Επιστροφή ή Απομάκρυνση από τον Λαβύρινθο

 

Επιστροφή ή Απομάκρυνση από τον Λαβύρινθο

     Συνεχίζω την ανάρτηση κειμένων και πληροφοριακών στοιχείων για τον Χόρχε Λουϊς Μπόρχες, κρατώντας και κάνοντας τις αναγκαίες σημειώσεις μου στο περιθώριο των αναγνωστικών μου περιπλανήσεων, ατομικούς σχολιασμούς. Έχοντας ανοίξει-όπως πιστεύω και άλλοι έλληνες και ελληνίδες αναγνώστες, κριτικοί και μελετητές της ποίησης και της πεζογραφίας-μια αναγνωστική ανοιχτή συζήτηση μαζί του εδώ και χρόνια. Διαβάζοντας και ξανά διαβάζοντας την μαγευτική και φανταστική ποιητική γραφή του η οποία μας ταξιδεύει στις σήραγγες του χρόνου της παγκόσμιας πολιτισμικής παράδοσης αιώνων. Ένας, παρ’ όλα αυτά που μεταφέρει μέσα του σύγχρονος και μοντέρνος λόγος της εποχής μας, ενός ποιητή-παραμυθά που Σημαίνει την ιστορική ή φανταστική Μαρτυρία, όχι την Αλήθεια του Κόσμου κάθε φορά διαφορετικά, όχι τελεσίδικα, σε μια διαρκή αινιγματική συμπληρωματική και συμπερασματική εξέλιξη στην Ιστορία της Ανθρωπότητας. Όπως ο αρχαίος έλληνας Θεός του Φωτός και της Μαντικής, ο Θεός Απόλλωνας, ο οποίος κάθε φορά Σημαίνει το διαφορετικό διαφορετικά στην ανθρώπινη συνείδηση και βαθμούς επαφής πλησιάσματός του. Έτσι και ο συγγραφικός κόσμος του αργεντινού ποιητή κάθε φορά που έρχεσαι σε επαφή μαζί του καταλήγεις σε διαφορετικές της απάντησης ερμηνευτικές εκδοχές, σε προδρομικές επανανακαλύψεις. Η πραγματικότητα αινιγματικά επαναπροσδιορίζεται μέσω ενός παιχνιδιού που προέρχεται από την νόηση του Ποιητή και των κανόνων που κάθε φορά επανασχεδιάζει. Οι ποιητικές του ολιγοσέλιδες ιστορίες, αυτά τα μικρής φόρμας διηγήματικά του ταξίδια στον Χρόνο, δεν τερματίζονται συνήθως, συνεχίζονται και μετά το τέλος της πλοκής τους, το συμπερασματικό τους στόρι. Κάθε ανάγνωσή τους είναι και ένας επαναπροσδιορισμός των κανόνων και των μεθόδων του ερμηνευτικού και σχεδιαστικού παιχνιδιού της ποιητικής, πεζογραφικής και δοκιμιακής του πρόθεσης και απαράμιλλης τεχνικής και ταυτόχρονα, της δικής μας οπτικής ως αναγνώστες. Ενώ παράλληλα,  ο Ποιητής μας αφηγείται αυτό το διπλό της γραφής παιχνίδι, από την μία μας αφηγείται την ιστορία των ηρώων του και των μετεχόντων στο σκηνικό της πλοκής και από την άλλη διερευνά την ιστορία της ιστορίας των ηρώων του. Μια εύστοχη παρατήρηση που προβαίνει ο ποιητής Νάσος Βαγενάς στην μελέτη του «Ο Μπόρχες και ο Λαβύρινθος της Ειρωνείας». Μία Ομιλία-κείμενο που θα μεταφέρω αυτούσιο σε επόμενο σημείωμα.

     Ο Μπόρχες σαν Δημιουργός-Ποιητής, μοιάζει σαν ένα αθώο αλλά παμπόνηρο κατά βάθος παιδί, το οποίο αν και αργά-αργά ενηλικιώνεται και εισέρχεται στον κόσμο των μεγάλων και των τρόπων και συνηθειών της ζωής τους, των περίπλοκων καταστάσεών τους, εξακολουθεί να παίζει μέσα στην τεράστια Βιβλιοθήκη του, με την γνώση και την σοφία που κρύβει μέσα της-στα ράφια της, την διαίσθηση την παιδική, την ανενοχική παχνιδιάρικη ματιά, την θαυμαστική αθωότητα. Παίζει «θραύοντας» τα παιχνίδια της σοφίας του Κόσμου, και τα επανασυγκολεί μέσα στα διασωθέντα βιβλία της παγκόσμιας πολιτισμικής παράδοσης της ανθρωπότητας τα οποία φυλάσσονται μέσα στο δωμάτιό του και αυτά που ο ίδιος γράφει. Συνομιλεί παίζοντας ή χαριτολογώντας με τους ήρωες και τις ανθρώπινες φιγούρες και σκιές των ζωντανών και των νεκρών (τα είδωλα καμόντων) που κουρνιάζουν μέσα στις σελίδες των βιβλίων και ζητούν ανάσες αναπνοής μέσω της φωνής-γραφής του. Έρχεται σε κοινωνία μέσω μιάς οικουμενικής Βίβλου της ποιητικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας που ο ίδιος με παλαιά και νέα υλικά κατασκευάζει υιοθετώντας την αοριστία του παιχνιδιού και όχι την βεβαιότητα των κανόνων της κοινωνίας. Την χρήση και υιοθεσία μιας γλώσσας ποιητικής μεν αλλά, διαρκώς ρέουσας μπρος πίσω στο Χρόνο. Συνάζει λέξεις, ακούει ιστορίες που του διαβάζουν, οσμίζεται φανταστικά γεγονότα, φτιάχνει ιστορικές παραστάσεις, εφευρίσκει συμβάντα προφορικών παραδόσεων, ανακαλύπτει ήχους. Δημιουργεί ως μέγας Ποιητής στην διαδρομή του, ως Δημιουργός, το καινούργιο ανοιχτό και αχανές Σύμπαν της ανθρωπότητας βασιζόμενος σε καθαρά ποιητικά υλικά. Αυτός ο Κόσμος ο μικρός ο Μέγας που μας λέει ο έλληνας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, κατασκευάζεται λιθαράκι-λιθαράκι από τον ποιητή Χόρχε Λουϊς Μπόρχες εκ νέου, αφήνοντας τις εκδοχές ερμηνείας του ανοιχτές. Ο Δημιουργός-Ποιητής δεν υιοθετεί την παλιά Θεϊκή εκδοχή του Κόσμου, για την οποία μας μιλούν οι αρχαίοι θεολογικοί μύθοι, έναν Κόσμο προσδιορισμένο από Θεϊκούς κανόνες και της πίστεως δογματικές αντιλήψεις, επιβράβευσης της μελλοντικής συνέχειας της ζωής σε μία άλλη κατάσταση αποκαλύψεως. Στην συγκεκριμένη περίπτωση ο Ποιητής ως Μέγας Ωρολογοποιός αρνείται να ολοκληρώσει τους κανόνες οικοδόμησης του Κόσμου που δημιουργεί. Αυτό δεν σημαίνει ότι αφήνει ημιτελές το Δημιούργημά του αλλά, ότι δεν προσφέρει οριστικές λύσεις εσωτερικής και εξωτερικής λειτουργίας του, άρα και μη οριστικής κατανόησής του. Ένα παιχνίδι που στήνει ο Μπόρχες το οποίο στηρίζεται στην ίδια την κάθε φορά αναδιάταξη των κανόνων και των μεθόδων του αλλιώς, και με διαφορετικές ερμηνευτικές συγγραφικές προσεγγίσεις. Το Χάος του Κόσμου μας δεν οργανώνεται ούτε με Θεϊκές κανονιστικές επιταγές ούτε από Ανθρώπινες προθέσεις εξερεύνησης, ίσως μόνο αυτές οι μαύρες κουκκίδες που αποκαλούμε λέξεις και σχηματίζουν το συντεταγμένο περιβάλλον της γλωσσικής επικράτειας, ενδέχεται να μας προσφέρουν πρόσκαιρες ερμηνείες, κατανόησης, και πάλι όσο διαρκεί η επιρροή τους μέσα στις συνειδήσεις μας, ως ταλάντευση της ποιητική μας φαντασίας. Ο Κόσμος είτε υπάρχει ως πραγματικότητα είτε ως Όνειρο είναι ένα και το αυτό για το μικρό και σύντομο πεπερασμένο τυχαίο μυαλουδάκι μας. Το παιχνίδι της μετάλλαξης και της προσαρμογής της ζωής έχει σημασία, και αυτό το της απροσδόκητης αοριστίας και τυχαιότητας παιχνίδι στήνει στην ποιητική του σκηνογραφία μπροστά μας, δηλαδή την Ιστορία της, ο Χόρχε Λουϊς Μπόρχες προτείνοντάς μας να συμμετάσχουμε όχι προσπαθώντας να ανακαλύψουμε το Θαύμα αλλά αν το αισθανθούμε, να παίξουμε μαζί του όπως το μικρό παιδί που μεταφέρει τα φορτία της αθωότητας και της κακότητας μέσα στο βλέμμα του καθώς παρακολουθεί τα πολύχρωμα λαμπάκια ενός χριστουγεννιάτικου δέντρου και δεν μπορεί να αποφασίσει αν θέλει να ανέβει στην σκάλα να ανάψει και άλλα ή να τα σβήσει όλα. Ο Λαβύρινθος είμαστε Εμείς.

Το θαυμαστικό για εμάς τους αναγνώστες της γραφής και του λόγου του, η ευχάριστη έκπληξη που αποκαλύπτεται μπροστά μας κάθε φορά που τον διαβάζουμε, είναι ότι παρά το παιχνίδι της ποιητικής δημιουργίας που εξελίσσεται και διευρύνεται και απλώνεται μπροστά μας, ο ίδιος, σαν χθόνια φύση-Δημιουργός τυφλώνεται. Και όσο Εκείνος χάνει σταδιακά την όρασή του τόσο ο κόσμος της ποιητικής δημιουργίας που μας παραδίδει αυξάνει σε ποικιλία, αισθήσεις, οσμές, χρώματα, συναισθήματα, μνήμες, εκπλήξεις, θαυμαστικά γεγονότα, ποιητικά αινίγματα, αναφορές ακατανόητης σύλληψης. Ο Χόρχε Λουϊς Μπόρχες όπως εύστοχα σημειώνει ο μεταφραστής του Αχιλλέας Κυριακίδης οικοδομεί την δική του φιλοσοφία. «Ο Μπόρχες εκπροσωπεί επάξια τη λογοτεχνία που φιλοσοφεί και όχι, ασφαλώς τη φιλοσοφία που λογοτεχνίζει». Δες εισαγωγή στον πρώτο τόμο «Άπαντα τα πεζά» εισαγωγή-μετάφραση- σημειώσεις, γ΄ έκδοση, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, Ιούλιος 2016, σ.17. Ένα όχι και τόσο φανταστικό παιχνίδι της γλώσσας, που δημιουργεί και καλλιεργεί ο ίδιος μέσα στα γραπτά του καθώς σχηματίζει και σχεδιάζει, πλέκει τις μισοτελειωμένες ιστορίες του που μοιάζουν να ακούγονται σαν ήχοι και ψίθυροι που προέρχονται από τα βάθη των αιώνων ενός απροσδιόριστου βαβελικού οικοδομήματος της ανθρωπότητας η οποία μέσα από θεικές και ανθρώπινες της σκέψης της σημάνσεις διατηρώντας τις αινιγματικές της απορίες και εκπλήξεις βαδίζει μέχρι σήμερα πάνω στα πανάρχαια ίχνη και ακούσματα της αρχαίας-μελλοντικής παράδοσης από έκπληξη σε έκπληξη, από λάμψη σε λάμψη, από το φώς στο σκοτάδι και τούμπαλιν. Είναι η χρήση μιάς ποιητικής γλώσσας που αφήνεται στα όριά της ή μάλλον, τα υπερβαίνει και συνεχώς τα επαυξάνει. Ένα παιχνίδι μιάς ανθρώπινης φαντασίας που, δεν ξέρεις που αρχίζει η ζωή και που τελειώνει η απεικόνισή της μέσα στην γραφή, τις κουκκίδες των λέξεων της γλώσσας.

Προσπαθώ να εμβαθύνω-όσο μας το επιτρέπει ο ίδιος, τα γραπτά του, η λαβυρινθώδη σκέψη του, τα αποσιωπητικά των συμπερασμάτων του, το αφαιρετικό του ύφος, η συγκεκριμένη αξιοποίηση του γλωσσικού του πλούτου, αυτό που θέλει να μας πει σαν παραμύθι, και δεν μας το λέει πάντα άμεσα αλλά μέσα από ένα μαιανδρικό παιχνίδι πολυσημασίας των σημασιών των λέξεων, διφορούμενων νοημάτων, αινιγματικών κατασκευασμάτων,  αποσιωπητικών των φράσεων που δεν ολοκληρώνονται. Που ακόμα όμως και αν δεν ολοκληρωθούν αφήνουν ανοιχτό το πεδίο ερμηνείας τους και επανερμηνείας τους. Σε αυτό το αέναο παιχνίδι της ποιητικής γραφής ως καθρέφτης, της αινιγματικής παρουσίας του σύμπαντος, της σκιώδους ζωής σε όλες τις φανερώσεις και εκδηλώσεις της. Τέλος, την ίδια την ανθρώπινη γλώσσα, ως Λεξικό προσωρινής επικοινωνίας και αποκωδικοποίησης των μυστικών του Κόσμου. Ένα διαρκές, πανάρχαιο, αιώνιο παιχνίδι ζωής και θανάτου, γραφής και σιωπής, που όσο αναζητά ο ανθρώπινος νους το μυστήριο της αφετηριακής εξήγησης, τόσο επανέρχεται πίσω, στο πελασγικό χάος ως απόληξη της γλώσσας των πραγμάτων και τον συνδυασμό των καταστάσεων που δημιουργούν.

Στο αμέσως προηγούμενο σημείωμα στα Λογοτεχνικά Πάρεργα για τον ποιητή Χόρχε Λουϊς Μπόρχες, αντέγραψα τρία κείμενα του αργεντινού συγγραφέα και έδωσα μεταφραστικές πληροφορίες, για τους έλληνες και ελληνίδες μεταφράστριες που γνώριζα, και είχαν μεταφράσει από την δεκαετία του 1980 έργα του Μπόρχες στα ελληνικά. Συμπληρώνοντας κατά κάποιον τρόπο, κατ’ ελάχιστο, τις γνωστές πληροφορίες για την μεταφραστική και δοκιμιακή περιπέτεια του Χόρχε Λουϊς Μπόρχες στην Ελλάδα, σαν συνέχεια προηγούμενων σημειωμάτων μου, αναφέροντας τις οφειλόμενες της γενιάς μου αναγνωστικές οφειλές σε έλληνες ποιητές, μεταφραστές και κριτικούς. Διαμερισματοποιώντας τα Μπορχεσιανά μου Σημειώματα, (απόπειρα μικρών δοκιμιακών ιστοριών) αναδεικνύοντας κάθε φορά και ένα νέο πρόσωπο ή κείμενο. Το κύριο βάρος έπεσε στον εκδότη, ποιητή και μεταφραστή Δημήτρη Καλοκύρη. Ο εκδότης του περιοδικού ο «Χάρτης» με τις μεταφράσεις και τις εκδοτικές κυκλοφορίες διηγημάτων και ποιημάτων του αργεντινού συγγραφέα συνολικά (βλ. τον τόμο Ποιημάτων του, τα βιβλία Το χρυσάφι των τίγρεων, Η ιστορία της νύχτας και άλλα ποιήματα, τα κείμενα του Δημιουργού κλπ., μας έφερε σε επαφή με την γραφή του νοτιοαμερρικανού, τουλάχιστον τον υποφαινόμενο στις αναγνωστικές του εξερευνήσεις. Δίχως να αγνοούμε τα κριτικά κείμενα των ελλήνων κριτικών που είχαμε παράλληλα διαβάσει, πχ. Ευγένιος Αρανίτσης, Νάσος Βαγενάς, Σπύρος Τσακνιάς και άλλων. Ενώ, οφείλουμε να σημειώσουμε δίχως να παραγνωρίζουμε και τους άλλους έλληνες μεταφραστές του, που γνωρίζουμε, και την τεράστια σύγχρονη-πρόσφατη χρονικά συμβολή του συγγραφέα και μεταφραστή Αχιλλέα Κυριακίδη στην μεταφραστική προσέγγιση των έργων του Μπόρχες, μέσω της τετράτομης έκδοσης (δύο πολυσέλιδοι, ογκώδη τόμοι με πεζά και δύο με δοκίμια) των εκδόσεων «Πατάκη», που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα, όπου συγκεντρώνεται όπως φαίνεται η σύνολη παρουσία του Χόρχε Λουϊς Μπόρχες στην ελλάδα. Κάθε τόμος κοστίζει περίπου 20 ευρώ αλλά το αξίζουν για όσους ενδιαφέρονται. Τονίζοντας ιδιαίτερα, όχι μόνο την ποιότητα της μετάφρασης, την σοβαρότητα του εγχειρήματος, τον θησαυρό των ελληνικών λέξεων και αποχρώσεών τους που ο μεταφραστής-συγγραφέας χρησιμοποιεί, το καθαρό ύφος, την καλαισθησία της έκδοσης, αλλά, κυρίως, τις πολύμοχθες σημειώσεις του μεταφραστή που μας παραδίδει στο τέλος κάθε τόμου, εμπλουτίζοντας χρηστικά και εποικοδομητικά την έκδοση. Και ξεχωριστά να γράψουμε για όσους είναι κάπως περισσότερο σχολαστικοί, αλλά όχι μόνο για αυτούς, οι σελίδες με το: «ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ, ΤΟΠΟΝΥΜΙΩΝ ΚΑΙ ΤΙΤΛΩΝ ΕΡΓΩΝ» ένας χρήσιμος και χρηστικός οδηγός ο οποίος γίνεται για πρώτη φορά αν δεν κάνω λάθος σε τέτοιο εύρος και τέτοιας έκταση, με ακρίβεια και επιμέλεια, φροντίδα, από τον έμπειρο και οργανωτικό κύριο Αχιλλέα Κυριακίδη. Όπως και το «ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΚΑΙ ΛΕΞΙΚΟ ΟΡΩΝ» που ακολουθεί, το «ΜΙΚΡΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ» το «ΕΡΓΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ». Τέλος, η εξυπνάδα του μεταφραστή να συντάξει δύο ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ. Το «ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΞΕΛΛΗΝΙΣΜΕΝΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΙΤΛΩΝ ΕΡΓΩΝ» και το «ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΞΕΝΩΝ ΚΑΙ ΜΗ ΕΞΕΛΛΗΝΙΣΜΕΝΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΙΤΛΩΝ ΕΡΓΩΝ», δηλώνει πραγματικά την ευσυνειδησία του επιμελητή, την σοβαρότητα, την πολύμοχθη εργασία του μεταφραστή και του χρόνου που ξόδεψε για ένα τέτοιο έργο. Κάτι που εμείς οι αναγνώστες ή πολλές φορές και οι επαγγελματίες κριτικοί των εκδόσεων, παραγνωρίζουν μάλλον, μένοντας και υπερτονίζοντας τα όποια ορθογραφικά ή τυπογραφικά λαθάκια. Λες, και αυτά μόνο, καθορίζουν την ποιότητα μιάς έκδοσης. Η «Κοιμωμένη του Χαλεπά» ακόμα και αν απλώσει τα πόδια της θα παραμείνει μία κλασική ελληνική γλυπτική ομορφιά. Ο κόπος του μεταφραστή-του όποιου μεταφραστή συνήθως δεν αμείβεται. Μια σημαντική αξιέπαινη έκδοση-αυτή των εκδόσεων «Πατάκη» που τιμά και τον εκδοτικό οίκο και προπάντων τον ίδιο τον έλληνα συγγραφέα μεταφραστή από την Θεσσαλονίκη. Και αποτελεί ίσως, ένα δεσμευτικό δύσκολο παράδειγμα για άλλες παρόμοιες εκδόσεις και παρουσιάσεις ξένων Απάντων στην γλώσσα και την χώρα μας. Φαντάζεστε να είχαμε κάτι παρόμοιο για τα έργα του Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ στην Ελλάδα;

     Κλείνοντας και αυτό το σημείωμα στον ποιητή παραμυθά Χόρχε Λουίς Μπόρχες, θέλω να ευχαριστήσω τον ποιητή και ομότιμο πανεπιστημιακό καθηγητή, θεωρητικό της λογοτεχνίας Νάσο Βαγενά ο οποίος σε τηλεφωνική μας συνομιλία με μεγάλη προθυμία μου επέτρεψε να μεταφέρω όλο το Κείμενο- Ομιλία του, «Ο Μπόρχες και ο Λαβύρινθος της Ειρωνείας», ένα κείμενο πάνω από 30 σελίδες στην μικρή ιστοσελίδα μου Λογοτεχνικά Πάρεργα σε επόμενο σημείωμά μου. Μιλώντας μου μάλιστα, για την χαρά που εξέφραζε πάντα ο αργεντινός ποιητής για την βράβευσή του από το ελληνικό πανεπιστήμιο της Κρήτης και την Φιλοσοφική του Σχολή, όσο και για το ταξίδι του στην Ελλάδα όταν βρίσκονταν στο εξωτερικό. Ο Χόρχε Λουϊς Μπόρχες όπως μου επεσήμανε ο Βαγενάς, όπου και αν βρίσκονταν στο εξωτερικό και τον ρωτούσαν, μιλούσε με θερμά και θετικά λόγια για την χώρα μας, την ιστορία και την μυθολογία μας. Μια διαρκής θερμή στάση ενός σημαντικότατου παγκόσμια αναγνωρισμένου ποιητή και φιλέλληνα, που αξίζει εμείς οι Έλληνες και Ελληνίδες μεταφραστές του, και κυρίως οι απλοί καθημερινοί Αναγνώστες του, να μην λησμονούμε και να τον θυμόμαστε.

Τυφλός γαρ ο Μπόρχες, τυφλότερος ίσως ας μην σταθεί ο υποφαινόμενος αντιγραφέας και σχολιαστής αυτής της ιστοσελίδας. Μια Ομηρική παράδοση εκ των Λαβυρίνθων του Ελληνικού Κοσμολογικού Χρόνου. Τώρα που πλέον πολύ καλά όλοι μας συνειδητοποιούμε ότι ο Μέγας Ωρολογοποιός εγκατέλειψε το Δημιούργημά του που λέγεται ΖΩΗ, όχι στην αβεβαιότητα της αιωνιότητας αλλά στις δαγκάνες και τον ιστό της Γλώσσας που την κυκλώνει.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς,

27 Αυγούστου 2023