθρωπος και η μάζα. Η εσωτερική εξερεύνηση και οι πολύπλευροι περισπασμοί και αντιπερισπασμοί της οργανωμένης δυτικής κοινωνίας. Ο Μύθος, οι δρόμοι της Κάθαρσης, η αυτογνωσία και αυτοτελείωση, η αναζήτηση της ολοκλήρωσης εντός των χρονικών ορίων της ζωής, η προετοιμασία για την συνέχεια, είναι αυτά που μας διδάσκουν και προτείνουν τα έργα του Έρμαν Έσσε. Είναι το δικό του συγγραφικό έδαφος της «Έρημης Χώρας». Και είπε ο κεραυνός, αυτοκυριαρχία, συμπάθεια, δόσιμο. Δύο διαφορετικοί δρόμοι δύο διάσημων συγγραφέων. Δύο διαφορετικά βαδίσματα ερμηνείας του Κόσμου, και της συγγραφικής τέχνης. Πλήρωσης.
ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ
-περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη Επιθεώρηση του Βιβλίου ΑΦΙΕΡΩΜΑ, τχ. 109/2-1-1985, σ.11-52. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο Βασίλης Καλαμαράς. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ:
ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ
Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα διαβάζεται όλο και περισσότερο το έργο του γερμανού συγγραφέα Έρμαν Έσσε. Έχει μεταφραστεί μεγάλο μέρος απ’ το πεζογραφικό του έργο και αρκετά από τα δοκίμιά του, και είναι έργο που απόκτησε αναγνωστικό κοινό απ’ όλες τις ηλικίες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένας απ’ τους πιο πολυδιαβασμένους ξένους συγγραφείς στη χώρα μας. Έτσι στο αφιέρωμα αυτό επιδιώξαμε να εκτεθούν απόψεις και αναλύσεις του έργου του από Έλληνες κυρίως συνεργάτες του «Διαβάζω», πράγμα που θα καταδείξει ίσως την ελληνική προσέγγιση στο έργο του γερμανού συγγραφέα και θα εντοπίσει πιθανόν τους λόγους εκείνους που το κάνουν τόσο προσφιλές στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό., σ. 11
-Βασίλης Καλαμαράς, Εργοβιογραφία Έρμαν Έσσε, σ.12-18
-Ρεβέκκα Ευθυμίου, Έρμαν Έσσε: Επιρροές και σταθμοί στο έργο του, σ.19-22
-Μαρία Θ. Παξινού, Η άγνωστη πλευρά ενός μύθου, σ.23-29
-Μαρία Χριστοπούλου, Οι τέσσερις ζωές του Έσσε (1),σ. 30-32
-Γιώργος Δ. Κεντρωτής, Οι πρώτες στάσεις στο Δρόμο Ένδον του Hermann Hesse,σ. 33-35
-Τόμας Μάν, Έρμαν Έσσε. Εισαγωγή του Τόμας Μάν σε μια αμερικάνικη έκδοση του «Ντέμιαν», σ.36-39
-Νανά Ησαϊα, Για το «Ταξίδι στην Ανατολή», σ. 40, 49-50
-Γιώργος Αλεξάκης, Ο Έρμαν Έσσε κι εμείς, σ.51
-Βασίλης Καλαμαράς, Κατάλογος ελληνικών εκδόσεων έργων του Έρμαν Έσσε, σ.52
-Στα βιβλία των εκδόσεων Καστανιώτη, αναγράφονται οι τίτλοι έργων του Έρμαν Έσσε που έχουν εκδοθεί. Ως εξαντλημένοι από τον εκδοτικό οίκο αναφέρονται οι εξής τίτλοι: 1. Ένα ερωτικό παραμύθι. -2. Ο λύκος της στέπας.-3. Το Παιχνίδι με τις χάντρες.-4. Το νησί του ονείρου και άλλα διηγήματα. -5. Ο Βροχοποιός/Ο Εξομολογητής/ Ινδική βιογραφία. -6.Στοχασμοί.-7. Ευχάριστες στιγμές στην κήπο. -8. Γκέοργκ Τρακλ- Έρμαν Έσσε. Ποιήματα. *Η χρονολογική εργοβιογραφία που αναφέρεται σε αρκετά βιβλία του Έσσε των εκδόσεων Καστανιώτη, πρωτοδημοσιεύτηκε στο αφιερωματικό τεύχος 109 του περιοδικού Διαβάζω.
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΕΡΜΑΝ
ΕΣΣΕ (HERMAN HESSE)
-ΑΛΟΪΣ ΠΡΙΝΣ, Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΕΣΣΕ. ΚΑΘΕ ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΜΙΑ ΜΑΓΕΙΑ.-( Alois Prinz, “Und jedem Anfang wohnt ein Zauber inne”.-Die Lebensgeschichte des Hermann Hesse.) Μετάφραση από τα γερμανικά Γρηγόρης Αθανασίου. Επιμέλεια μετάφρασης Ελεάννα Λαμπάκη. Μακέτα εξωφύλλου Αντώνης Αγγελάκης. Εκδ. Καστανιώτη, Απρίλιος 2005, σ.288. Η παρούσα μετάφραση πραγματοποιήθηκε με την οικονομική ενίσχυση του Ινστιτούτου Goethe-Inter Nationes, Βόννη.
Ο Αλόις Πρινς γεννήθηκε στο Βούρμανσκουικ, το 1958. Σπούδασε φιλοσοφία και λογοτεχνία στο Μόναχο όπου εξακολουθεί και ζει. Στην πατρίδα του έγινε ευρύτερα γνωστός με τις βιογραφίες που έγραψε για τον Γκέοργκ Φόστερ και την Χάνα Άρεντ.(Beruf Philosohin oder Die Liebe zur Welt. Die Lebensgeschichte der Hannah Arendt).
Σημείωση: Σημαντική και αναλυτική βιογραφία του γερμανού συγγραφέα. Η διαμερισματοποίησή της σε κεφάλαια 16 το σύνολο με υπότιτλους από λόγια του Έσσε, την κάνει ακόμα πιο ελκυστική. Εξαιρετική είναι και η μετάφραση από τα Γερμανικά του κ. Αθανασίου μα και η επιμέλεια της κ. Λαμπάκη. Έργο απαραίτητο για την κατανόηση της φιλοσοφίας και του πνεύματος, των ιδεών ενός από τους μεγαλύτερους γερμανούς συγγραφείς του προηγούμενου αιώνα.
-Miguel Serrano, Hermann Hesse- Carl Jung. ΜΝΗΜΕΣ. Μετάφραση Λύσσανδρος Μυγιάκης. Επιμέλεια κειμένου: Κώστας Παχύδης. Επιμέλεια εξωφύλλου: Λίλυ Γκορτσοπούλου. Εκδ. Ιάμβλιχος, 1989, σ.176.
Σημείωμα του Εκδότη:
«Το παρόν βιβλίο αποτελεί μία ιστορική καταγραφή της φιλίας τριών ανθρώπων. Ο Μιγκέλ Σεράνο κατορθώνει με ένα λυρικό τρόπο να μας μεταφέρει τη σχέση του με δύο από τις πλέον εξέχουσες φυσιογνωμίες του πρώτου μισού του αιώνα μας, τον Έρμαν Έσσε και τον Κάρλ Γκούσταβ Γιουνγκ. Ο πρώτος άφησε τη σφραγίδα του στην παγκόσμια λογοτεχνία και συγκαταλέχθηκε στους κορυφαίους του είδους, κερδίζοντας το αντίστοιχο Νόμπελ. Ο δεύτερος υπήρξε μια μεγάλη μορφή στο χώρο της ψυχολογικής επιστήμης, όντας ουσιαστικά ο πατέρας της αναλυτικής ψυχολογίας. Οι ιδέες του για το Συλλογικό Ασυνείδητο και τα Αρχέτυπα έχουν ανοίξει καινούργιους ορίζοντες συνειδητότητας στην ανθρωπότητα. Ο Μιγκέλ Σεράνο υπήρξε ένας ακόμα κρίκος αυτής της σχέσης. Ήταν ένας χιλιανός διπλωμάτης και συγγραφέας, ο οποίος είχε μια έντονα μυστικιστική φύση. Οι ιδιαίτεροί του προβληματισμοί, αλλά και η θέση του για αρκετά χρόνια σαν Πρεσβευτής στην Ινδία, τον ώθησαν να ασχοληθεί με τις ανατολικές φιλοσοφίες αφενός, αλλά και να επιδιώξει να γνωρίσει το Έσσε και το Γιουνγκ αφετέρου.
Το βιβλίο του μεταφέρει τους καρπούς αυτής της σχέσης έτσι όπως διαμορφώθηκε μέσα από τις προσωπικές συναντήσεις και την αλληλογραφία τους. Το γεγονός είναι πως μας δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσουμε κάποιες άλλες όψεις των δύο φημισμένων ανδρών, ενώ ταυτόχρονα ίσως μας ανοίξουν νέοι δρόμοι προσέγγισής των έργων τους.
Η αλήθεια είναι πως το συγκεκριμένο έργο δεν υποκαθιστά την όποια ολοκληρωμένη βιογραφική μελέτη, ωστόσο θα μπορούσε να αποτελέσει ένα φυσικό συμπλήρωμα της, στην καλύτερη περίπτωση ένα προοίμιό της, μια και πολύ σύντομα θα ακολουθήσουν οι βιογραφίες τους από τις εκδόσεις μας.
Είναι απαραίτητο να υπενθυμίσουμε πως η γραφή του Σεράνο διακατέχεται από τη μυστικιστική του ιδιοσυγκρασία, αλλά αυτό ο αναγνώστης μπορεί να το υπερβεί παραμένοντας στην ουσία των καταγραφέντων ή και για πολλούς ίσως αυτό να προσδίδει στο βιβλίο μια επιπλέον ενδιαφέρουσα νότα.
ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ Αθήνα, 1989.
-ΓΚΕΟΡΓΚ ΤΡΑΚΛ- ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ, ΠΟΙΗΜΑΤΑ. Μετάφραση: Ανδρέας Αγγελάκης. Εκδ. Καστανιώτη, Δεκέμβριος 1984, σ.74.
ΠΕΡΙΛΑΜΒΆΝΕΙ: Σημείωμα του μεταφραστή, 5-6.- Klaus Betzen: Ο ΤΡΑΚΛ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, 9-12. – GEORG TRAKL,ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ, 13-40. ( ).-HERMANN HESSE, ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ, 43-67. ( ). ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ, Περί Τρακλ-Περί Έσσε, 69-70.
-Η ΑΓΩΝΙΑ ΕΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. Δοκίμια και άρθρα. Μετάφραση- Εισαγωγή: Β. Χ. Παλιγγίνης. Εκδ. Νεφέλη Φεβρουάριος 1985, σ.142.
-ΣΚΕΨΕΙΣ/ ΔΟΚΙΜΙΑ, Μετάφραση Νανά Ησαϊα. Εκδ. Νεφέλη 1982, σ.220
-ΔΟΚΙΜΙΑ 1905-1961. Δεύτερος τόμος. Μετάφραση- Προλογικό Σημείωμα: Νανά Ησαϊα. Διορθώσεις: Δέσποινα Τσούμα. Εκδ. Νεφέλη 1986, σ.218.
-Hermann Hesse-Thomas Mann, Briefwechsel / ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ-ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ, ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ, 1910-1955 Επιμέλεια των ΑΝΝΥ ΚΑΡΛΣΟΝ ΚΑΙ ΦΟΛΚΕΡ ΜΙΧΕΛΣ. Μετάφραση από τα Γερμανικά: ΓΙΩΤΑ ΛΑΓΟΥΔΑΚΟΥ, Μακέτα του εξωφύλλου σχεδίασε ο Αντώνης Αγγελάκης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, Φεβρουάριος 2003, σ.218.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: Πρόλογος της Μεταφράστριας, 9-16.
«Τόμας Μάν (1875-1955) και Έρμαν Έσσε (1877-1962): οι δύο εκπρόσωποι της γερμανικής λογοτεχνίας που έμελλαν να γίνουν οι σημαντικότεροι της εποχής τους σε ολόκληρο τον κόσμο’ δύο φύσεις τόσο διαφορετικές, που χρειάστηκε να περάσουν περίπου είκοσι χρόνια ως ότου δημιουργηθεί η βαθιά, αμοιβαία εκτίμηση που χαρακτήριζε τη σχέση τους μέχρι το τέλος της ζωής τους.
Τι ήταν όμως εκείνο που αρχικά χώριζε τους δύο αυτούς άντρες κι έφτασε μα τους ενώσει τελικά μ’ έναν τρόπο που «τρεφόταν» τόσο από διαφορές όσο και από τις ομοιότητες», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Τόμας Μάν στο εγκώμιο που έπλεξε στον Έρμαν Έσσε το 1937 επ’ ευκαιρία των εξηκοστών γενεθλίων του;- Α. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ (1875-1901).-Β. ΝΕΑΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΞΙΩΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ (1901-1933).-Γ. ΕΘΝΙΚΟΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ- ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΩΡΙΜΟΤΗΤΑΣ (1933-1952).-Δ. ΔΥΣΗ.»
- Επιστολές, 17-205. ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ Επιστολή 1η, Μόναχο, 1.4.1910. ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ Επιστολή 70η, Ζιλς Μαρία, 13.8.1955. ΕΝΑΣ ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ (1)
Με βαθύτατη θλίψη αποχαιρετώ τον Τόμας Μάν, τον αγαπημένο φίλο και σπουδαίο συνάδελφο, το δάσκαλο της γερμανικής πεζογραφίας, τον εξαιρετικά παραγνωρισμένο παρ’ όλες τις τιμητικές διακρίσεις και επιτυχίες. Τα αποθέματα καρδιάς, πίστης, υπευθυνότητας και ικανότητας να αγαπά, που τα έκρυβε τόσο καλά πίσω από την ειρωνεία και τη μαεστρία του, αρετές που για χρόνια ολόκληρα το ευρύ γερμανικό κοινό δεν αντελήφθη, θα κρατήσουν το έργο και τη μνήμη του ζωντανά πολύ πέρα από τους άστατους καιρούς μας.
(1) Η Επιστολή του Έρμαν Έσσε δημοσιεύτηκε στη Νέα Εφημερίδα της Ζυρίχης (New Zurcher Zeitung) στις 16.8.1955
-Παράρτημα 207-218
Σημείωση: Ο τόμος μας παρουσιάζει την στενή, αμοιβαία φιλία και αλληλοεκτίμηση δύο σημαντικών γερμανών συγγραφέων, που τιμήθηκαν με το βραβείο Νόμπελ, μέσα από την σαρανταπεντάχρονη αλληλογραφία τους. Οι επιστολές αυτές- εβδομήντα το σύνολο-πέρα από την σταθερή και ουσιαστική σχέση και σεβασμό των δύο Γερμανών δημιουργών που μας εικονογραφούν, μας φωτίζουν την προσωπική τους ιδιοσυγκρασία σαν συγγραφείς και σαν άτομα, μας είναι χρήσιμες και για έναν άλλο λόγο. Αποτελούν μία ουσιαστική χαρτογράφηση της ιστορίας της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, σε πρόσωπα και έργα. Είναι αυθεντικά ντοκουμέντα μιάς εποχής γεμάτη ανακατατάξεις και ποικίλες αναταραχές. Μας δίνουν το πολιτικό- κοινωνικό κλίμα, την στάση ανθρώπων απέναντι σε μία Γερμανία όπου το σκοτεινό και αποκρουστικό πρόσωπο του ναζισμού έχει επιβάλει την μιλιταριστική ισχύ του, και μαζί το έδαφος που το προετοίμασε, ενώ παράλληλα αλλάζει και καταστρέφει την ίδια την ζωή των Γερμανών και μαζί των εκατομμυρίων κατοίκων-πολιτών της γηραιάς ευρωπαϊκής ηπείρου και όχι μόνο Οι Επιστολές του Έρμαν Έσσε, Νούμερα 7,9,10,11,12,14, 18, 20,24,25,30,31,35,38,40,41,44,46,49,50,51,53,57,58,59,64,66, 67,68, 69,70, αποστέλλονται όλες στον Τόμας Μάν, εκτός από μία την 69, σ.204 που απευθύνεται «ΣΤΗΝ ΚΑΤΙΑ ΜΑΝ». Ο Μάν είχε πεθάνει σε νοσοκομείο της Ζυρίχης 12.8.1955 από θρόμβωση. Η με νούμερο 20 Επιστολή υπογράφεται από το ζεύγος Έρμαν Έσσε και Νίνον Έσσε. Η με νούμερο 41, συνοδεύεται με επιστολικό υστερόγραφο. Η με νούμερο 50 Επιστολή, σελ. 160-163 περιέχει και την «Εισαγωγή του Τόμας Μάν σε μια αμερικάνικη έκδοση: Στο μεγαλύτερο μέρος αυτής της Εισαγωγής παρατίθεται ό,τι είχε γράψει ο Τόμας Μάν στα εξηκοστά και στα εβδομηκοστά γενέθλια του Έσσε. Το όσα αναφέρονται στον Ντέμιαν προσετέθηκαν εκ των υστέρων. Η νούμερο 59, σ.181-182, είναι ευχετήρια επιστολή δημοσιευμένη στη Νέα Επιθεώρηση τχ. 2.1950. ΣΤΟΝ ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ ΓΙΑ ΤΑ ΕΒΔΟΜΗΚΟΣΤΑ ΠΕΜΠΤΑ ΤΟΥ ΓΕΝΝΕΘΛΙΑ. Η με νούμερο 66, σ.197-199 φέρει τον τίτλο «ΟΜΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΥΧΗ»
«Αγαπητέ Τόμας Μάν, πρόσφατα γράψατε έναν πανέμορφο ύμνο για το εφήμερο και τον αφιερώσατε στη μνήμη της αγαπημένης Έντβιχ Φίσερ. Η παρατήρηση εκείνη μου φάνηκε ότι είναι ένα από τα ομορφότερα μικρά σας πεζογραφήματα. Εμείς οι ποιητές σε όλη μας τη ζωή δεν κοπιάζουμε για τίποτε άλλο παρά για τη διαιώνιση του εφήμερου (έχοντας βέβαια συνείδηση της σχετικότητας τούτου του «αιώνιου»), αλλά γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο έχουμε ίσως περισσότερο από άλλους το δικαίωμα να εξυμνούμε και να επαινούμε και το ίδιο το εφήμερο, την αρχαία Μάγια και μητέρα του Μαγικού Κόσμου…..».
Τα υπόλοιπα νούμερα των δημοσιευμένων Επιστολών ανήκουν στον Τόμας Μαν. Η με νούμερο 29, σ.88-92 είναι «ΣΤΟΝ ΕΞΗΝΤΑΧΡΟΝΟ ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ». Στην με νούμερο 39 ο Τόμας Μάν υπογράφει ως «Τόμας φον ντερ Τράβε» Όπως σημειώνεται στην σημείωση 11 «Ο Τόμας Μάν κατάγεται από τη Λυβέκκη, κοντά στον ποταμό Τράβε. Συνεπώς ο Μάγιστρος των Αγώνων Τόμας φον Τράβε αποτελεί εκδήλωση σεβασμού του Έρμαν Έσσε προς τον Τόμας Μάν», σ.123. Το ίδιο υπογράφει και την Επιστολή 43. Η νούμερο 45, σ.142 είναι τηλεγραφική και αγγλόγλωσση, Απευθύνεται στον Ε. Ε. με την ευκαιρία της βράβευσής του με το βραβείο Νόμπελ
18.11.1946.
Finally the
gentlemen in Stockholm happened to join my ten years old idea (1)
Congratulations Thomas Mann
(1)., Στις 14.11.1946 απονεμήθηκε στον Έρμαν Έσσε, το βραβείο Νόμπελ («Επιτέλους, οι κύριοι στη Στοκχόλμη συμμερίστηκαν τη δεκάχρονη πλέον άποψή μου»).
Ας θυμηθούμε ότι εκείνη την περίοδο είχε προταθεί από έλληνες και ευρωπαίους συγγραφείς να απονεμηθεί το βραβείο Νόμπελ στον δικό μας Νίκο Καζαντζάκη. Οι ενέργειες του Σπύρου Μελά μεταξύ άλλων εμπόδισαν την απονομή του Νόμπελ στον έλληνα συγγραφέα. Η με αριθμό 65 απευθύνεται στον «Κύριο και κυρία Έρμαν Έσσε». Συμπληρωματικά να αναφέρουμε και τα εξής: Από το σύνολο των 129 Γραμμάτων του Τόμας Μάν που δημοσιεύονται στον τόμο ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ ΓΡΑΜΜΑΤΑ (1901-1955), σε μετάφραση και σημειώσεις της ποιήτριας Νανά Ησαϊα, εκδόσεις Νεφέλη 1985, τέσσερεις απευθύνονται στον Herman Hesse. Οι επιστολές δεν αριθμούνται από την μεταφράστρια και επιμελήτρια της έκδοσης. Νούμερο 39, σ.121-122 (9/2/1936).-Νούμερο 79, σ.202-205, (8/4/1945).-Νούμερο 102, σ.252-253 (6/7/1949).-Νούμερο 118, σ.282-283 (14/10/1951).
Π Ε Ζ Α
1.,ΣΙΝΤΑΡΤΑ. Ένα ινδικό παραμύθι. Μετάφραση: Μαρία Θ. Παξινού, εκδ. Γαλαξίας 1971, σ.165 (* νούμερο 2/52)
-1/β, ΣΙΝΤΑΡΤΑ. Ένα ινδικό παραμύθι. (SIDDARTA). Μετάφραση: Μαρίας Θ. Παξινού, Β΄ έκδοση, εκδ. Α. Καστανιώτη 1975. σ.142. Γ΄ έκδοση, 1984, σ.158. (* νούμερα 3 και 33/52)
ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ: Μαρία Θ. Παξινού (25/6/1974): Λίγα λόγια για την δεύτερη έκδοση, 7-11.- Το Έργο, 13-125.-Ο ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ ΚΑΙ Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ της Μαρίας Παξινού, 127-137.-ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΕΣΣΕ, 138-141. (ΠΟΙΗΜΑΤΑ/ ΠΕΖΑ/ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΙΑ)
-1/γ, ΣΙΝΤΑΡΤΑ, Μετάφραση: Λίας Ζουργού, εκδ. Πασχάλη-Θεσσαλονίκη χ.χ., σ.126 (* νούμερο 39/52).
-1/δ, ΣΙΝΤΑΡΤΑ. Μετάφραση: Τζένη Μιστράκη, εκδ. Λυχνάρι 1984, σ.157 (* νούμερο 34/52).
Σημείωση: Από όσο μπορώ να γνωρίζω, δεν υπάρχει μέχρι σήμερα δημοσιευμένος ένας συγκεντρωτικός κατάλογος των μεταφράσεων της ποιήτριας της Γενιάς του 1970, Τζένης Μαστοράκη. Γνωρίζω ορισμένους τίτλους βιβλίων που φέρουν την μεταφραστική υπογραφή του ονόματος της ποιήτριας. Τα σημειώνω αυτά γιατί διαβάζοντας το όνομα Τζένη Μιστράκη στην μετάφραση του έργου «Σιντάρτα» των εκδόσεων Λυχνάρι, η σκέψη μου πήγε κατευθείαν στην δική της μεταφραστική παραγωγή. Ενδέχεται λοιπόν μεταφράστρια του βιβλίου να είναι η Τζένη Μαστοράκη και το όνομά της να αναγράφεται λανθασμένα, ή να είναι τυπογραφικό λάθος.
-1/ε, ΣΙΝΤΑΡΤΑ, Μετάφραση: Γιώργος Κώνστας, εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος 1988
2., ΝΤΕΜΙΑΝ, Χρονικό της εφηβείας του Εμίλ Σίνγκλαιρ. Μετάφραση: Μένης Κουμανταρέας, εκδ. Γαλαξία, αρ.Β8/27, Οκτώβριος 1961/ 1969, σ.162. Πλήρες και χωρίς συντομεύσεις. Επανέκδοση Γαλαξίας- Ερμείας, 1983. (Herman Hesse, Demian 1919)
Περιλαμβάνει: Μένης Κουμανταρέας: ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ, 7-8.-ΔΥΟ ΚΟΣΜΟΙ,13-31.-ΚΑΪΝ, 32-50.-Ο ΛΗΣΤΗΣ, 51-70.-ΒΕΑΤΡΙΚΗ, 71-91.-ΤΟ ΠΟΥΛΙ ΒΓΑΙΝΕΙ ΑΠΟ ΤΟ ΑΥΓΟ ΠΑΛΕΥΟΝΤΑΣ, 92-108.-Η ΠΑΛΗ ΤΟΥ ΙΑΚΩΒ, 109-128.-ΕΥΑ,129-152.-Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ, 153-161.
-2/β, ΝΤΕΜΙΑΝ. Χρονικό της εφηβείας του Εμίλ Σίνγκλαιρ. Μετάφραση: Μένης Κουμανταρέας, Γ΄ έκδοση, εκδ. Ηριδανός 1983, σ.143 (* νούμερο 1, 6 και 25/52).
-2/γ, ΝΤΕΜΙΑΝ. Μετάφραση: Κώστας Προκοπίου, έκδοση Εγνατία-Θεσσαλονίκη 1975. (Πέντε επανεκδόσεις)
-2/δ, ΝΤΕΜΙΑΝ. Μετάφραση: Κώστας Προκοπίου, εκδ. Νεφέλη 1982, σ.156. Στ΄ έκδοση. (* νούμερο 16/52)
-2/ε, ΝΤΕΜΙΑΝ. Μυθιστόρημα. (DEMIAN. Die Geschichte einer Jugend) (Τίτλος αγγλικής έκδοσης απ’ όπου έγινε η μετάφραση: Hermann Hesse: Demian. The Story of Emil Sinclair’ s Youth). Μετάφραση: Μαίρη Κιτσικοπούλου, εκδ. Καστανιώτη 1985, σ.182.
-2/στ, ΝΤΕΜΙΑΝ. Μετάφραση: Κατερίνα Λιάπτση, εκδ. Θεσσαλονίκη 1986
-2/ ζ, ΝΤΕΜΙΑΝ. Μετάφραση: Ελένη Σιάφκα, εκδ. Κάκτος 1989
-2/η, ΝΤΕΜΙΑΝ. Μετάφραση: Κατερίνα Χατζή, εκδ. Αποσπερίτης 1989
-2/θ, ΝΤΕΜΙΑΝ, Μετάφραση: Μαρία Χατζηγιάννη, εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος 1990
3., Ο ΛΥΚΟΣ ΤΗΣ ΣΤΕΠΑΣ, Μετάφραση: Γιούρι Κοβαλένκο, εκδ. Αγκύρας 1976, σ.190 (* νούμερο 4/52)
-3/β, Ο ΛΥΚΟΣ ΤΗΣ ΣΤΕΠΑΣ. (DER STEPPENWOLF). Μετάφραση: Κώστας Προκοπίου. Εξώφυλλο: Δημήτρης Καλοκύρης. Εκδ. Εγνατία /Θεσσαλονίκη Μάρτης 1977, σ.220. Και έκδοση 1981. (* νούμερο 12/52).
-3/γ, Ο ΛΥΚΟΣ ΤΗΣ ΣΤΕΠΑΣ, Μετάφραση: Κώστας Προκοπίου, εκδ. Γράμματα 1982, σ.221 (* νούμερο 17/52).
-3/δ, Ο ΛΥΚΟΣ ΤΗΣ ΣΤΕΠΑΣ, Μετάφραση: Άννα Παπαδημητρίου, εκδ. Λυχνάρι 1978, σ.208 (* νούμερο 7/52)
-3/ε, Ο ΛΥΚΟΣ ΤΗΣ ΣΤΕΠΑΣ, Μετάφραση: Γιάννης Κωστόπουλος, εκδ. Καστανιώτη 1983, σ.291 (* νούμερο 26/52)
4., ΝΑΡΚΙΣΣΟΣ ΚΑΙ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ. Μυθιστόρημα. (Narziss und Goldmund Erzuhlung) ( Τίτλος Αγγλικής έκδοσης απ’ όπου έγινε η μετάφραση:Narcissus and Goldmund). Απόδοση στα ελληνικά: Φώντας Κονδύλης. Εκδ. Καστανιώτη 1985, σ.318.
4/ β, ΝΑΡΚΙΣΣΟΣ ΚΑΙ ΓΚΟΛΝΤΜΟΥΝΤ (Narzib und Goldmund). Μετάφραση: Σταύρος Καμπουρίδης. Επίλογος: Hugo Ball, εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Ν.62, 1983/1990, σ.378. (* νούμερο 24/52).
-4/γ, ΝΑΡΚΙΣΣΟΣ ΚΑΙ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, Μετάφραση: Ντάγκμαρ Τζώρτζη, εκδ. Νεφέλη 1985
-4/δ, ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΚΑΙ ΝΑΡΚΙΣΣΟΣ, Μετάφραση: Τζένη Μιστράκη, εκδ. Λυχνάρι 1984, σ. 301. (* νούμερο 37/54).
5., ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΟΥ ΑΛΟΓΟΥ (ROSSHALDE). Μετάφραση: Μαρία Παξινού. Τυπογραφική διόρθωσις: Ζίννια Πλουμπή. Εκδ. Κλασικά Παπύρου, νούμερο 67/1972, σ. 184./ Αθήνα 1976.
5/β, ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΟΥ ΑΛΟΓΟΥ (Ροσχάλντε), Μετάφραση Μαρία Παξινού, Β΄ έκδοση, εκδόσεις Κάκτος 1983, σ.194 (* νούμερα 5 και 30/52).
6., ΠΗΤΕΡ ΚΑΜΕΝΤΣΙΝΤ, Μετάφραση: Μαρία Παξινού. Επιμέλεια: Μιχάλης Γκανάς. Εξώφυλλο Δημήτρης Γιαννακάκος, εκδ. Καστανιώτη 1979, σ.152. Β΄ έκδοση 1982. (*νούμερο 8 και 18/52)
ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ: ΠΗΤΕΡ ΚΑΜΕΝΤΣΙΝΤ. ΣΚΙΑΓΡΑΦΙΑ ΕΝΟΣ ΕΡΓΟΥ, 7-8.- Ο ΚΑΜΕΝΤΣΙΝΤ, ΕΝΑΣ ΣΤΑΘΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ ΤΟΥ, 9-12.-Βάλτερ Ράτεναου: Ο ΠΗΤΕΡ ΚΑΜΕΝΤΣΙΝΤ ΚΙ Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ, 13-14.
7., ΚΝΟΥΛΠ, Μετάφραση: Άννα Σταματοπούλου-Παραδέλλη, εκδ. Θ. Καστανιώτη, Σεπτέμβριος 1980, σ.110. (* νούμερο 15/52).
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: Πρώιμη άνοιξη, 7-48 / Οι αναμνήσεις από τον Κνούλπ, 49-71/ Το τέλος, 73-107.
8., ΓΕΡΤΡΟΥΔΗ, Απόδοση: Φώντας Κονδύλης, εκδ. Θ. Καστανιώτη, 1981, σ.238. Β΄ έκδ, 1983 (*νούμερο 10 και 21/52).
9., ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ. Μετάφραση: Άρτεμις Δημητριάδου, εκδ. Θ. Καστανιώτη, Δεκέμβριος 1980, σ.92. (* νούμερο9/52)
9/β, ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ. Μετάφραση: Έρση Λάνγκε, εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλο; 1984, σ.81 (*νούμερο 35/52)
10., ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗ ΝΥΡΕΜΒΕΡΓΗ, Μετάφραση- Σημειώσεις: Μιρέλλα Σιμωτά. Επιμέλεια της μετάφρασης-Διόρθωση: Άννα Σταματοπούλου. Εξώφυλλο: Τατιάνα Βολονάκη. Εκδ. Θ. Καστανιώτη, 1982, σ.90. (*νούμερο 20/52)
11., ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΡΟΧΟ. Απόδοση: Φώντας Κονδύλης. Επιμέλεια-Διόρθωση: Άννα Σταματοπούλου-Παραδέλλη. Σχέδιο εξωφύλλου: Τατιάνα Βολανάκη. Εκδ. Θ. Καστανιώτη, 1981/1982/1983, σ.224. (* νούμερο 11 και 23/52)
11/β, ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΡΟΔΑ. Μετάφραση: Σταύρος Καμπουρίδης. Επίλογος: Hugo Ball. Εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος 1982/1990, σ.222. (* νούμερο 14/52)
11/γ, ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΡΟΧΟ. Μετάφραση: Μαρία Κουσκουρή, εκδ. Έκφραση 1982
11/δ, ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΡΟΧΟ. Μετάφραση: Χριστίνα Κολοβού, εκδ. Λυχνάρι 1982
12., Ο ΒΡΟΧΟΠΟΙΟΣ, Μετάφραση-Πρόλογος: Γιώργος Κώνστας. Εκδ. Νεφέλη 1984, σ.146. (* νούμερο 31/52).
Περιλαμβάνει: (Πρόλογος, 7-8) (Ο Βροχοποιός, 11-78) (Ο Εξομολογητής, 81-126) («Μέσα» και «Έξω», 129-146).
13., ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ ΚΛΙΝΓΚΖΟΡ. (Klingsors letzter Sommer) Μετάφραση: Νίκος Παπασταϊκούδης. Διόρθωση-Σελιδοποίηση: Άννα Χατζημανώλη. Εξώφυλλο: Munch, Το κόκκινο κλήμα, 1900. Μουσείο Munch Εκδ. Μπαρμπουνάκης- Θεσσαλονίκη χ.χ., σ.94. (* νούμερο 38/52)
13/β, ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ ΚΛΙΝΚΣΟΡ. Δύο διηγήματα. (Klingsors letzter Sommer). Μετάφραση-Πρόλογος: Μιράντα Θεοφίλου. Εκδ. Καστανιώτη 1984, σ.150. Περιλαμβάνει: Πρόλογος-Παιδική ψυχή- Το τελευταίο καλοκαίρι του Κλίνκσορ- Εργοβιογραφία (* νούμερο 36/52).
14., Η ΚΑΡΔΙΑ ΕΝΟΣ ΠΑΙΔΙΟΥ. (KLINGSORS LATZTER SOMMER). Μετάφραση: Ελένη Σταματοπούλου. Εκδ. Λυχνάρι Απρίλιος 1982, σ.204. (* νούμερο 13/52)
15., ΠΑΙΔΙΚΗ ΨΥΧΗ./ Κλάϊν και Βάγκνερ/ Το τελευταίο καλοκαίρι του Κλίνγκσορ) (KLINGSORS LATZTER SOMMER). Μετάφραση: Γιώργος Δ. Κεντρωτής. Εκδ. Νεφέλη 1983, σ.200. (* νούμερο 27/52)
16., Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΕΥΡΩΠΑΙΟΣ. (IF THE WAR GOES ON). Μετάφραση: Ερ. Μπαρτζινόπουλου. Κάκτος 1983, σ.192 (* νούμερο 28/52)
17., ΠΑΡΑΞΕΝΑ ΝΕΑ ΑΠΟ ΚΑΠΟΙΟ ΑΛΛΟ ΑΣΤΡΟ. Διηγήματα. Μετάφραση: Μαίρη Κιτσικοπούλου. Επιμέλεια της μετάφρασης: Άννα Σταματοπούλου. Διόρθωση: Εμμανουήλ Μοσχονάς-Άννα Σταματοπούλου. Εκδ. Θ. Καστανιώτη, 1984, σ.178. (* νούμερο 32/52)
18., ΡΟΣΑΛΝΤΕ. Μυθιστόρημα. μετάφραση Φώντας Κονδύλης. Επιμέλεια-Διόρθωση: Άννα Σταματοπούλου. Εξώφυλλο: Γιάννης Λεκός. Εκδ. Καστανιώτη, 1983/5, σ.214. (* νούμερο 29/52)
19., Η ΙΝΔΙΚΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ. Πρόλογος, Μετάφραση και Σημειώσεις: Β. Χ. Παλιγγίνης. Εκδ. Νεφέλη 1983, σ.112. (*νούμερο 22/52).
20., Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΟΥ ΗΘΕΛΕ ΝΑ ΑΛΛΑΞΕΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ. Μετάφραση: Ελένη Καλκάνη. Διόρθωση: Γιάννα Λούκα. Μακέτα εξωφύλλου: atelier Nuovo. Εκδ. Νίκος Δαμιανός, Αθήνα χ.χ., σ.58 (Σύγχρονη Λογοτεχνία/ Σειρά Νέα Εποχή)
ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ: ΠΗΤΕΡ ΚΑΜΕΝΤΣΙΝΤ. ΣΚΙΑΓΡΑΦΙΑ ΕΝΟΣ ΕΡΓΟΥ, 7-8.- Ο ΚΑΜΕΝΤΣΙΝΤ, ΕΝΑΣ ΣΤΑΘΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥ ΤΟΥ, 9-12.-Βάλτερ Ράτεναου: Ο ΠΗΤΕΡ ΚΑΜΕΝΤΣΙΝΤ ΚΙ Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ, 13-14.
21., Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΖΑΡΑΤΟΥΣΤΡΑ (KRIEG UND FRIEDEN). Μετάφραση: Τούλας Λουκάτου. Εκδ. Λυχνάρι Μάϊος 1985, σ.174.
22., ΛΟΥΛΟΥ (μια νεανική παρεκτροπή)- Ο ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΟΣ ΝΕΟΣ (ένας μύθος). (lulu. The Enamored Youth). Μετάφραση από τα αγγλικά: Ελένη Στ. Σταμούλη. Επιμέλεια: Μ. Αβραάμ. Φωτογραφία εξωφύλλου Gustav Klimt (1862- 1918). Γυναίκα με καπέλο και μποκ (1909). Εκδ. Δίοδος, Φεβρουάριος 1986, σ.104.
23., ΕΝΑ ΒΡΑΔΥ ΜΕ ΤΟ ΔΟΚΤΟΡΑ ΦΑΟΥΣΤ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ. (INNEN UND AUSSEN). Μετάφραση: Γιώργου Κώνστα. Εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος 1987, σ. 168 (ν.120).
24., ΜΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΣΑΣ. ΟΔΗΓΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. (Gessammelte Werke). Μετάφραση: Μαρία Λουϊζα Κωνσταντινίδη. Επιμέλεια-Διορθώσεις: Σωτήρης Κύρμπας-Ελένη Παπανδρέου. Εκδόσεις Γλάρος 1988, σ.66
25., Ο ΑΓΙΟΣ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΤΗΣ ΑΣΣΙΖΗΣ. (FRANZ VON ASSISI). Μετάφραση: Ν. Μαστοράκης- Γ. Δεπάστας. Εκδ. Κάκτος 1991, σ.120
26., ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ (LESEBUCH). Μετάφραση: Μαρία Χατζηγιάννη. Επιμέλεια-τυπογραφικές διορθώσεις: Αρετή Κυλάφη. Εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος 1994, σ.542. (ν.189)
27., ΤΑ ΤΡΥΦΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΓΟΥ, Ένα αυτοβιογραφικό παραμύθι. (KINDHEIT DES ZAUBERERS). Τυπογραφικές διορθώσεις: Αθηναϊς Νασιούλα. Εκδ. Σμίλη 1995, σ.148. Περιλαμβάνει: (Ένα αυτοβιογραφικό παραμύθι, 9-60), (Πέτερ Βάϊς, Επιλεγόμενα), (Χειρόγραφη έκδοση και εικονογράφηση από τον Π. ΒΑΪΣ, 69-148).
28., ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ, Για την ελληνική μετάφραση: Εκδόσεις ΣΜΙΛΗ-Χρήστος Κουτσιαύτης. Τυπογραφικές διορθώσεις: Νίκος Μητρογιαννόπουλος. Εκδόσεις Σμίλη 1995, σ.238.
29., ΟΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΙΚΤΟΡ. Ένα ερωτικό παραμύθι, εικονογραφημένο από τον ίδιο το συγγραφέα, με επιλεγμένα ποιήματα και μ’ ένα επίμετρο του ΦΟΛΚΕΡ ΜΙΧΕΛΣ. (PIKTORS VERWANDLUNGEN by HERMANN HESSE). Μετάφραση: Κυριακή Συντέλη. Εκδ. Καστανιώτη 1996, σ.108.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: Εισαγωγικό σημείωμα, 9-10.-Οι μεταμορφώσεις του Πίκτορ. Πανομοιότυπο του χειρογράφου για την Ρουθ Βένγκερ, 11-26.-Οι μεταμορφώσεις του Πίκτορ. Το κείμενο του παραμυθιού, 27-38.-Επιλεγμένα Ποιήματα, μετάφραση Γιώργος Κοροπούλης, 39-71. – Volker Michels: Επίμετρο, 75-108.
30., ΜΥΘΟΙ (Marchen). Μετάφραση από τα Γερμανικά: Μαρία & Ελένη Παξινού. Επιμέλεια: Αλέξανδρος Πανούσης. Εξώφυλλο: Αντώνης Αγγελάκης. Εκδ. Καστανιώτη, Νοέμβριος 1997, σ.210.
31., ΤΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ, (Die Marchen). Μετάφραση: Θεόδωρος Λουπασάκης. Διόρθωση: Ηλίας Γιούρης. Εκδ. Σμίλη 1997, σ.256.
32., ΚΛΑΪΝ ΚΑΙ ΒΑΓΚΝΕΡ. Νουβέλα. (Klein und Wagner). Μετάφραση από τα Γερμανικά: Μαρία & Ελένη Θ. Παξινού. Επιμέλεια: Αλέξανδρος Πανούσης. Εξώφυλλο: Αντώνης Αγγελάκης. Εκδ. Καστανιώτη, Ιούλιος 1997, σ.166.
33., ΕΡΩΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ (Liebesgeschichten). Μετάφραση από τα Γερμανικά: Μαρία και Ελένη Παξινού. Επιμέλεια: Αλέξανδρος Πανούσης. Εξώφυλλο: Αντώνης Αγγελάκης. Εκδ. Καστανιώτη Οκτώβριος 1998, σ.458. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: 9-432.- Επίμετρο: Φόλκερ Μιχέλς, Ζωντανός είναι μόνο όποιος αγαπάει. Οι ερωτικές ιστορίες του Έρμαν Έσσε, 137-450.- Χρονολόγιο, 451-458.
34., ΣΤΑ ΛΟΥΤΡΑ. ( Kurgust. Aufzeichnungen von einer Badener Kur). Μετάφραση από τα Γερμανικά Χρύση Νεράτζη. Εκδ. Καστανιώτη Νοέμβριος 2000, σ.204.
35., ΩΡΙΜΑΖΟΝΤΑΣ ΓΙΝΟΜΑΣΤΕ ΟΛΟ ΚΑΙ ΝΕΟΤΕΡΟΙ. Παρατηρήσεις και ποιήματα σχετικά με τα γηρατειά. (Mit der Reif wird man immer junger (Bertachtungen und Gedichte uber das Alter) aus: Gesammelte Dichtungen.). Φωτογραφίες: Μάρτιν Έσσε. Μετάφραση από τα Γερμανικά: Γιώτα Λαγουδάκου. Απόδοση ποιημάτων: Βασίλης Καλαμαράς. Επιμέλεια: Ελεάννας Λαμπάκη. Εξώφυλλο: Αντώνης Αγγελάκης. Εκδ. Καστανιώτη, Ιούνιος 2001, σ.234.
36., ΣΤΟ ΠΕΡΙΠΤΕΡΟ ΤΟΥ ΚΗΠΟΥ ΤΟΥ ΠΡΕΣΣΕΛ. (Im Pressel’ schen Gartenhaus). Μετάφραση Βασίλης Χ. Παλιγγίνης. Τυπογραφική και Φιλολογική Επιμέλεια, Σχεδιασμός Έκδοσης Βασίλης Ν. Ζηλάκος. Μακέτα εξωφύλλου βασισμένη στην υδατογραφία του ζωγράφου και λιθογράφου C.F. Baumann, Tubingen (1840). Εκδ. Κουκούτσι Μάϊος 2016, σ.52.
ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ
ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ
ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ.
Εισαγωγή του Τόμας
Μαν σε μια αμερικάνικη έκδοση του «Ντέμιαν»
Έχει περάσει μια ολόκληρη δεκαετία από
τότε που έσφιξα για τελευταία φορά το χέρι του Έρμαν Έσσε και πραγματικά θα
μπορούσε να με είχε παρασύρει η αίσθηση πως πέρασε περισσότερος χρόνος με τόσα
σημαντικά που παρεμβλήθηκαν’ ιστορικά γεγονότα αλλά και όσα καταγράφηκαν στην
αδιάλειπτη συνέχεια της πένας μας μέσα στη δίνη αυτών των κραδασμών. Προείδαμε
και ζήσαμε μαζί τα ιστορικά γεγονότα και προπάντων την αναπότρεπτη καταστροφή
της φτωχής Γερμανίας, ζώντας σε πολύ απομακρυσμένους τόπους ο ένας απ’ τον
άλλον, πολλές φορές χωρίς κανενός είδους επαφή κι όμως πάντα μαζί, πάντα σε μια
αδιασάλευτη επικοινωνία.
Όπως και οι δρόμοι μας, που τραβούν
χωριστά και είναι χαραγμένοι στον πνευματικό χάρτη με μια απόσταση ανάμεσά
τους, αλλά συναντώνται μολαταύτα κατά κάποιον τρόπο. Είμαστε κατά κάποιον τρόπο
συνοδοιπόροι και αδελφοί ή confreres,
* όπως θα ‘λεγα σε λιγότερο οικείο τόνο, γιατί μ’ αρέσει να βλέπω τη σχέση μας
φέρνοντας στο νου μου την εικόνα της συνάντησης του Γιόζεφ Κνεχτ με το μοναχό
του Αγίου Βενεδικτίνου Γιακόμπους στο «Παιχνίδι με τις χάντρες», όπου δεν
γίνεται παρέκκλιση από το «παιχνίδι της ευγένειας και της υπομονής, με τις
ατέλειωτες γονυκλισίες σαν χαιρετισμό ανάμεσα σε δυο άγιους ή μέλη του ανώτερου
κλήρου»- μια μισοειρωνική ιεροτελεστία κινέζικου τύπου, που αγαπά πολύ ο Κνεχτ,
και στο οποίο όπως παρατηρεί, έχει γίνει άσσος και ο Μαγκίστερ Λούντι Τόμας φον
ντερ Τραβ *
Έτσι είναι φυσικό να μας ταυτίζουν καμιά
φορά και το αποδεχόμαστε ακόμα κι αν γίνεται με τον πιο παράδοξο τρόπο. Ένας
επώνυμος ηλικιωμένος συνθέτης στο Μόναχο, βέρος Γερμανός και πικρόχολος, μας
χαρακτήρισε πρόσφατα σ’ ένα γράμμα του στην Αμερική «άθλιους» γιατί δεν
αναγνωρίζουμε ότι εμείς οι Γερμανοί είμαστε ο ανώτερος και ευγενέστερος λαός
«ένα καναρίνι ανάμεσα σε σπουργίτια». Το σχήμα λόγου είναι άστοχο και κουτό για
την αμάθεια που φανερώνει, ξέχωρα απ’ την αμετανόητη υπεροψία, που έγινε αιτία
για τις τόσες συμφορές του δύστυχου λαού. Όσον αφορά εμένα δέχομαι
αδιαμαρτύρητα την κρίση της «γερμανικής ψυχής». Στην πατρίδα δεν ήμουνα πράγματι
παρά ένα εγκεφαλικό ον ανάμεσα σε θυμικούς, και το 1933 ήταν πολύ
ευχαριστημένοι που με ξεφορτώθηκαν κι ας ισχυρίζονται τώρα πως είναι θιγμένοι
που δεν επιστρέφω. Αλλά ο Έσσε; Πόση άγνοια, τι έλλειψη παιδείας χρειάζεται,
για να το πούμε καθαρά, για να τον αποκαλέσει κανείς έναν «άθλιο» που προδίδει
τη γερμανική του υπόσταση, και να θέλει να στερήσει την εστία απ’ αυτό το
αηδόνι (γιατί σίγουρα δεν είναι αστικό καναρίνι) απ’ αυτόν τον λυρικό, που π
Μέρκιε αγκάλιασε συγκινημένος, και ο οποίος έσταξε απ’ τη γλώσσα μας συνθέσεις
λεπτότατης και καθαρότατης τέχνης, τραγούδια και πεζογραφήματα διάπυρης
αισθητικής τελειότητας. Και ο μόνος λόγος γι’ αυτό είναι πως μπορεί να
διακρίνει την ιδέα απ’ το φαινόμενο που την υποβιβάζει, πως λέει την αλήθεια
στους συμπατριώτες του, -αλήθεια που δεν
τους αποκαλύφθηκε ούτε μέσα απ’ τις φοβερότερες εμπειρίες-και πως η συνείδησή
του είναι ευαίσθητη στα εγκλήματα που ο λαός αυτός επισωρεύει επάνω του μέσα
απ’ τον πλάνο εγωκεντρισμό του!
Σήμερα που ο εθνικός ατομικισμός αργοπεθαίνει,
κανένα πρόβλημα δεν αντιμετωπίζεται από στενά εθνική σκοπιά’ ό,τι πατριωτικό
κατάντησε πνιγηρός επαρχιώτικος αέρας και δεν νοείται πνευματική φυσιογνωμία
έξω απ’ την κληρονομιά του ευρωπαϊκού πνεύματος. Αν λοιπόν σήμερα η εθνική
«γνησιότητα», η ιδιαιτερότητα ενός λαού, αντιπροσωπεύει κάποιαν αξία,-ίσως από
την άποψη της γραφικότητας- η ουσία της είναι, όπως πάντα άλλωστε, η
προσωπικότητα και το έργο του πνευματικού ανθρώπου, και όχι τα κενά λόγια. Στη
Γερμανία μάλιστα πάντα οι πιο δυσαρεστημένοι με ό,τι γερμανικό ήταν οι
περισσότερο γερμανοί. Και ποιος δεν θα αναγνώριζε ότι και μόνο το παιδευτικό
έργο του ανθρώπου των γραμμάτων Έσσε-δεν εξετάζω το λογοτέχνη-καθώς και η
παγκοσμιότητα του εκδοτικού και συντακτικού του έργου έχει κάτι, ιδιαίτερα γερμανικό;
Η έννοια της «παγκόσμιας φιλολογίας», που έχει εισαγάγει ο Γκαίτε, του
ταιριάζει απόλυτα. Ένα κείμενό του, που κυκλοφόρησε μάλιστα στην Αμερική, “published in the public interest by authority of the Alien property, Custodian 1945”
τιτλοφορείται πράγματι έτσι: «Βιβλιοθήκη της παγκόσμιας φιλολογίας» και είναι
παράδειγμα ανεξάντλητης και ολόψυχης αφοσίωσης στη γνώση, εξοικείωσης με τις
αρχές της ανατολικής σοφίας και ύψιστα ουμανιστικής γνώσης των «αρχαιότερων και
ιερότερων μνημείων του ανθρώπινου πνεύματος». Ειδικές σπουδές του είναι τα
δοκίμιά του 1904 για τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης και τον Βοκάκιο, και τα τρία
δοκίμια για τον Ντοστογιέφσκι, που τα ονόμασε «Ματιά στο χάος». Έκδωσε
μεσαιωνικές εξιστορήσεις, διηγήματα και φάρσες παλαιών ιταλών συγγραφέων,
παραμύθια της ανατολής, «τραγούδια γερμανών ποιητών» και έκανε επανεκδόσεις του
Ζαν Πάουλ, του Νοβάλις και άλλων γερμανών ρομαντικών. Το έργο του είναι μια
προσφορά, ένα προσκύνημα: επιλογές, κριτικές, νέες παρουσιάσεις, εμβριθείς
εισαγωγές. Είναι αρκετό για να γεμίσει ολόκληρη τη ζωή ενός πολυμαθούς
λόγιου. Δεν είναι παρά αγάπη (και
μόχθος) που ξεχειλίζει, μια ερωτοτροπία, δίπλα σ’ ένα προσωπικό, ιδιαίτερα
προσωπικό, έργο που αναζητά με αγωνία, πολύμορφο, και φορτισμένο με τα
προβλήματα του εγώ και του κόσμου.
Εξάλλου του άρεσε να δανείζεται την
ιδιότητα του εκδότη ή του αρχειοφύλακα ακόμα και ως λογοτέχνης, να κρύβεται
κάτω από μια μάσκα, δίνοντας πιστοποιητικά των έργων του στους αναγνώστες. Το
καλύτερο παράδειγμα είναι ο υπότιτλος του σύνθετου και εκλεπτυσμένου έργου της
τελευταίας του περιόδου «Παιχνίδι με τις χάντρες», που είναι καρπός όλων των
πηγών του ανθρώπινου πνεύματος από Δύση και Ανατολή: «Απόπειρα βιογραφίας του
Μαγκίστερ Λούντι Γιόζεφ Κνεχτ και τα κληρονομημένα κείμενα του Κνεχτ σε έκδοση
του Έρμαν ΄Εσσε». ‘Όταν διάβαζα το έργο, μου έγινε ιδιαίτερα αισθητό (και του
το έγραψα) πόσο η παρωδία, το φανταστικό στοιχείο, το αστείο δίνουν ευελιξία
και κίνηση σε μια φανταστική λόγια βιογραφία, σ’ ένα έργο ωριμότητας που
διέπεται από έναν ιδιαίτερα προχωρημένο βαθμό αφαίρεσης.
Γερμανικό; Αν πρόκειται γι’ αυτό είναι
πέρα για πέρα γερμανικό, τόσο το συγκεκριμένο έργο της τελευταίας του περιόδου,
όσο και τα προηγούμενα και σε βαθμό που ο Έσσε να στερείται οποιοδήποτε
πλεονέκτημα κάποιας διεθνούς αναγνώρισης. Η διεθνής φήμη του όμως, τείνει να
ανατρέψει αυτήν την κατάσταση-κι ας αντιδρά σ’ αυτό όπως θέλει ο Γέρος- κι αυτό
γιατί πρόκειται για μια γερμανικότητα με την παλιά, χαρμόσυνη, ελεύθερη και
πνευματική έννοια στην οποία οφείλει η Γερμανία το καλύτερο πρόσωπό της στον
κόσμο και τη συμπάθεια της ανθρωπότητας. Αυτό το καθαρό και παράτολμο,
ονειροπόλο και συγχρόνως εξαιρετικά πνευματικό έργο είναι μεστό από παράδοση,
συναδέλφωση, μνήμη, μυστικότητα, χωρίς να είναι καθόλου επιγονικό. Εξυψώνει το
οικείο και προσωπικό σε ένα νέο, πνευματικό, ακόμα και επαναστατικό επίπεδο-
επαναστατικό όχι με πολιτική ή κοινωνική έννοια, αλλά ψυχική και λογοτεχνική:
είναι γνήσια και πιστά διορατικό. Δεν ξέρω πως αλλιώς να χαρακτηρίσω την
ιδιαίτερη, διττή και μοναδική έλξη που ασκεί επάνω μου! Το ύφος του έχει και
ρομαντική χροιά, το εξωπραγματικό στοιχείο, το συγκεχυμένο και υποχονδριακό
χιούμορ της γερμανικής ιδιοσυγκρασίας εναρμονισμένο οργανικά με στοιχεία
διαφορετικής υφής, ευρωπαϊκά-κριτικά,
ψυχαναλυτικά. Η σχέση αυτού του λυρικού από το Σβάμπεν, * αυτού του ειδυλλιακού
ποιητή με την ερωτολογική «Ψυχολογία του βάθους» της Βιέννης είναι ένα
ελκυστικό πνευματικό παράδοξο. Αυτή εκφράζεται στο «Νάρκισσος και Χρυσόστομος»
ένα μυθιστόρημα μοναδικά καθάριο και ενδιαφέρον. Το πνευματικό αυτό παράδοξο
δεν είναι λιγότερο παράξενο και χαρακτηριστικό από την έλξη του Έσσε προς τον
εβραίο ιδιοφυή απ’ την Πράγα, τον Φράνς Κάφκα, τον οποίο είχε αποκαλέσει από
νωρίς έναν «μυστικό βασιλιά της γερμανικής πεζογραφίας» και για τον οποίο
εξέφραζε θαυμασμό σε κάθε σημαντική ευκαιρία, πολύ πριν αυτός αποκτήσει φήμη
στο Παρίσι και στη Νέα Υόρκη.
Όταν λέμε ότι το έργο του είναι
«γερμανικό» πρέπει να τονίσουμε ότι δεν του λείπει καθόλου η έξαρση. Θα μείνει
αξέχαστη η αφύπνιση που προκάλεσε αμέσως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ο «Ντέμιαν»
κάποιου μυστηριώδους Σίνκλαιρ. Το έργο αυτό έπιασε με μοναδική ευαισθησία τα
μηνύματα των καιρών κι ενθουσίασε μια ολόκληρη νεολαία, που νόμιζε ότι μέσα απ’
τα σπλάχνα της ξεπήδησε ένας κήρυκας της βαθύτερης ουσίας της (ενώ ήταν ένας
άνθρωπος σαράντα δύο ετών, που ικανοποίησε τις προσδοκίες της). Είναι τέλος η
ανάγκη να πει κανείς ότι ο «Λύκος της Στέπας» είναι ένα μυθιστόρημα στο οποίο ο
Έσσε ερευνά νέες μορφές της μυθιστορηματικής γραφής με την ίδια πρωτοτυπία όπως
ο Τζόυς στον «Οδυσσέα» και ο Ζίντ στους «Κιβδηλοποιούς»;
Για μένα, αυτό το έργο ζωής, που έχει τις
ρίζες του στη γερμανική κληρονομιά και τον γερμανικό ρομαντισμό, με την κάπως
περίεργη ιδιομορφία του, την κάποτε χιουμοριστική στρυφνότητά του, την
μυστικοπαθή- νοσταλγική αποστασιοποίησή του απ’ το χώρο και το χρόνο,
συγκαταλέγεται στις ευγενέστερες και καθαρότερες πνευματικές δημιουργίες της
εποχής μας. Ανάμεσα στους λογοτέχνες της γενιάς μας είχα ξεχωρίσει αυτόν, το
γέρο πια, σαν τον συγγενέστερο πνευματικά και τον πιο αγαπημένο μου.
Παρακολουθούσα την ανοδική του πορεία με συμπάθεια που την τροφοδοτούσαν τόσο η
η διαφοροποίηση όσο και τα σημεία ταύτισής μας.
Υπάρχουν κείμενά του, όπως ο «Θαμώνας των λουτρών», και ακόμα, μερικά
αποσπάσματα από το «Παιχνίδι με τις χάντρες», (ιδιαίτερα η εκτενής εισαγωγή)
που διαβάζοντάς τα αισθάνομαι πως είναι μέρος του εαυτού μου.
Αλλά αγαπώ και τον άντρα και τον άνθρωπο
με το εύθυμο και στοχαστικό, καλοσυνάτο και πονηρό του φυσικό, το βαθύ όμορφο βλέμμα των άρρωστων
δυστυχώς ματιών που το γαλανό τους χρώμα φωτίζει το λιπόσαρκο πρόσωπο με τις
αδρές γωνίες ενός ηλικιωμένου χωρικού απ’ το Σβάμπεν. Στενή προσωπική επαφή
μαζί του απόκτησα μόλις πριν από δεκατέσσερα χρόνια, όταν τον επισκεπτόμουν
συχνά στο όμορφο σπίτι του με τον κήπο, στο Τεσίν, αναστατωμένος αμέσως μετά
την απομάκρυνσή μου από πατρίδα, σπιτικό και εστία. Πόσο τον ζήλευα τότε! Όχι
μόνο για τη θαλπωρή που τον περιέλαβε στη φύση αλλά κυρίως για κείνο, στο οποίο
προπορευόταν από μέσα: την εσωτερική ελευθερία και τη φιλοσοφική
αποστασιοποίησή του από κάθε γερμανική πολιτική. Εκείνες τις συσκοτισμένες
μέρες δεν υπήρχε τίποτα πιο ανακουφιστικό και ευεργετικό από μια συνομιλία μαζί
του.
Είχα αιτηθεί, πριν από μια δεκαετία και
περισσότερο, τη στέψη του έργου του με το βραβείο Νόμπελ για τη λογοτεχνία. Δεν
θα ήταν όψιμη τότε στα εξήντα του, και η εκλογή του πολιτογραφημένου ελβετού θα
ήταν μια αστεία είδηση την εποχή που ο Χίτλερ (με αφορμή την περίπτωση Οσιέτσκι
*) είχε απαγορεύσει σε όλους τους γερμανούς την αποδοχή του βραβείου. Αλλά και
τώρα που εβδομηντάχρονος κορύφωσε το ήδη πλούσιο έργο του με το ωριμότερο έργο
του, το σημαντικό παιδευτικό μυθιστόρημα, η διάκρισή του έχει επικαιρότητα.
Φέρνει στα πέρατα της γης ένα όνομα που δεν έχει γνωρίσει μέχρι τώρα παντού τη
φήμη και που του αξίζει και οπωσδήποτε θα το κάνει γνωστότατο και στην Αμερική
και θα αφυπνίσει το ενδιαφέρον των εκδοτών και του κοινού. Για μένα είναι
ευχαρίστηση να προλογίζω την πρώτη αμερικανική έκδοση του «Ντέμιαν», του εκρηκτικού πεζογραφήματος των ώριμων χρόνων του,
εκφράζοντας τη συμπάθειά μου και συστήνοντάς το θερμά. Είναι ένα μικρό βιβλίο
αλλά πολλές φορές είναι τα λιγότερα εκτενή βιβλία που ασκούν μεγάλη
επίδραση-αρκεί να φέρει κανείς στο νου το παράδειγμα του Βέρθερου, την επίδραση
του οποίου στη Γερμανία θυμίζει ο «Ντέμιαν» σαν μακρινός απόηχος. Ο συγγραφέας
πρέπει να συναισθανόταν έντονα την πανανθρώπινη σημασία του έργου του, αν
κρίνει κανείς από τον εσκεμμένα διφορούμενο υπότιτλο: «Η ιστορία μιας νεότητας»
που μπορεί να ερμηνευθεί με την ατομική έννοια, αλλά και με την έννοια της
ιστορίας μιας ολόκληρης νέας γενιάς. Σ’ αυτό συνηγορεί και το γεγονός πως ο
Έσσε δεν ήθελε να εκδοθεί με το δικό του γνωστό και χαρακτηρισμένο όνομα,
ειδικά αυτό το έργο. Θέλησε να γραφεί στο εξώφυλλο το ψευδώνυμο «Σίνγκλαιρ»-
ένα όνομα που προέρχεται απ’ τον περίγυρο του Χέλντερλιν- και κράτησε μυστική
για πολύ καιρό την πατρότητα του έργου. Είχα αλληλογραφήσει τότε με τον εκδότη
που ήταν και δικός μου εκδότης, τον Σ. Φίσερ στο Βερολίνο, και τον ρωτούσα
επίμονα πώς έχουν τα πράγματα μ’ αυτό το τόσο παράξενο βιβλίο και ποιος είναι ο
Σίνκλαιρ. Ο Γέρος ψευδόταν με συνέπεια: ο εκδότης είπε πως είχε λάβει το
χειρόγραφο από την Ελβετία μέσω ενός μεσάζοντα. Σιγά σιγά άρχισε μολαταύτα να
φανερώνεται η αλήθεια, εν μέρει με την ερμηνεία του ύφους και αργότερα και
εξαιτίας της αδιακρισίας. Αλλά μόνον δέκατη έκδοση κυκλοφόρησε με τ’ όνομά του.
Προς το τέλος του βιβλίου, το 1914, λέει
ο Ντέμιαν στο φίλο του Σίνγκλαιρ: «Θα γίνει πόλεμος… αλλά θα δεις Σίνγκλαιρ πως
δεν είναι παρά η αρχή. Θα είναι ίσως ένας μεγάλος πόλεμος, ένας πολύ μεγάλος
πόλεμος. Αλλά κι αυτό είναι μόνο η αρχή. Το καινούργιο αρχίζει και θα είναι
φοβερό γι’ αυτούς που κρέμονται στο παλιό. Τι θα κάνεις;»
Η σωστή απάντηση θα ήταν: «Να τάζεις τον
εαυτό σου βοηθό στο καινούργιο χωρίς να θυσιάζεις γι’ αυτό το παλιό». Την
πολυτιμότερη υπηρεσία στο καινούργιο προσφέρουν όσοι – ο Έσσε είναι ένα
παράδειγμα-γνωρίζουν και αγαπούν το παλιό και το μετουσιώνουν στο καινούργιο.
*Σημ. Μετ.: Η γαλλική λέξη confreres σημαίνει: α) τον
αδελφοποιτό ή σταυραδέλφι και β) το συνεργάτη ή συντεχνίτη.
*Σημ. Μετ.: Ο «Μαγκίστερ» στο
«Παιχνίδι με τις χάντρες» είναι ο αρχιμάστορας του παιχνιδιού.
*Σημ. Μετ.: Είναι τμήμα της
Βαυαρίας. Η αναφορά αυτή έχει σκοπό να δώσει την έννοια της χοντροκοπιάς.
*Σημ. Μετ.: Ο Κάρλ φον Οσιέτσκι
(1889-1938) ήταν δημοσιογράφος και ειρηνιστής. Τιμήθηκε το 1936 με το βραβείο
Νόμπελ για την ειρήνη αλλά του απαγορεύτηκε να το δεχθεί.
ΤΟΜΑΣ ΜΑΝ. Μετάφραση: Βικτωρία Ραϊση. Σελίδες 36-39.
Περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ τεύχος 109/2-1-1985. Αφιέρωμα ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ.
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
Υπάρχουν βιβλία που δεν μπορείς
να τα χωρίσης από την εποχή και τον τόπο που τα γέννησαν. Μοιάζουν να βγαίνουν
από μία ιστορική μοίρα και να είναι παιδιά της ανάγκης. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι
και ο «Ντέμιαν». Εποχή: 1919. Τόπος: η ηττημένη Γερμανία του πρώτου Παγκόσμιου
πολέμου. Το βιβλίο κυκλοφορεί στην αρχή
σαν έργο του Εμίλ Σίνκλαιρ, που είναι ταυτόχρονα ο ήρωας και ο αφηγητής.
Υπότιτλος: «Χρονικό μιάς εφηβείας». Το βιβλίο γνωρίζει από τη μία στιγμή στην
άλλη τεράστια επιτυχία. Ο νεαρός Γερμανός, εξουθενωμένος από την περιπέτεια του
πολέμου, βλέπει στο πρόσωπο του Σίνκλαιρ τον αγώνα του ν’ αντιτάξη την τάξη στο
χάος. Κι αν από πρώτη όψη υπάρχη ανάμεσα στο βιβλίο και τον αναγνώστη το
παράδοξο μιάς αντίφασης-το βιβλίο να τελειώνει εκεί που αρχίζει ο πόλεμος και ο
αναγνώστης ν’ αρχίζη με το τέλος του πολέμου-ο πόλεμος δεν είναι παρά η αλληγορία μιάς κρίσης
συνειδήσεως και σε μεγέθυνση η καθημερινή πάλη του νέου ανθρώπου, που βρίσκεται
σε διαμάχη με τον εαυτό του και τον γύρο του κόσμο. Κατά τα άλλα το βιβλίο δεν
έχει και πολύ σχέση με τον πόλεμο’ είναι η ιστορία του νεαρού Σίνκλαιρ, που
βρίσκεται στο μεταίχμιο δύο κόσμων, ενός αγαθού και του άλλου πονηρού, και που στην
προσπάθειά του να τους συμβιβάση ανακαλύπτει πώς οι δύο κόσμοι βαδίζουν
ενωμένοι και πως το αντικείμενο της αναζήτησής του είναι ο ίδιος ο εαυτός του.
Ιστορικά ο «Ντέμιαν» συνεχίζει την παράδοση του Μπιλντουγκρομάν (μυθιστόρημα ή νουβέλλα που ιστορεί την
εσωτερική εξέλιξη του ήρωα, ένα είδος ημερολογίου ψυχής), που πρώτος εγκαινίασε
ο Γκαίτε.
Σύμφωνα με τη θεωρία του συγγραφέα, ο
άνθρωπος δεν είναι τμήμα ξένο από τη φύση. Μέσα του υπάρχει ένα κομμάτι από το
σύμπαν και συγκεντρώνει όλες τις ελπίδες και τις απογοητεύσεις του ανθρώπινου
είδους. Είναι το μοναδικό σημείο που πάνω του συγκλίνουν τα κοσμικά φαινόμενα μ’ έναν ξέχωρο κι
ανεπανάληπτο τρόπο. Κάθε άνθρωπος, από μόνο το γεγονός πώς είναι ζωντανός, αντλεί
όλο το μεγαλείο και τον εξευτελισμό του και είναι ο ίδιος υπεύθυνος για την
εξέλιξή του. Έτσι ο Έμιλ Σίνκλαιρ δεν ξεκινά γα να βρη αλλά για να βρεθή.
Συμπαραστάτης του ένα παιδί από μεγαλύτερη τάξη στο ίδιο σχολείο, η μαγική
μορφή του Μάξ Ντέμιαν, που συχνά μπαίνουμε στον πειρασμό να τον δούμε άλλοτε
σαν δαίμονα κι άλλοτε σαν σατανά. Ο Ντέμιαν είναι η συνισταμένη των
απεριορίστων δυνάμεων που ενεδρεύουν μέσα μας, ένα προχωρημένο στάδιο της
ανθρώπινης εξυπνάδας, ανησυχίας και δύναμης. Είναι ακόμα αυτό που συχνά
ονομάζουμε ο μοιραίος άνθρωπος στη ζωή μας. Η φιλία ανάμεσα στα δύο αγόρια θα
γίνη περισσότερο συνείδηση μιάς ευθύνης παρά συναισθηματική ανταπόκριση.
Αντίληψη εκ διαμέτρου αντίθετη με τη μεσογειακή ιδιοσυγκρασία, όπου μαχαίρι και
φιλί είναι τα πρόχειρα και φθηνά, ίσως κάποτε εκπληκτικά ωραία, μέσα
συνεννοήσεώς μας με τους ανθρώπους. Τότε μοίρα του Σίνκλαιρ θα γίνη η παραδοχή
μιάς βαθύτερης ανθρώπινης ερημιάς, και τα στενά πρόσωπα που τον περιβάλλουν,
αφορμές για το προχώρημά του, πού, όταν οι αιτίες και οι καταστάσεις πού τα
δημιούργησαν εκλείπουν, παύουν να υπάρχουν και σαν πρόσωπα.
Κείμενο διαπεραστικό και οξυδερκές στην
καταγραφή των αντιδράσεων του ήρωα, συνταρακτικό πολλές φορές για τον νεαρό
αναγνώστη, που ανακαλύπτει πράγματα που και ο ίδιος είχε υποπτευθή χωρίς να
τολμήση ποτέ να τα ομολογήση, συναρπαστικό ακόμα και για τον ώριμο αναγνώστη,
την ίδια στιγμή σαν κείμενο παράδοξο συμβολικό και ποιητικό, μ’ ένα τέλος
απροσδόκητα ρομαντικό. Μοναχικό και κλειστό βιβλίο, διατρέχεται συνεχώς από τα
ρίγη ενός εφηβικού πυρετού, δραματικό και βαθύ, απόλυτο και υπερβολικό, με τη
σφραγίδα του γνήσιου πάθους, που αφήνει περιθώριο για παρατήρηση και σχόλιο.
Κανένα ξεκούρασμα, πουθενά χιούμορ, κείμενο αυστηρά τευτονικό πού, αν δεν
προσφέρει συγκεκριμένη λύση, έχει για αντιστάθμισμα μια κοφτερή διείσδυση στην
ψυχογραφία του ήρωα, σαν κλιμακωτό διάγραμμα πυρετού, τιμιότητα, ευθύτητα και
σπάνια δημιουργία ατμόσφαιρας.
Το μυστήριο που περιέλαβε την πρώτη έκδοση
του «Ντέμιαν» όσον αφορά την πραγματική ταυτότητα του συγγραφέα, που ανάμεσα σ’
άλλους απασχόλησε και τον Τόμας Μάν, ξεδιαλύθηκε από τη μιά μεριά από μιά
κριτική ανάλυση του ύφους κι από την άλλη από τις ακριτομυθίες των φιλολογικών
κύκλων. Ενδιαφέρει όμως να σημειώσουμε πώς κάτω από τον ηθελημένα διφορούμενο
υπότιτλο «Χρονικό μιάς εφηβείας» κρυβόταν η πρόθεση του συγγραφέα από τη μιά
μεριά να δώση έναν χαρακτήρα αυτοβιογραφικό, δανείζοντας το όνομα του ήρωα στον
συγγραφέα, κι από την άλλη να δώση έναν πλατύτερο και συμβολικό χαρακτήρα στο
έργο, που το ήθελε χρονικό μιάς ολόκληρης γενιάς. Ο «Ντέμιαν» κυκλοφόρησε στην
ένατη έκδοση με τον σημερινό υπότιτλο, δηλαδή «Χρονικό της εφηβείας του Έμιλ
Σίνκλαιρ», και με το αληθινό όνομα του συγγραφέα, του Έρμαν Έσσε. Η σημερινή
μετάφραση είναι η πρώτη στα ελληνικά κι από όσο ξέρουμε η πρώτη μετάφραση του
έργου του Έσσε στην Ελλάδα.
ΜΕΝΗΣ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ, Προλεγόμενα, σ. 7-8. ΝΤΕΜΙΑΝ, Χρονικό της εφηβείας του Εμίλ Σίνγκλαιρ. Μετάφραση: Μένης Κουμανταρέας, εκδ. Γαλαξία, αρ.Β8/27, Οκτώβριος 1961/ 1969, σ.162. Πλήρες και χωρίς συντομεύσεις. Επανέκδοση Γαλαξίας- Ερμείας, 1983. (Herman Hesse, Demian 1919).
Β Ι Β Λ Ι Ο Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ε Σ
Μ(αρία) Π.(απαδοπούλου), εφ. Τα Νέα 9/5/1981, β/κη: ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ: «Κνούλπ», εκδ. Καστανιώτη σελίδες 107
ΑΛΗΤΕΣ ΟΔΟΙΠΟΡΟΙ
Ο Έρμαν Έσσε, ο συγγραφέας που έδωσε όσο κανείς το πνεύμα του γερμανικού αυταρχισμού προμαντεύοντας τον ερχομό του Ναζισμού με το περίφημο έργο του «Ντέμιαν» αφήνεται με τούτο το βιβλίο του στις αναμνήσεις από την αγροτική του καταγωγή. Ο Γερμανός λογοτέχνης αναπολεί χωριά και λιβάδια ανθισμένα της πατρίδας του που πλαισιώνουν σαν φωτοστέφανο έναν γοητευτικό αλήτη, αυτόν τον περιπλανώμενο Κνούλπ.
Βιβλίο ποιητικό, που τραγουδά με τρυφερούς τόνους την ανεμελιά και κυρίως την ελευθερία της εκτός παντός νόμου αλητείας, έχει την μορφή του τρίπτυχου, με τρία ξεχωριστά μέρη και κοινό θέμα πού συμπληρώνουν το ένα τ’ άλλο. Αρχή και τέλος του αλήτη που πεθαίνει ολομόναχος πάνω στο χιόνι και ενδιάμεσα, αναμνήσεις από το περιγραφόμενο πρόσωπο με προσπάθεια ψυχογραφίας αυτού του αργόσχολου θεατή της ζωής που είναι ο ήρωας μιάς ζωής χωρίς νόημα, όπου, όμως, η ελευθερία είναι η ευλογία του Θεού και η ποιητική διάσταση του ανθρώπου.
Μ. Π., εφημερίδα Τα Νέα 9/5/1981
Σωτήρης Κακίσης, εφ. Ελεύθερη Γνώμη 31/7/1983, β,/κη: ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ: Ο ΛΥΚΟΣ ΤΗΣ ΣΤΕΠΠΑΣ, μτφ. Γιάννης Κωστόπουλος, Καστανιώτης, σ.294.- ΡΟΣΑΛΝΤΕ, μτφ. Φώντας Κονδύλης, Καστανιώτης, σ.215.
Έρμαν Έσσε, ο φιλόσοφος-λογοτέχνης
Η Ελβετία στον αιώνα μας γέννησε μεγάλους συγγραφείς: Τον Μαξ Φρις, τον Ντύρενματ. Μπορούμε να θεωρήσουμε και τον Έρμαν Έσσε Ελβετό, αφού ο ίδιος το θέλησε σε κάποια στιγμή της ζωής του.
Οπωσδήποτε ο Έρμαν Έσσε δεν χρειάζεται παρουσίαση. Η ευκαιρία για μια ακόμα αναφορά στο όνομά του μας δίνεται τώρα με την κυκλοφορία του πολυδιαβασμένου «Λύκου της Στέππας» και του «Ροσάλντε», από τον ίδιο τον εκδοτικό οίκο που έχει ως σήμερα εκδώσει στα ελληνικά τα: «Σιντάρτα», «Πήτερ Κάμεντσιντ», «Ταξίδι στην Ανατολή», «Κνούλπ», «Γερτρούδη», «Κάτω από τον τροχό» και «Ταξίδι στη Νυρεμβέργη». (Μή ξεχνάμε και την πρίν λίγο καιρό επανέκδοση του «Ντέμιαν», στη μετάφραση του Μένη Κουμανταρέα).
Ο Έσσε
επηρεάστηκε βαθύτατα από την ανατολική φιλοσοφία. Ο ίδιος σημείωσε ότι «η μελέτη των μεγάλων κινέζων δασκάλων με
σημάδεψε πολύ, μαζί με το χριστιανικό και απολύτως αντιεθνικιστικό πνεύμα των
γονέων μου και τη φυσιογνωμία του ιστορικού Γιάκομπ Μπούρκχαρντ».
Ο Έσσε εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ελβετία κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, αφού εγκατέλειψε τη Γερμανία διαμαρτυρόμενος για το μιλιταριστικό καθεστώς της. Πήρε την ίδια χρονιά, το 1946, το βραβείο Γκαίτε και το Νόμπελ
«Ο Λύκος της Στέππας» γράφτηκε το 1927. Είναι ένα έργο που μιλάει για τη μοναξιά, την απομόνωση του ατόμου. Ένας άνθρωπος προσπαθεί να αναστήσει τα νεκρωμένα αισθήματά του, ψάχνει μέσα του αδιαφορώντας για το τίμημα που συνεπάγεται μια τέτοια προσπάθεια σε μια αστική κοινωνία, αν καταδικάζεται στην απόλυτη μελαγχολία.
Ο τρόπος του Έσσε είναι ο τρόπος του φιλόσοφου-λογοτέχνη. Το ταλέντο του τον διασώζει όταν καταφέρνει να βάζει στο στόμα των ηρώων του φιλοσοφικές θέσεις έντεχνα, χωρίς να υποχωρεί στις απαιτήσεις του άλλου λόγου.
«Με το σταθερό και
απαλό άγγιγμα των έξυπνων χεριών που πήρε τα πιόνια του, όλους τους
ηλικιωμένους και νέους άντρες, παιδιά και γυναίκες, εύθυμους και μελαγχολικούς,
δυνατούς και αδύνατους, σβέλτους και αδέξιους, και τους τοποθέτησε γοργά πάνω
στη σκακιέρα του για ένα παιχνίδι. Μονομιάς σχημάτισαν μόνοι τους ομάδες και
οικογένειες, παιχνίδια και μάχες, φιλίες και εχθρότητες, δημιουργώντας ένα
μικρό κόσμο. Για λίγη ώρα άφησε αυτό το ζωηρό αλλά τακτοποιημένο κόσμο να
περάσει μέσα από εξελικτικές φάσεις, να κάνει συμμαχίες, να πολεμήσει, να
ερωτοτροπήσει, να παντρευτεί και να πολλαπλασιαστεί. Ήταν πραγματικά μια
πολυάνθρωπη σκηνή, ένα συγκινητικό δράμα που σου ‘κοβε την ανάσα.
Μετά πέρασε γοργά το
χέρι του πάνω από τη σκακιέρα μάζεψε απαλά όλα τα πιόνια και τα ‘κανε ένα
σωρό…».
Η «Ροσάλντε» είναι ένα αγρόκτημα. Ανήκει στο Γιόχαν Φέραγκουθ, τον ζωγράφο. Εκεί, σ’ εκείνο το αγρόκτημα, ο Γιόχαν Φέραγκουθ ο ζωγράφος, θα ζήσει την καλλιτεχνική του αναγνώριση και το τέλος του γάμου του. Ο μικρός γιός του θα αποτελέσει γι’ αυτόν τη μοναδική πηγή ελπίδας μέχρι την τραγική λύση του μυθιστορήματος.
«-Έχω παραιτηθεί; Δεν
αποκλείεται. Το ίδιο συμβαίνει σε πολλούς ανθρώπους. Ποιος είναι ευτυχισμένος;
-Όποιος έχει μια ελπίδα,
αυτός είναι ευτυχισμένος! Αναφώνησε ο Μπούρκαρτ. Μα εσύ, τι έχεις να ελπίζεις;
Μήτε καν την επιτυχία, τις τιμές ή τα χρήματα, γιατί απ’ αυτά δε σου λείπει
τίποτα. Είναι τρομερό! Έχεις ξεχάσει ακόμα και τι σημαίνει ζωή και χαρά. Είσαι
ευχαριστημένος επειδή έχεις πάψει να ελπίζεις. Αυτό το καταλαβαίνεις πολύ καλά
μα είναι φοβερό να ζεις σε μια τέτοια κατάσταση. Είναι σαν ένα κακό σπυρί, κι
όποιος το έχει κι αρνείται να το ανοίξει για να φύγει το πύον είναι δειλός.
Βηματίζει πάνω κάτω στο δωμάτιο με έξαψη
κι εκνευρισμό και, όπως ακολουθούσε πιστά και μ’ ένταση το σχέδιό του, το
πρόσωπο του Φέραγκουθ , παιδικό τώρα, αναπήδησε μπρος του απ’ τα βάθη της
μνήμης, ανακαλώντας μια παρόμοια φιλονικία. Υψώνοντας τα μάτια του, αντίκρισε
τον φίλο του, που καθόταν κουλουριασμένος ατενίζοντας το κενό (…)».
Σωτήρης Κακίσης, εφ. Ελεύθερη Γνώμη 31/7/1983.
Το ταξίδι της περιδιάβασης των έργων του Έρμαν Έσσε δεν έχει τέλος. Το παιχνίδι με τις πολύχρωμες χάντρες των λέξεών του και των απόψεών του, στέκεται αρωγός στα ταξίδια μας στην άπω ανατολή με «χορηγό» τα βιβλία του. Νάρκισσος και Χρυσόστομος ταυτοχρόνως, Ντέμιαν και Κνούλπ ονειρεύτηκε και οραματίστηκε έναν άλλο κόσμο πέρα από την βία και την πολεμική μηχανή των συμπατριωτών του. Ονειρεύτηκε να βγει από την φυλακή της ψυχής του και της πατρίδας του. Οικουμενικός και εθνικός, ευρωπαίος και κοσμοπολίτης, λόγιος και παραμυθάς, φιλόσοφος και μύστης, μα πάνω απ’ όλα Ποιητής. Ένας Ποιητής που έκανε το αφηρημένο συγκεκριμένο, το σκοτεινό φωτεινό, το αόρατο ορατό μέσα από τα θαυμάσια συγγραφικά του ταξίδια σε τόπους και τοπία, πρόσωπα και διδασκαλίες.
Γιώργος Χ. Μπαλούρδος
Πειραιάς, Σάββατο 2 Ιουλίου 2022
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου