Ο καθηγητής Μιχάλης Γ. Μερακλής

Για τον ιστορικό της ελληνικής λογοτεχνίας Μιχάλη Γ. Μερακλή

     Σπανιότατα, για να μην γράψω σχεδόν ποτέ, και ακουστεί εσκεμμένη υπερβολή, τα τελευταία σαράντα χρόνια στα λογοτεχνικά περιβάλλοντα της χώρας μας, στον κύκλο των ανθρώπων του βιβλίου και των εκδόσεων, θα συναντήσεις έλληνες ή ελληνίδες-παλαιότερων και νεότερων γενεών εκπαιδευτικών που υπήρξαν φοιτητές και φοιτήτριές του-που θα σου μιλούσαν αρνητικά γι’ αυτόν τον εξαίρετο οικογενειάρχη, τον φιλικό πάντα πανεπιστημιακό δάσκαλο, τον εμβριθή και με μεγάλη πείρα λαογράφο, τον συγγραφέα δεκάδων λογοτεχνικών και λαογραφικών μελετών, τον αρθρογράφο κειμένων, τον μεταφραστή, τον ιστορικό της ελληνικής ποίησης και πεζογραφίας, τον σοφό παιδαγωγό Μιχάλη Γ. Μερακλή.

     Ο Μιχάλης Γ. Μερακλής, κατόρθωσε με το πανεπιστημιακό του ήθος, την έμφυτη καλοσύνη και ευγένειά του, την σεμνότητα και την διακριτικότητά του, την κοινωνική ανιδιοτέλειά του, την βαθειά και ουσιαστική παιδεία του, την αφιλοκερδή συγγραφική του πολυδραστηριότητα, την ενασχόλησή του με τα ελληνικά γράμματα πάνω από μισό αιώνα, κάτι μάλλον το πρωτόγνωρο, το ακατόρθωτο για τα ελληνικά δεδομένα των διαπροσωπικών και δημοσίων σχέσεων στον χώρο των γραμμάτων, της φιλολογικής επιστήμης της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης τον χώρο του βιβλίου και του πολιτισμού, να είναι ο εξακολουθητικά αγαπητός όλων μας. Μεγαλύτερων σε ηλικία δημιουργών και πολλών νεότερων, των προηγούμενων γενεών και των πολύ πρόσφατων, φτασμένων συγγραφέων και νεοσσών, καταξιωμένων ποιητών και πρωτοεμφανιζόμενων. Τα θερμά και οικεία πάντα λόγια του για τους άλλους, οι πατρικές του παραινέσεις, οι διακριτικές του συμβουλές, οι συγγραφικές του παροτρύνσεις, ο ακούραστος χαρακτήρας του πάντα να συμπαρασταθεί με όποιον τρόπο μπορούσε στα άτομα που ήσαν κοντά του και αντιμετώπιζαν προβλήματα, του ζητούσαν την συμβουλή ή την συμπαράστασή του, τον έκαναν έναν αγαπητό και επιθυμητό συμπαραστάτη στα πρώτα συγγραφικά ή καλλιτεχνικά ξεκινήματα των συγγραφέων και όχι μόνο. Μια και το άτομο-ο ενεργός πολίτης Μιχάλης Γ. Μερακλής, βρίσκονταν δίπλα σου διακριτικά και αθόρυβα σε προσωπικό επίπεδο, όταν τον είχες ανάγκη. Σοβαρός και υπεύθυνος, καταδεκτικός και πρόσχαρος-παρά τις προσωπικές του αντιξοότητες-είναι πάντα ένας φάρος ελπίδας και παρότρυνσης είτε με τον ατομικό του λόγο, είτε με τους προλόγους και τις εισαγωγές που έγραψε σε βιβλία νέων συγγραφέων, είτε με τις βιβλιοκριτικές του, τις δοκιμιακές του μελέτες για έλληνες κυρίως συγγραφείς, τις ορθές παρατηρήσεις του για έργα προβεβλημένων ή αγνοημένων συγγραφέων τις τελευταίες δεκαετίες. Με την ακριβοδίκαιη κρίση του στην έρευνα και εξέταση προβλημάτων της ιστορίας της ελληνικής λογοτεχνίας, σαν ιστορικός της, και θεμάτων που σχετίζονται με την λαογραφία και τον παραδοσιακό ελληνικό πολιτισμό και παράδοση. Ομότιμος πλέον πανεπιστημιακός δάσκαλος, δεν έπαψε να είναι από το δικό του μετερίζι ένας ενεργός σχολιαστής των κακώς κειμένων της πολιτικής ζωής. Ένας Έλληνας πολίτης πάντα παρών. Συγγραφέας σημαντικών μελετημάτων που κυκλοφορούν στο εμπόριο και εκατοντάδων δημοσιευμένων άρθρων διάσπαρτων σε εφημερίδες και λογοτεχνικά περιοδικά, εξακολουθεί και στις μέρες μας να είναι συγγραφικά δημιουργικός και παραγωγικός που σε εκπλήσσει. Θαυμάζεις το εύρος της σκέψης του και ζηλεύεις την ποικιλία των ενδιαφερόντων του. Το συγγραφικό του ταλέντο υπερβαίνει κατά πολύ την πανεπιστημιακή διαδρομή των επαγγελματικών του χρόνων, σαν δάσκαλος και τροφός της σκέψης και του χαρακτήρα χιλιάδων φοιτητών και φοιτητριών που πέρασαν από τα πανεπιστημιακά και σχολικά έδρανα που δίδαξε. Το έργο του επαναλαμβάνω είναι ογκώδες και πολυπρισματικό, όπως μας δηλώνουν όχι μόνο οι συγγραφικές του παρακαταθήκες, αλλά και οι συμμετοχές του (σαν μέλος) σε πολιτιστικά ιδρύματα-δες Ίδρυμα Κωστή Παλαμά-, οι συμμετοχές του σε πανελλαδικά και διεθνή συνέδρια και λογοτεχνικές ημερίδες. Γιαυτό στην αρχή του προλόγου ανέφερα ότι δεν θα συναντήσουμε άτομα που τον γνώρισαν και συναναστράφηκαν από κοντά, συγγραφείς και ανθρώπους του πνεύματος και των γραμμάτων, επιστήμονες και ερευνητές, νέους σε ηλικία ποιητές και πεζογράφους, διηγηματογράφους και δοκιμιογράφους, εκδότες περιοδικών και βιβλίων, άτομα που επαγγελματικά ή ερασιτεχνικά ασχολούνται με την κριτική βιβλίου, είναι επιμελητές εκδόσεων, σχεδιαστές λογοτεχνικών αφιερωμάτων περιοδικών και σελίδων εφημερίδων, δημοσιογράφων και φοιτητών, που θα σου μιλήσουν αρνητικά για τον εξαίρετο οικογενειάρχη, τον δίκαιο και φιλικό πάντα πανεπιστημιακό δάσκαλο και συγγραφέα, ιστορικό της ελληνικής λογοτεχνίας και αυθεντικό λαογράφο. Ο τεκμηριωμένος πάντα λόγος του είναι μια βαθιά ανάσα παρηγοριάς για αυτούς που είχαν ή εξακολουθούν να έχουν την τύχη να τον γνωρίζουν από κοντά. Το ίδιο θα μπορούσαν να ισχυριστούν-ας μου επιτραπεί-και τα πρόσωπα που γνώρισαν και την σύζυγό του κυρία Μαρκέλλα Μερακλή.

     Είχα την μεγάλη τύχη από πολύ νωρίς ο καθηγητής Μιχάλης Γ. Μερακλής να προσέξει το πρώτο μου βιβλίο και να γράψει έναν μικρό πρόλογο όταν εκδόθηκε. Το ίδιο επανέλαβε και μεταγενέστερα με μεγάλη προθυμία σε άλλη εργασία μου που κυκλοφόρησε. Κάτι, που με τιμά αφάνταστα και με κάνει βαθιά υπόχρεο απέναντί του. Όπως, ανοίγοντας παρένθεση, και ο πρόλογος και η συμπαράσταση του ποιητή και ομότιμου καθηγητή πανεπιστημίου Νάσου Βαγενά που δημοσιεύτηκε στην δεύτερη αυτή εκδοθείσα ερευνητική εργασία. Ειλικρινή ευγνωμοσύνη που δυο σημαντικοί άνθρωποι των γραμμάτων και με σημαντική πανεπιστημιακή καριέρα και συγγραφική πορεία, πρόσεξαν έναν νεότερό τους πειραιώτη και τα γραπτά του.

      Όποιος έχει παρακολουθήσει τα δημοσιεύματα και τις συγγραφικές εργασίες του καθηγητή Μιχάλη Γ. Μερακλή, θα έχει παρατηρήσει ότι ο Μιχάλης Γ. Μερακλής ασχολήθηκε με το έργο εκατοντάδων ελλήνων δημιουργών. Και το σπουδαιότερο είναι μάλλον, ότι ασχολούμενος και ερευνώντας, διαβάζοντας και προσέχοντας τα έργα σημαντικών και καταξιωμένων ελλήνων συγγραφέων δεν στάθηκε στις πιο προβεβλημένες θα γράφαμε φωνές της ελληνικής γραμματείας, σε αυτές που κατέχουν περίοπτη θέση μέσα στην εξέλιξη του ελληνικού Παρνασσού. Το ερευνητικό του βλέμμα μας φώτισε και έργα «ελασσόνων» δημιουργών, «χαμηλών φωνών» για να θυμηθούμε και τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη. Ο Μερακλής στάθηκε σε άγνωστους μας συγγραφείς, σχολίασε το έργο τους, μας μίλησε γι’ αυτό, μας το έκανε γνωστό χωρίς να σκεφτεί καν ότι θα μπορούσε ίσως να «συννεφιάσει» έστω και κατ’ ελάχιστο η δική του επιστημονική εγκυρότητα, ο δικός του ερμηνευτικός λόγος στο ότι στέκεται σε «δεύτερης σειράς» έλληνες συγγραφείς, που άλλοι απαξιούσαν και να τους αναφέρουν-έστω και σαν όνομα-στα δημοσιεύματα,τα βιβλία τους ή τα περιοδικά που εξέδιδαν. Η ιστορική συνεισφορά του Μιχάλη Γ. Μερακλή ως ιστορικού της ελληνικής λογοτεχνίας είναι τεράστια. Γιατί το εύρος των έργων και των προσώπων που σχολιάζει και αναλύει, τόσο στα βιβλία που εξέδωσε όσο και στα διάσπαρτα κείμενά του σε δεκάδες εφημερίδες και περιοδικά, και σε σύμμεικτους τόμους αφιερωμάτων σε έλληνες δημιουργούς, δεν προέρχονται από τις ψηλές βουνοκορφές της ελληνικής γραμματείας μόνο, βλέπε πχ. την περίπτωση του ποιητή Ανδρέα Κάλβου αλλά και από τα ριζά των λογοτεχνικών ελληνικών οροσειρών. Είτε δημοσιεύει στην κομματική εφημερίδα «Ο Ριζοσπάστης», είτε δημοσιεύει μελέτες του στο κάπως «συντηρητικών» αρχών περιοδικό «Ευθύνη», είτε δημοσιεύει τα κείμενά του στο δημοκρατικό «Έθνος» ή στην παλαιά εφημερίδα «Η Εβδόμη», ο λόγος του είναι δίκαιος και συγκαταβατικός, έχει προοδευτικό πρόσημο και άνοιγμα πλησιάσματος. Και, είτε δημοσιεύει τις βιβλιοκριτικές του στο λογοτεχνικό περιοδικό της Θεσσαλονίκης «Νέα Πορεία» του πεζογράφου Τηλέμαχου Αλαβέρα είτε στο περιοδικό «Νέα Δομή» του συγκροτήματος « Χρήστου Λαμπράκη» είτε σχολιάζει τα έργα νέων και νεότερων πεζογράφων στο λογοτεχνικό περιοδικό «η λέξη» των Θανάση Νιάρχου και Αντώνη Φωστιέρη, και του γνωστού μας περιοδικού «Διαβάζω» για να μείνω σε ενδεικτικά έντυπα, η βεντάλια των ενδιαφερόντων του και των έργων που διαβάζει και μας μιλά είναι μεγάλη. Πολλοί νέοι νομίζω συγγραφείς, αν δεν κάνω λάθος και δεν είναι υπερβολή, του οφείλουν την αναγνώρισή τους, ή τουλάχιστον, ότι η συγγραφική τους δημιουργία δεν πέρασε απαρατήρητη από το βλέμμα ενός έμπειρου πανεπιστημιακού και μάλιστα, σε αναγνωρισμένα και γνωστά στην εποχή τους έντυπα.  Ο κριτικός του λόγος ήταν πάντα μειλίχιος, συγκαταβατικός, καίριος και προπάντων φιλάνθρωπος. Δεν κρατούσε τις σπάθες της κριτικής δικαιοσύνης και σπάθιζε τους πάντες που δεν κατόρθωναν με το έργο τους να σταθούν ισάξια δίπλα στους παλαιότερους. Δεν μέμφονταν τις συγγραφικές αστοχίες των νεότερων δημιουργών με στόμφο και από καθέδρας, απορρίπτοντας τελείως την συγγραφική τους προσπάθεια. Ξεδίπλωνε την σκέψη του με τέτοιον τρόπο ώστε οι κρίσεις και οι θέσεις του να είναι ακριβοδίκαιες και όχι απορριπτικές σε σημείο μομφής για την προσπάθεια του συγγραφέα, όπως έπρατταν άλλοι νεότεροι ηλικιακά του κριτικοί βιβλίων και σχολιαστές της έκδοσης (άντρες και γυναίκες) της ίδιας χρονικής περιόδου με εκείνον που δημοσίευαν τις πικρόχολες απόψεις τους σε σελίδες εφημερίδων μεγάλης κυκλοφορίας, λες και θα καταστρέφονταν το σύμπαν αν ένα πρωτόλειο βιβλίο που κυκλοφόρησε από έναν σύγχρονο πεζογράφο ή ποιητή, θα ανέτρεπε την καθωσπρέπει αισθητική συγγραφέων και αναγνωστών, θα μόλυνε συγγραφικές συνειδήσεις.
Οι συσχετισμοί του ιστορικού της λογοτεχνίας Μιχάλη Γ. Μερακλή, της λογοτεχνίας με την καθεαυτό ιστορία, οι παραλληλισμοί των λογοτεχνικών διαδρομών με αυτές της ιστορικής πραγματικότητας της νεότερης κυρίως Ελλάδας είναι εύστοχοι και εμπλουτίζουν την έρευνα. Ένα άλλο θετικό προσόν στις κρίσεις του-οφείλουμε να το επισημάνουμε και να του το αναγνωρίσουμε-είναι ότι παρότι σταθερά και με συνέπεια στον ιδιωτικό του πολιτικό βίο υποστήριξε με συνέπεια και χωρίς πισωγυρίσματα, χωρίς πολιτικές αμφιταλαντεύσεις τον πολιτικό χώρο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος, ποτέ δεν αλλοιώθηκαν οι κρίσεις του όταν σχολίαζε πρόσωπα και έργα που ανήκαν σε αντίθετα πολιτικά στρατόπεδα. Ο κριτικός του λόγος δηλαδή, δεν υπήρξε ούτε στρατευμένος ούτε στρατωνισμένος όπως βλέπουμε σε άλλους έλληνες κομμουνιστές κριτικούς και μελετητές άλλων χρονικών περιόδων. Μπορεί να «πλήρωσε»-αν «πλήρωσε» την πολιτική του αυτή επιλογή, όμως ο Μιχάλης Γ. Μερακλής αυτός ο ωραίος Καλαματιανός δάσκαλος, υπήρξε την χρονική περίοδο που ήταν δραστήριος περισσότερο από ότι τώρα συγγραφικά, ελεύθερος και δημοκράτης, ανεξάρτητος και δίκαιος τόσο στις συγγραφικές του κρίσεις και αναλύσεις όσο και στις προσωπικές του φιλίες. (Ανοίγοντας μικρή παρένθεση, θα θυμάται ο σεβαστός καθηγητής όταν μου χάρισε τον τόμο του Κωστή Παλαμά και μου έκανε μια αφιέρωση με πράσινο στυλό. «Στον Γιώργο Μπαλούρδο με πράσινο μελάνι και ας μην είμαι Πασοκ»).

     Παρότι έχει κυκλοφορήσει ένας αφιερωματικός τόμος για τον ίδιο και την σημαντική συνεισφορά του στα ελληνικά γράμματα, βλέπε: ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ και ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ, ΘΗΤΕΙΑ. ΤΙΜΗΤΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗ, Αθήνα 2002, και καθώς παραμένει και σήμερα-σε περιόδους κρίσεις- δραστήριος πνευματικά και συγγραφικά, νομίζω ότι δεν έχει ερευνηθεί ακόμα η μεγάλη συμβολή του στην ιστορική καταγραφή και ανάδειξη των ελληνικών γραμμάτων τόσο του ποιητικού όσο και του πεζογραφικού λόγου των παλαιότερων και των πολύ νεότερων ελλήνων δημιουργών. Συγγραφέων και έργων που διαμόρφωσαν μάλλον θετικά τα λογοτεχνικά πράγματα στην χώρα μας. Μια διαρκής ανοιχτή συγγραφή της ιστορίας της λογοτεχνίας μας. Τα συμπληρωματικά δημοσιεύματά του, ο δοκιμιακός του λόγος, οι βιβλιοπαρουσιάσεις και βιβλιοκριτικές του που είναι διάσπαρτες σε διάφορα έντυπα και εφημερίδες μας οικοδομούν την σύνολη άποψη του σαν ιστορικού της νεοελληνικής λογοτεχνίας πέρα από τα μεμονωμένα βιβλία που έχει εκδώσει. Τα έργα που εξετάζει-έστω και συνοπτικά-είναι πάρα πολλά το ίδιο και οι συγγραφείς. Ελάχιστα μάλλον πρόσωπα-αν δεν λαθεύω-μένουν εκτός των συγγραφικών του ερευνών και αναζητήσεων στην διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, καθώς και το έργο τους. Και τούτο όχι ασφαλώς λόγω απαξίωσης, αλλά εξαιτίας φόρτου εργασίας. Ο Μιχάλης Γ. Μερακλής είναι πολυγραφότατος, έχει μια αναγνωστική έφεση και ευχέρεια αξιοθαύμαστη και ζηλευτή. Κατορθώνει να μας παρουσιάζει κάθε φορά καινούργια πράγματα χωρίς να χάνεται το βάθος της σκέψης του, η εγκυρότητα του λόγου του, η σαφήνεια του ύφους του, η ευστοχία των κρίσεών του, η ερευνητική του δεινότητα. Πρόσφατο συγγραφικό και ερευνητικό του παράδειγμα το έργο του «ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ» από τον εκδοτικό οίκο Κ. & Μ. ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ- ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2017. Ένα μελέτημα διεξοδικό για το έργο των τριών αρχαίων ποιητών μας, Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευριπίδη που όπως σημειώνει ο ίδιος: «Εντόπισα λοιπόν, αφενός τα στοιχεία, με τα οποία συνέθεσαν οι τρείς ποιητές τις τραγωδίες και τα δράματά τους και, αφετέρου, αυτό είναι και το πιο ενδιαφέρον και δύσκολο,-προσπάθησα να δείξω, με τα ίδια τα πράγματα, τον τρόπο με τον οποίο τα χρησιμοποίησαν και τα διαμόρφωσαν, ώστε να αναχθεί η ίδια η ζωή σ’ ένα άλλο υψηλότερο επίπεδο: της ποίησης».

      Μια μελέτη χρήσιμη στους σπουδαστές των θεατρικών σχολών, στους φοιτητές και τις φοιτήτριες που σπουδάζουν θεατρολογία και αρχαίο θέατρο, σε σκηνοθέτες, σε ηθοποιούς και άλλους ιθύνοντες της θεατρικής πανδαισίας. Και φυσικά, στην εκπαιδευτική κοινότητα και τους λαογράφους.

      Γνωρίζοντας όλοι μας και αναγνωρίζοντας την συμβολή του καθηγητή Μιχάλη Γ. Μερακλή στην ταυτότητα και το καθόλου πρόσωπο της ιστορίας της ελληνικής λογοτεχνίας, δεν αναφέρθηκα στην συμβολή του στον χώρο της λαογραφίας που αποτελεί ένα άλλο μεγάλο και ενδιαφέρον κεφάλαιο των ενασχολήσεών του.
Οι συγγραφικές και ερευνητικές εργασίες και μελέτες του Μιχάλη Γ. Μερακλή πάνω στον τομέα της λαογραφίας και της διαμόρφωσης του λαϊκού μας πολιτισμού στην διαχρονική του πορεία, μας πηγαίνει κατευθείαν στις πρώτες ρίζες αναφοράς και τα ονόματα του Νικόλαου Πολίτη, του Γεωργίου Μέγα, του Κώστα Ρωμαίου, της Κυριακίδου-Νέστορος και άλλων στυλοβατών του νεοελληνικού μας πολιτισμού, της εθνικής μας ταυτότητας και ιδιοπροσωπείας.  

     Ο χρόνος και η μοίρα ας σταθούν ευοίωνοι στον καθηγητή Μιχάλη Γ. Μερακλή και την σύζυγό του, μια και έχει πολλά να μας προσφέρει και να μας διδάξει ακόμα.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 2 Ιουνίου 2018