Οι ΔΑΙΜΟΝΙΣΜΕΝΟΙ ΤΟΥ ΦΙΟΝΤΟΡ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ

ΔΑΙΜΟΝΙΣΜΕΝΟΙ

Υπαρξιακά αδιέξοδα

Μετά τις παραστάσεις των «Δαιμονισμένων» του Ντοστογιέφσκι

Του ΝΙΚΗΤΑ ΑΛΙΠΡΑΝΤΗ, καθηγητή στα πανεπιστήμια ΘΡΑΚΗΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟΥ

Εφημερίδα Ο Κόσμος του Επενδυτή, Σάββατο 18-Κυριακή 19 Αυγούστου 2007, σ. 22

     Ήταν σπάνια και εξαιρετικά τολμηρή η ιδέα της Μάγιας Λυμπεροπούλου να διασκευάσει στο θέατρο-και να ανεβάσει μέσα στο καλοκαίρι-το πολιτικό και τελικά υπαρξιακό δράμα του Ντοστογιέφσκι «Οι Δαιμονισμένοι». Απ’ ότι ξέρω, ανάλογο εγχείρημα –στον κινηματογράφο-είχε τολμήσει μόνο ο μεγάλος Πολωνός σκηνοθέτης Αντρέϊ Βάιντα.

     Με αφορμή την επιτυχημένη-προσεκτική και προσεγμένη –παράσταση είναι, νομίζω σημαντικό να επισημανθούν καίριοι υπαρξιακοί προβληματισμοί του Ντοστογιέφσκι που υποβόσκουν κάτω από την «πολιτική» κριτική της ομάδας των νεαρών «επαναστατών», εκπροσώπων του μηδενισμού, «του όλα επιτρέπονται», ιδεολογία που είχε εισαχθεί και στη Ρωσία του 19^ου αιώνα συνδυασμένη με τη δυτικοευρωπαϊκή αθεΐα (είναι χαρακτηριστικό ότι όλα τα μέλη της ομάδας είχαν ζήσει στη Δύση).

      Ο Ντοστογιέφσκι καταγγέλλει την ιδεολογία αυτή που ξεκινά από την αναζήτηση της απόλυτης ελευθερίας και καταλήγει στην άρνηση κάθε ελευθερίας, όπως ο «θεωρητικός» της ομάδας Σιγκάλεβ ομολογεί. Πρόκειται για μια ιδιοφυή διορατικότητα που κάνει τον Ντοστογιέφσκι, όπως ετόνισε ο Καμί, προφήτη των καιρών μας. (Άς επιτραπεί να προσθέσω προφήτη όχι μόνο του κομμουνιστικού πειράματος, αλλά και του άγριου καπιταλισμού των ημερών μας).

     Αυτό όμως που τελικά προσδίδει στο έργο μοναδική αξία είναι, νομίζω, η αξεπέραστη αντιμετώπιση της αθεΐας. Ο μεγάλος εκφραστής της αθεΐας είναι ο Κυρίλοβ και επειδή σήμερα για πολλούς η αθεΐα είναι η μοντέρνα και σχεδόν αυτονόητη αντίληψη του κόσμου (αρκετά δυτικοευρωπαϊκά συγγράμματα έχουν δει πρόσφατα το φως της δημοσιότητας), θεωρώ σημαντικό να παρακολουθήσουμε τη συλλογιστική του Κυρίλοβ, που έχει δύο τελείως διαφορετικές πτυχές. Η πρώτη συνίσταται στο απόλυτο ασυμβίβαστο της ελευθερίας του ανθρώπου και της ύπαρξης του Θεού: «Ή ο Θεός υπάρχει ή εγώ είμαι ελεύθερος», ακριβώς όπως το διατύπωσε πολύ αργότερα ο Σαρτρ: «Είμαι, άρα ο Θεός δεν υπάρχει». Ο Κυρίλοβ προχωρεί ένα βήμα πιο πέρα: «Αν υπάρχει Θεός, τα πάντα είναι στη θέλησή του και από την εξουσία του, εγώ δεν μπορώ να ξεφύγω . Αν δεν υπάρχει, τότε όλη η εξουσία είναι δική μου και πρέπει να αποδείξω το αυτεξούσιό μου». Και μπορεί να το αποδείξει με την υπέρτατη πράξη θέλησης, που είναι η αυτοκτονία. «Αυτοκτονώ για να δείξω την ανεξαρτησία μου και την καινούργια τρομερή μου ελευθερία». «Όλοι είναι δυστυχισμένοι, γιατί φοβούνται να δηλώσουν το αυτεξούσιο… Ο φόβος είναι η κατάρα του ανθρώπου». «Ο άνθρωπος το μόνο που έκανε ήταν να εφευρίσκει τον Θεό για να συνεχίσει να ζει και να μην αυτοκτονεί». Ο Ντοστογιέφσκι οδηγεί τα πράγματα ως τις έσχατες συνέπειες τους χωρίς κανένα συμβιβασμό: η ελευθερία της αθεΐας αυτοαναιρείται και αναιρεί την ίδια τη ζωή (και κάθε ανθρωπισμό). Ο Σαρτρ έμεινε στα μισά του δρόμου, ο ίδιος το ομολογεί (στο έργο του «Η κριτική του διαλεκτικού λόγου»): «Δεν καταλήγω σε τίποτε, η σκέψη μου επιτρέπει να οικοδομήσω κάτι’ λοιπόν δεν υπάρχει άλλη λύση από τον μαρξισμό». Το ζήτημα είναι όμως ότι ο μαρξισμός είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από τη λύση των υπαρξιακών προβλημάτων του ανθρώπου.

     Αλλ’ ο Ντοστογιέφσκι προχωρεί και θεμελιώνει έναν δεύτερο λόγο υπαρξιακής αυτοκτονίας που συνδέεται ειδικά με την άρνηση της χριστιανικής πίστης. Τον βάζει στο στόμα του άθεου Κυρίλοβ, που θεωρεί βέβαιο ότι όλα τελειώνουν με τον θάνατο του ανθρώπου. Θα παραθέσω σχεδόν αυτούσια τα λόγια του γιατί νομίζω ότι θέτουν σε κάθε άνθρωπο ένα τρομερό ερώτημα: «… ανέτειλε πάν στη γη μια μέρα και στη μέση της γης στέκονταν τρεις σταυροί. Ο ένας στον σταυρό πίστευε τόσο που είπε στον άλλο: «Θα είσαι σήμερα μαζί μου στον παράδεισο» Τελείωσε η μέρα, πεθάνανε και οι δυό τους, πήγανε και δεν βρήκανε ούτε παράδεισο ούτε ανάσταση. Άκου: αυτός ο άνθρωπος ήταν ανώτερος σ’ όλη τη γη… δεν υπήρξε ούτε πριν ούτε μετά απ’ Αυτόν όμοιός του… Κι αν είναι έτσι, αν οι νόμοι της φύσης δεν λυπήθηκαν ούτε Α υ τ ό ν μα τον ανάγκασαν να ζήσει μέσα στο ψέμα και να πεθάνει για το ψέμα, τότε θα πει πως όλος ο πλανήτης είναι ψέμα και στηρίζεται στο ψέμα και στην ανόητη κοροϊδία… Γιατί να ζήσει λοιπόν κανείς; Απάντησε αν είσαι άνθρωπος».

     Ο Ντοστογιέφσκι στους «Δαιμονισμένους» «πρόλαβε» τον Σαρτρ και τον Καμί και έδειξε με τη μοναδική του διαλεκτική τα υπαρξιακά αδιέξοδα της αθεΐας, η οποία έτσι κι αλλιώς, ειδικά σε σχέση με τη χριστιανική πίστη, είναι κατά τη γνώμη μου «αστόχημα βολής». Γι’ αυτό όμως θα χρειαστεί άλλη επιφυλλίδα.

Νικήτας Αλιπράντης

ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΚΑΚΟ ΕΙΝΑΙ… ΚΑΛΟ

Λάθη του Βάιντα και γιατί έκανε τη χειρότερη ταινία του.

ΟΙ Καταδικασμένοι

Κριτική: Βασίλης Ραφαηλίδης,

Εφημερίδα «Έθνος» 30 Απριλίου 1989

     Η «μετάφραση» του μυθιστορήματος του Ντοστογιέφσκι στην γλώσσα του κινηματογράφου δεν μπορεί παρά να είναι μια διασκευή, απολύτως συγγνωστή. Συνεπώς, δεν μας ενδιαφέρει η μεταγραφή του Ντοστογιέφσκι στη γλώσσα των κινούμενων εικόνων. Μας ενδιαφέρει όμως η προσέγγιση του προβληματισμού του Ντοστογιέφσκι.

     Γιατί, ο  Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι (1821-1881) εκτός από ένας πάρα πολύ μεγάλος πεζογράφος είναι κι ένας σπουδαίος στοχαστής. Κι όπως σε κάθε κινηματογραφική διασκευή λογοτεχνικού κειμένου, μας ενδιαφέρει πολύ να ξέρουμε αν περισώθηκε η προβληματική του συγγραφέα-γιατί ο λογοτέχνης, το ξέρουμε, έτσι κι αλλιώς αποκλείεται να περισωθεί.

ΣΥΝΘΕΣΗ

    Οι «Δαιμονισμένοι», μυθιστόρημα που γράφτηκε ανάμεσα στο 1871 και 1872, δηλαδή δέκα χρόνια πριν από το θάνατο του συγγραφέα, δεν είναι το σπουδαιότερο έργο του Ντοστογιέφσκι. Και εν πάση περιπτώσει, δεν μπορεί να συγκριθεί ούτε με τον «Ηλίθιο» (1869), όπου ο «απόλυτα καλός» πρίγκιπας Μίσκιν βάζει θετικά το ίδιο πρόβλημα που θα τεθεί αρνητικά στο αμέσως επόμενο μυθιστόρημα, που είναι οι «Δαιμονισμένοι», ούτε με τους «Αδελφούς Καραμαζόφ» (1880), το έργο της μεγάλης ωριμότητας του συγγραφέα και το αριστούργημά του αναμφισβήτητα, όπου ο Ντοστογιέφσκι επιχειρεί μια εντελώς εκπληκτική διαλεκτική σύνθεση της προβληματικής των δύο προηγούμενων μυθιστορημάτων, που κατά κάποιον τρόπο προετοιμάζουν τους «Αδελφούς Καραμαζόφ». (Σ’ αυτήν την τριλογία του «καλού και του κακού» το «Έγκλημα και τιμωρία». Έργο γραμμένο νωρίτερα, το 1866, παίρνει τη θέση εισαγωγής).

     Για να λείψουν τόσο οι παρανοήσεις όσο και η καπηλεία, πρέπει να αρχίσει κανείς τη μελέτη του Ντοστογιέφσκι από το τελευταίο έργο του, τους «Αδελφούς Καραμαζόφ», που το γράψιμό του τέλειωσε μόλις ένα χρόνο πριν από το θάνατο του συγγραφέα. Μόνο έτσι θα ξεφύγει από τις παγίδες της μονομέρειας, και θα καταλάβει πως ο Ντοστογιέφσκι, όπως κάθε μεγάλος δημιουργός, ερευνά συνεχώς το ίδιο πρόβλημα, που συνεχώς το πλουτίζει και το βαθαίνει. Και το σταθερό πρόβλημα του Ντοστογιέφσκι είναι η θεοδικία.

     Δηλαδή η θεολογική και φιλοσοφική ερμηνεία της ύπαρξης του κακού εν τω κόσμω, που για ένα στοχαστικό χριστιανό σαν τον Ντοστογιέφσκι, παίρνει τη διάσταση σκανδάλου:

    Αν ο Θεός είναι το «απόλυτο καλό» («Ηλίθιος»), που επιτρέπει την ύπαρξη του «απόλυτα κακού» («Δαιμονισμένοι») στον κόσμο;

     Η απάντηση θα δοθεί στους «Αδελφούς Καραμαζόφ». Και είναι ίδια μ’ αυτήν που δίνουν οι πατέρες της ορθοδοξίας, αλλά και ο Λάιμπνιτς στη «Μοναδολογία»:

     Ο άνθρωπος είναι πλασμένος για το καλό, και κάθε παραστράτημα προς το κακό είναι μια παρέκβαση που μπορεί να διορθωθεί με την ελεύθερη βούληση, με την οποία ο Θεός προίκισε τον άνθρωπο, προκειμένου να τον δοκιμάζει συνεχώς.

     Ο χριστιανισμός (ειδικότερα η ορθοδοξία) είναι η μόνη θρησκεία που θεωρεί το καλό σαν έπαθλο, τρόπον τινά, που δίνεται ύστερα από έναν αγώνα ενάντια στο κακό, και δεν χαρίζεται εξαρχής από το Θεό.

     Γι’ αυτό και το κακό στο χριστιανισμό δεν απορρίπτεται σαν ένα «κακό καθαυτό». Αντίθετα, η αμαρτία είναι προϋπόθεση για την αγιότητα και η άφεση αμαρτιών (η συγνώμη) πρέπει να δίνεται οπωσδήποτε, προκειμένου ο πιστός να ξεπεράσει το κακό με τη βούλησή του και με συνεχείς προσπάθειες, ώστε να κερδίσει τελικά τον Παράδεισο, όπου δεν έχουν θέση οι κακοί, δηλαδή αυτοί που δεν κατάφεραν να περάσουν επιτυχώς τη δοκιμασία του βίου αυτοί που ας πούμε «κόπηκαν» στις εξετάσεις για να γίνουν δεκτοί στον Παράδεισο.

Η ΕΠΙΤΥΧΙΑ

     Η τεράστια επιτυχία του χριστιανισμού οφείλεται σ’ αυτήν την απόλυτη προτεραιότητα της συγνώμης, της άφεσης αμαρτιών, όπως λένε οι χριστιανοί. Έτσι ο πιστός δεν γονατίζει από το φορτίο των αμαρτιών του, που είναι σε θέση να τις ξεφορτώνεται με μια εκπληκτική ευκολία δια της μετανοίας, την οποία άλλωστε μπορεί να την επαναλαμβάνει συνέχεια, κάθε φορά που νιώθει ένοχος. Αρκεί να μην ξεχάσει να εξομολογηθεί και να μεταλάβει λίγο πριν πεθάνει. Σε μια τέτοια περίπτωση οι τελευταίες αμαρτίες, που δεν του συγχωρέθηκαν, θα τον παρασύρουν στην Κόλαση, πράγμα που θα είχε ως συνέπεια προσπάθειες μιας ζωής για την κατάκτηση της αγιότητας να πάνε χαμένες.

      Στους «Αδελφούς Καραμαζόφ» τούτες οι λεπτότατες ισορροπίες ανάμεσα στο καλό και το κακό, που επιβάλλει η ορθοδοξία, είναι εντελώς, μα εντελώς εκπληκτικές. Κατά κάποιον τρόπο, αυτό το μυθιστόρημα είναι η τέλεια σύνοψη της χριστιανικής θεολογίας στην ορθόδοξη παραλλαγή της.

     Μαθαίνει κανείς για το χριστιανισμό πολύ περισσότερα διαβάζοντας αυτό το μεγαλοφυές μυθιστόρημα παρά ακούγοντας κάθε Κυριακή τα σαχλά κηρύγματα μισοαγράμματων ιεροκηρύκων, που παπαγαλίζουν ανούσια τσιτάτα, που τα μισοκαταλαβαίνουν και τα μισοπιστεύουν.

     Από τα παραπάνω συνάγεται πως οι «Δαιμονισμένοι» δεν είναι πολιτικό μυθιστόρημα. Πολύ περισσότερο, δεν είναι το κατ’ εξοχήν «αντιδραστικό πολιτικό μυθιστόρημα», όπως έλεγε ο Ζντάνοφ, αλλά κι όπως συνεχίζουν να το αντιμετωπίζουν και οι δυτικοί μελετητές, που, αυτοί, δεν το θεωρούν βέβαια αντιδραστικό, αφού έτσι τους βολεύει, το θεωρούν όμως πολιτικό, και ειδικότερα «προφητικά πολιτικό» αφού, λέει, ο Ντοστογιέφσκι πρόβλεψε μ’ αυτό τη βαρβαρότητα όλων των μαρξιστικών ή αναρχικών επαναστάσεων και εξεγέρσεων.

     Οι «Δαιμονισμένοι», λοιπόν, είναι κι αυτό ένα θεολογικό μυθιστόρημα. Καλύτερα, ένα χριστιανικό-υπαρξιακό μυθιστόρημα, όπως όλα τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει, άλλωστε, πως ο μεγάλος πεζογράφος είναι ο γενάρχης του θεϊστικού υπαρξισμού τύπου Σεστόφ, Μπερντιάεφ, Κίργκεργκορντ, Γιάσπερς. (Προσοχή, υπάρχει κι ένας άθεος υπαρξισμός τύπου Σαρτρ και Μελρό-Ποντί, αλλά και ένας επαμφοτερίζων υπαρξισμός τύπου Χάιντεγκερ).

     Το κύριο πρόσωπο στους «Δαιμονισμένους» δεν είναι ο «αθώος» Σάτοφ, που μπλέκει επιπόλαια με τους «αναρχικούς» και που η βούληση του να περάσει από τη μεριά του «καλού» γίνεται η αιτία να κινηθεί η ίντριγκα, αλλά ο «σατανικός» Σταβρόγκιν, ο άνθρωπος που επέλεξε το «κακό» σαν τρόπο ζωής, και που στο τέλος αυτοκτονεί, ακριβώς γιατί συνεχίζει μέχρι τέλους να παριστάνει το Θεό, τούτος ο βέβηλος, που δεν θέλει να ορίζει μόνο τη ζωή των άλλων, αλλά κα τα τη δική του, αφαιρώντας έτσι από το Θεό το βασικό θεϊκό δικαίωμα να ορίζει αυτός τη ζωή και το θάνατο των πάντων.

     Ένας αυτόχειρας μπορεί να εμπιστεύτηκε στο Θεό τη ζωή του, δεν του εμπιστεύτηκε όμως το θάνατό του, που είναι και το σημαντικότερο για ένα χριστιανό.

ΒΕΒΗΛΟ

     Και γι’ αυτό ακριβώς ο αυτόχειρας όχι μόνο θα πάει στην Κόλαση, αλλά ο Βελζεβούλ θα του δώσει μια θέση πολύ κοντά στην αιώνια πυρά, για να ξεροψήνεται στον αιώνα των αιώνων.

     Άλλωστε, λέει ο Ντοστογιέφσκι, αφού έτσι κι αλλιώς θα μας «σκοτώσει» όλους ο Θεός, γιατί να σκοτώνουμε ο ένας τον άλλο; Και γιατί να σκοτώνουμε τους εαυτούς μας αυτοκτονώντας; Όλοι μας λοιπόν πρέπει να αγαπάμε τον πλησίον μας. Φυσικά, και τον πλησιέστερο όλων, που είναι ο εαυτός μας. Όλοι μας, εκτός από το Θεό, λέει ο τρομερός Λαμπίς.

     Γιατί ο Θεός είναι ο μόνος, λέει, που μπορεί να μισεί τον πλησίον του και να τον σκοτώνει όποτε του κάνει κέφι. Κάτι τέτοιο, ολικά βέβηλο, δεν θα το ‘λεγε ο Ντοστογιέφσκι, που ήταν χριστιανός μέχρι μυελό οστέων.

     Βέβαια, στα νιάτα του, έμπλεξε κι αυτός με τους αναρχικούς, πράγμα που του στοίχισε μερικά χρόνια εξορίας στη Σιβηρία. Όμως, αν δεν έμπλεκε πως θα δοκιμαζόταν περνώντας μέσα από την «καρδιά του κακού»; Και πώς θα ‘γραφε τους «Δαιμονισμένους», που έχουν βέβαια στοιχεία αυτοβιογραφικά;

     Φυσικά ο Σταβρόγκιν δεν είναι προγραμματικά οπαδός του «απόλυτα κακού». Αντίθετα, αυτό που επιδιώκει τούτος ο Μέγας Δαίμων, τούτος ο Αρχάγγελος του Σκότους, είναι το απόλυτα κοινωνικό καλό. Συναντάει λοιπόν το κακό μέσα από την απολυτότητα του καλού. Αλλά αυτό, όπως ξέρουμε, δεν είναι χριστιανισμός.

     Γιατί ο χριστιανισμός είναι ανεκτικός και συμβιβαστικός, αφού συγχωρεί ακατάπαυστα.

     Το ίδιο θέμα, στην καθαρά πολιτική του διάσταση όμως, θα το ξαναπιάσει ο Τζακ Λόντον στο «Εταιρεία Δολοφόνων ΕΠΕ». Θέλω να πω πως οι «Δαιμονισμένοι» έχουν και μια πολιτική διάσταση, αλλά δεν είναι αυτή η κυρίαρχη. Και οπωσδήποτε δεν είναι αυτή που δίνει ο Πολωνός Αντρέι Βάιντα στο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι. Που πολιτικοποιεί απολύτως-και εκχυδαΐζει απολύτως-τον Ντοστογιέφσκι.

     Και για να τον πολιτικοποιήσει προς το πολωνικότερον προκειμένου να δείξει έμμεσα «τι κακό πράγμα είναι το κομμουνιστικό καθεστώς της πατρίδας του» (ο Σταβρόγκιν να το κάνει κομμουνιστικό, αλλά εν πάση περιπτώσει), μεταθέτει το βάρος στον αθώο τυπογράφο Σάτοφ, και σχεδόν ξεχνάει τον Σταβρόγκιν.

     Αλλά χωρίς Σταβρόγκιν «Δαιμονισμένοι» δεν υπάρχουν. Υπάρχουν μόνο σαχλοί ιντριγκαδόροι, που κάνουν κακό είτε από βλακεία, είτε από άγνοια, είτε για σπορ. Αλλά αυτό δεν είναι ούτε Ντοστογιέφσκι, ούτε χριστιανισμός. Είναι αντικομμουνιστική δημαγωγία.

     Ο Βάιντα εδώ τα ‘κανε εντελώς θάλασσα. Δεν νομίζω πως γύρισε χειρότερη ταινία, αυτός ο πάρα πολύ καλός σκηνοθέτης. Επειδή μεταθέτει τον αφηγηματικό άξονα στον Σάτοφ, δεν χάνει μόνο τον Σταβρόγκιν και τον Ντοστογιέφσκι, χάνει και το προσωπικό του στιλ, έτσι που κινείται αμήχανος σε μια περιοχή που δεν τον ενδιαφέρει, παρά μόνο σαν πρόσχημα για μια φτηνή δημαγωγία.

     Εν πάση περιπτώσει, διαβάστε καλύτερα το μυθιστόρημα σ’ εκείνη την εκπληκτική μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου, στις εκδόσεις Γκοβόστη.

Βασίλης Ραφαηλίδης

--

ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ ΣΕ ΟΠΕΡΑ

Ο Χάρης Βρόντος  παρουσιάζει στη Λυρική τους «Δαιμονισμένους»

Της ΠΑΡΗΣ ΣΠΙΝΟΥ

Εφημερίδα Κυριακάτικη 22 Απριλίου 2001, σ. 8

      Η γοητεία ενός κλασικού μυθιστορήματος, η φρεσκάδα μιας σύγχρονης μουσικής και τα εντυπωσιακά σκηνικά είναι τα συστατικά της όπερας «Δαιμονισμένοι» που πρωτοπαρουσιάζεται σήμερα, καθώς και την Τρίτη και την Πέμπτη στη Λυρική Σκηνή.

     Στο πρώτο του εγχείρημα στην όπερα ο συνθέτης Χάρης Βρόντος βασίστηκε στους «Δαιμονισμένους», που ο Ντοστογιέφσκι έγραψε μισόν αιώνα πριν από τη Ρώσικη Επανάσταση. Η πρότασή του είναι μια όπερα με έντονο θεατρικό  χαρακτήρα, «ένα έργο γρήγορο, πυκνό, εξπρεσιονιστικό», όπως ο ίδιος το χαρακτηρίζει, «με σκληρή γλώσσα».

     Αφετηρία αποτέλεσε το πολιτικό περιεχόμενο του μυθιστορήματος του ρώσου συγγραφέα, ο οποίος κριτικάρει την ιδέα του σοσιαλισμού: ο άνθρωπος δεν μπορεί να ορίσει και να κατευθύνει συνολικά την κοινωνία. Αν το επιχειρήσει, ισοπεδώνεται και εκμηδενίζεται.

     «Ο Ντοστογιέφσκι προφήτευσε τον εκφυλισμό, το δογματισμό και τα εγκλήματα στα οποία οδηγήθηκαν, στο όνομα του σοσιαλισμού, οι πρωτεργάτες και πολλοί οπαδοί ενός κινήματος, που σε παγκόσμιο σχεδόν επίπεδο, θα σφράγιζε τις κοινωνικές εξελίξεις του αιώνα μας», επισημαίνει ο Χ. Βρόντος. «Παράλληλα όμως, καθώς διηγείται την ιστορία μιας ομάδας επαναστατών, πραγματοποιεί μια εις βάθος ανάλυση των πιο χαρακτηριστικών ανθρώπινων τύπων. Υπάρχουν ο αφελής ουμανιστής διανοούμενος, η αυταρχική αριστοκράτισσα, ο αδίστακτος επαγγελματίας επαναστάσεις, ο χαρισματικός αλλά ανίκανος να αγαπήσει οτιδήποτε αρχηγός των συνωμοτών και πολλά άλλα πρόσωπα που ερμηνεύουν επί σκηνής οι: Γιούλη Καραγκούνη, Κύρος Πατσαλίδης, Ανδρέας Κουλουμπής, Γιάννης Χριστόπουλος, Μαρία Θωμά, Μίνα Πολυχρόνου, Παύλος Ράπτης κ. ά.».

      Παρότι το έργο του Ντοστογιέφσκι αναπαράγει το επαναστατικό κλίμα, ο Χάρης Βρόντος δεν πιστεύει ότι υπάρχει επανάσταση στην τέχνη. «Η δημιουργία πρέπει να βγαίνει μέσα από την παράδοση», λέει ο ίδιος.

     «Οι καταβολές μου βρίσκονται από το «Βότσεκ» του Άλμπαν Μπεργκ ως τη «Λαίδη Μάκβεθ» του Σοστακόβιτς. Κινούμαι στο πλαίσιο του μοντέρνου, αλλά παρέμεινα πιστός στο κλασικό ύφος του συγγραφέα».

     Επίσης χωρίς απρόβλεπτους νεωτερισμούς η σκηνοθεσία του Στίβεν Λάντριντζ όπως και τα κουστούμια και τα σκηνικά του Γιώργου Σουγλίδη, ακολουθούν το πνεύμα της εποχής, θυμίζοντας συχνά εικόνες από τη «Μητρόπολη» του Φριτς Λανγκ. Ιδιαίτερη έμφαση όμως δίνεται στους φωτισμούς, αφού πρώτη φορά στη Λυρική Σκηνή θα απασχοληθεί «λάιτ ντιζάινερ». Ο Ιταλός Τζουζέπε ντι Λόριο.

     Γαλουχημένος με τους «Αδελφούς Καραμάζοφ» την «Άννα Καρένινα», αλλά και με την ιδεολογία της αριστεράς, ο Χάρης Βρόντος άρχισε το 1986 την τρίπρακτη όπερά του. Συνεργάστηκε με τον συγγραφέα Αλέξανδρο Αδαμόπουλο, ο οποίος έγραψε το λιμπρέτο βασισμένος στη θεατρική προσαρμογή των «Δαιμονισμένων» του Αλμπέρ Καμί. Η όπερα τέλειωσε το 1991, τότε που άρχιζαν οι ριζικές αλλαγές στις χώρες του ανατολικού μπλοκ, επιβεβαιώνοντας τον Ντοστογιέφσκι αλλά και τον Καμί.

     Από το 1986 μέχρι το 1991 δούλεψα πολύ πάνω στην όπερα, οκτώ ώρες την ημέρα. Είναι ένα έργο ζωή, που εμπεριέχει όλη μου την αγωνία όχι μόνο για να το γράψω, αλλά και για να το δω να ανεβαίνει», συνεχίζει ο συνθέτης. «Τα ποσά για να ανέβει μια όπερα είναι υπέρογκα, παραγγελίες σπανίως γίνονται αφού το Μέγαρο Μουσικής τις έχει σταματήσει και στη Λυρική Σκηνή τις απαγορεύει ο κανονισμός της. Ούτε κατάλληλος χώρος υπάρχει. Σκεφτείτε ότι στους «Δαιμονισμένους» παίζουν 70 μουσικοί, οι οποίοι δεν χωρούν όλοι κάτω από τη σκηνή, γι’ αυτό και μερικοί θα καθίσουν στα… θεωρεία».

     Παρ’ όλα όμως τα πρακτικά προβλήματα ο συνθέτης γράφει τη δεύτερη όπερά του, αυτή τη φορά με κεντρικό πρόσωπο τον Αλκιβιάδη, ενώ τον ερχόμενο Δεκέμβριο θα παρουσιαστεί στο Μέγαρο η σκηνική καντάτα του «Ιουλιανός ο Παραβάτης».

ΠΑΡΗ ΣΠΙΝΟΥ

--

Η ΟΠΕΡΑ ΤΟΥ ΧΑΡΗ ΒΡΟΝΤΟΥ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΛΥΡΙΚΗ ΣΚΗΝΗ

Του Κυριάκου ΛΟΥΚΑΚΟΥ

Εφημερίδα Η Αυγή 29 Απριλίου 2001

     Μια νέα ελληνική όπερα παρουσίασε, σε συνεργασία με το Βρετανικό Συμβούλιο, ως τελευταία νέα παραγωγή της μελοδραματικής περιόδου 2000-01, η Εθνική Λυρική Σκηνή στην Αίθουσα Μαρίας Κάλλας του Θεάτρου Ολύμπια, στις 22 Απριλίου. Πρόκειται για τους «Δαιμονισμένους» του Χάρη Βρόντου, ενός δημιουργού με διαρκή , αλλά πάντοτε σεμνή παρουσία στα ελληνικά μουσικά πράγματα για πάνω από δύο δεκαετίες. Γνωστός όχι μόνον ως συνθέτης και δάσκαλος , αλλά και ως συντελεστής του Τρίτου Προγράμματος της ελληνικής Ραδιοφωνίας, ο Χάρης Βρόντος απέδωσε στο αθηναϊκό κοινό, με τους «Δαιμονισμένους», που το ανέβασμά τους καθυστέρησε δέκα(!) συναπτά έτη μετά την ολοκλήρωσή τους, την πρώτη του μελοδραματική εργασία.

     Η διαδικασία δημιουργίας της όπερας υπήρξε περίπλοκη. Ο συνθέτης είχε αρχικά την ιδέα της σύνθεσης μιας οπερέττας πάνω σε ένα σύντομο σουρεαλιστικό διήγημα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Όμως ο λιμπρετίστας Αλέξανδρος Αδαμόπουλος αντιπρότεινε τους «Δαιμονισμένους» του ίδιου συγγραφέα στη θεατρική διασκευή τους από τον Αλμπέρ Καμύ που είχε εκδηλώσει στα 1946, με αυτόν τον τρόπο την απογοήτευσή του από τη σταλινική εξέλιξη των κομμουνιστικών οραμάτων και την αποστασιοποίησή του από το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας, διατρανώνοντας ταυτοχρόνως τον βαθύ σεβασμό του στο προφητικό έργο του Ντοστογιέφσκι, τον οποίο θεωρούσε ως μιαν από τις διαχρονικές κορωνίδες του ανθρωπίνου πνεύματος.

     Η διαδικασία της σύνθεσης διήρκησε πέντε ολόκληρα χρόνια και συγκεκριμένα από το 1986 έως το 1991. Το θεατρικό έργο παρέχει πλούσιες ευκαιρίες στον συνθέτη, αφού περιλαμβάνει χαρακτήρες που εκπροσωπούν όλες τις κοινωνικές τάσεις και συναπαρτίζουν μια μεγάλη νωπογραφία που απεικονίζει τον έρωτα, τα πάθη, τις φιλοδοξίες, την ειλικρίνεια, το μίσος, την παράκρουση, την καλοσύνη και την αγάπη.

     Η ίδια η μουσική του Βρόντου είναι ασυμβίβαστη με κάθε απόπειρα κολακείας του αυτιού ενός συμβατικά προσανατολισμένου θεατή και αξιοποιεί την ταχύτητα στην εξέλιξη των σκηνικών γεγονότων και την αμεσότητα της μετάβασης από σκηνή σε σκηνή, προκειμένου να μεγιστοποιήσει την ένταση που ξεπηδάει από το απαιτητικό κείμενο. Καθένα από τα είκοσι ένα πρόσωπο της όπερας απεικονίζεται μουσικά με το δικό του εξαγγελτικό θέμα ( Leitmotiv). Ο ίδιος ο συνθέτης τοποθετεί τη μουσική τους στον χώρο του λυρικού εξπρεσιονισμού και ομολογεί δημιουργικές επιρροές από τον Μόδεστο Μούσσοργκσκυ, τον Λέος Γιάννατσεκ, τον Άλμπαν Μπεργκ και τον Ντμίτρι Σοστακόβιτς, αλλά δεν λείπουν και οι αναφορές στον Ρίχαρντ Στράους, έτερο πυλώνα της λυρικής παραγωγής του 20^ου αιώνα. Τη μεγαλύτερη δραματική συνοχή παρουσιάζει η σφιχτή πρώτη πράξη, εικονοπλαστική στον καυστικό σαρκασμό των συνόλων της. Η σχετικά αντικλιμακτική πορεία των επόμενων δύο βοά όμως για τις εκτεταμένες περικοπές, στις οποίες αναγκάσθηκε να προβεί ο συνθέτης, ώστε η σχεδόν βιαστική έλευση του τέλους να υπονομεύει τη συγκινητική αυτή σκηνή που ιδεωδώς θα απαιτούσε μεγαλύτερη έκταση, προκειμένου να αφήσει το στίγμα της.

     Σημαντικό στοιχείο της παραγωγής της ΕΛΣ αποτέλεσε η επιτυχημένη μετάκληση του νεαρού, αλλά ήδη διακεκριμένου σκηνοθέτη Στήβεν Λάνγκριτζ. Γιος δύο περίφημων, και για τις υποκριτικές τους επιδόσεις, λυρικών καλλιτεχνών, του τενόρου Φίλιπ Λάνγκριτζ και της μεσοφώνου Ανν Μάρραιη, ο σκηνοθέτης οργάνωσε ένα υποκριτικά εξαίρετο θέαμα και πέτυχε να τιθασεύσει το «ακατέργαστο συναίσθημα» της μουσικής του Βρόντου, ανταποκρινόμενος με πληρότητα στα βασικά του επιθυμήματα: τον σεβασμό στο ιστορικό πλαίσιο της πλοκής και την ανάδειξη του προφητικού και συνάμα επίκαιρου χαρακτήρα του έργου.

     Τους κύριους ρόλους στη νέα παραγωγή ερμήνευσαν, διακριτικά αλλά πάντως αισθητά ενισχυμένοι, μερικοί από τους στυλοβάτες της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, όπως οι βαρύτονοι Κύρος Πατσαλίδης (φωνητικά κραταιός και ιδιοσυγκρασιακά χολερικός Σταβρόγκιν), Ανδρέας Κουλουμπής (έγκυρος Βερχοβένσκυ πατήρ) και Παναγιώτης Αθανασόπουλος (πειστικός στο μέρος του φοιτητή Σάτωφ, που δολοφονείται άδικα στον βωμό οργάνωσης μιάς νέας εξουσίας Ο). Δίπλα τους οι υψίφωνοι Γιούλη Καραγκούνη (φωνητική αποκάλυψη της βραδιάς που ελπίζουμε να απολαύσουμε και σε συμβατικότερες αναθέσεις). Μαρία Θωμά και Χρυσάνθη Βελουδάκη, η μεσόφωνος Μίνα Πολυχρόνου (γοητευτική στον ρόλο της πονεμένης Λίζα Νικολάγιεβνα), οι τενόροι Παύλος Ράπτης, Γιάννης Χριστόπουλος (συναρπαστικός στον ανέμελο κυνισμό του ως Βερχοβένσκυ υιός) και Νίκος Σιγαλός, καθώς και ο βαθύφωνος Παντελής Ψύχας στον δύσκολο ρόλο του βδελυρού Λεμπιάτκιν απάρτισαν ένα ομοιογενές σύνολο άρτια προετοιμασμένο από τον αρχιμουσικό Χρύσανθο Αλισάφη.

     Η τριεπίπεδη κατανομή της Ορχήστρας με τα προβεβλημένα κρουστά στις θέσεις των θεωρείων και η εκτός σκηνής παραμονή της χορωδίας δημιούργησαν ακουστικές ανισομέρειες και δυσχέραναν έτι περαιτέρω την ούτως ή άλλως δυσχερή αποστολή του- και διεθνώς διακεκριμένου-μαέστρου Νίκου Χριστοδούλου, μουσικού ευαίσθητου απέναντι στη σύγχρονη δημιουργία. Δεν μένει παρά να ελπίσουμε ότι η συμμετοχή του Βρετανικού Συμβουλίου θα οδηγήσει ίσως σε μιαν αναβίωση της όπερας στη Γηραιά Αλβιώνα, χωρίς εκπτώσεις στην ενορχήστρωση και με πλήρες επιτέλους το μουσικό κείμενο.

Κυριάκος Λουκάκος

--        

Σημειώσεις:

      «Πρόθυμα θα συμφωνούσαμε ότι επείγει τα μέγιστα να μάθουμε αν είμαστε θύματα της ηθικής»

                                              Εμμανουέλ Λεβινάς,

     Γράφοντας στα Λογοτεχνικά Πάρεργα, το δεύτερο βιβλιογραφικό σημείωμα για τον ρώσο συγγραφέα Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι, θέλησα να προσθέσω μερικές ενδεικτικές ακόμα πληροφορίες που έχουν να κάνουν με τις θεατρικές διασκευές και ανέβασμα στις θεατρικές σκηνές των μυθιστορημάτων του ή των διηγημάτων του στον ελλαδικό χώρο. Όχι ασφαλώς μια πλήρη και εκτενή παραστασιογραφία του στην Ελλάδα, αλλά αυτές που έτυχε να παρακολουθήσει η δική μου θεατρόφιλη γενιά ή είχε ενημερωθεί από τις ελληνικές εφημερίδες, και λόγω εργασιακών ή άλλων υποχρεώσεων, δεν κατόρθωσε να παρακολουθήσει. Αναγκαία υπενθύμιση και οφειλή είναι η εξαιρετική διασκευή για το θέατρο και η εισαγωγή του πεζογράφου Παντελή Πρεβελάκη, της νουβέλας «Το Χωριό Στεπαντσίκοβο» του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, «ΜΟΥΣΑΦΙΡΑΙΟΙ ΣΤΟ ΣΤΕΠΑΝΤΣΙΚΟΒΟ» κωμωδία σε τέσσερεις πράξεις, η οποία κυκλοφόρησε σε βιβλίο από την «Θεατρική Βιβλιοθήκη» της «Εταιρείας Σπουδών Σχολής Μωραΐτη»-Αθήνα 1972, που ήταν η πρώτη για μένα ανάγνωση θεατρικής διασκευής έργων του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι που ερχόμουν σε επαφή. Στις κατοπινές δεκαετίες, από το 1980 και μετά, οι παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου, μας έφεραν κοντά με τα διασκευασμένα για το θέατρο έργα του, που παραστάθηκαν στις σκηνές του. Από τις ελάχιστες πληροφορίες που γνωρίζω, μαθαίνουμε ότι έργα του ρώσου συγγραφέα έχουν παρασταθεί και σε διάφορες άλλες χώρες . Από τους παλαιότερους διασκευαστές του έργου του, αν δεν λαθεύω, είναι ο γάλλος υπαρξιστής συγγραφέας Αλμπέρτ Καμύ. Ενώ όπως μας πληροφορεί η εφημερίδα «Το Βήμα» της 12/2/1995, η Χιλιανή ηθοποιός Μαρία Καζαρές, θα υποδυθεί τον ρόλο στο θεατρικό έργο του Χιλιανού συγγραφέα Μάρκο Αντόνιο δε λα Πάρα, «Ο Ντοστογιέφσκι πηγαίνει στην παραλία» στο Theatre national de la Colline. Ενώ, και πάλι «Το Βήμα» της 2/11/1997, αναφέρει ότι, από την Εθνική Όπερα της Αγγλίας ανεβαίνει η τελευταία Όπερα του τσέχου συνθέτη Λέος Γιάνατσεκ «Από το σπίτι των πεθαμένων». Το λιμπρέτο της όπερας βασίζεται στο ομότιτλο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι.  Που μας δηλώνει, και το ενδιαφέρον των μουσικοσυνθετών για το έργο του ρώσου συγγραφέα. Εκτός από το θεατρικό σανίδι, έργα του ρώσου συγγραφέα έχουν απασχολήσει και τον κινηματογραφικό φακό, βλέπε την ταινία του πολωνού σκηνοθέτη Αντρέϊ Βάϊντα που την κριτική του Βασίλη Ραφαηλίδη αντιγράφω, αλλά και ρώσοι σκηνοθέτες δεν έμειναν αδιάφοροι απέναντι στα μυθιστορήματά του. (με ιδιαίτερη προτίμηση το «Έγκλημα και Τιμωρία». Ούτε και η ξένη-ρώσικη τηλεόραση έμεινε αδιάφορη στα έργα του και για την ζωή του, όπως παρακολουθήσαμε πρόσφατα στο Κανάλι της Βουλής. Η καθημερινή της 11/6/1998, σε αποκλειστική ανταπόκριση από την αγγλική The Guardian, σε τίτλο «Όνειρα και εφιαλτική πραγματικότητα» Λ. Ρονκόνι-Ρ. Ουίλσον στην Ταορμίνα, μας πληροφορεί μεταξύ άλλων και τα εξής: «Η πιο πρόσφατη παράσταση του Ρονκόνι, που ένα μέρος της παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ της Ταορμίνας, είναι οι «Αδελφοί Καραμαζόφ» του Ντοστογιέφσκι. Εκεί φαίνεται πόσο μεστές νοήματος μπορεί να παρουσιάζει ο σκηνοθέτης και τις λεπτομέρειες….». Ενώ δύο χρόνια αργότερα ο κριτικός κινηματογράφου Παναγιώτης Τιμογιαννάκης, στην ολοσέλιδη ανταπόκρισή του από την πόλη της Βενετίας, για το φεστιβάλ κινηματογράφου, στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος Κυριακή 17/9/2000, σ. 3, με τίτλο «ΑΔΕΛΦΟΙ ΚΑΡΑΜΑΖΟΦ» Από την Πολωνία στη Βενετία, μιλά για την παράσταση που παρακολούθησε από το Piccolo Teatro Arsenale, από το πολωνικό θέατρο. Σημειώνει: «Η παράσταση από σκηνοθετικής πλευράς ακολουθούσε τη μεγάλη ρωσική παράδοση του θεάτρου Τέχνης της Μόσχας, Γραμμή της ήταν ο ρεαλισμός. Και εκείνο που εντυπωσίασε ήταν η αμεσότητα και η αλήθεια των ηθοποιών της σκηνής». Και: «Και φιλοξενούσε μια παράσταση εξαιρετικά υποβλητική, που ολόκληρη έφερε την υπογραφή και τελικά και το όραμα ενός ανθρώπου του Κριστιάν Λούπα.».    

Ας δούμε εν τάχει μερικές θεατρικές διασκευές των έργων του που παραστάθηκαν στις ελληνικές σκηνές.

 Το μυθιστόρημά του «Ο Ηλίθιος» ανέβηκε από τον σκηνοθέτη Κώστα Μπάκα στο Εθνικό Θέατρο το 1987 σε διασκευή του Μανώλη Σκουλούδη, σαράντα χρόνια μετά την πρώτη του παράσταση σε διασκευή από τον Μ. Σ. το 1947 στο Εθνικό. Ανάμεσα στους συντελεστές της παράστασης βλέπουμε τον ηθοποιό Πέτρο Φυσούν, την ηθοποιό Μαρία Σκούντζου, την Αλέκα Παϊτατζή κ. ά. Βλέπε (1) Το μυθιστόρημα σκηνοθετήθηκε από την σκηνοθέτιδα και ηθοποιό Ρούλα Πατεράκη στο θέατρο Τζένη Καρέζη το 2001, σε θεατρική διασκευή της Μαριλένας Παναγιωτοπούλου. Βλέπε (2). Δεν έμειναν αδιάφοροι οι θεατρόφιλοι και από το πολύωρο (κουραστικό) ανέβασμα του μυθιστορήματος από τον σκηνοθέτη Στάθη Λιβαθινό στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου το 2007, σε δραματουργική επεξεργασία του Σάββα Κυριακίδη, στην γνωστή μας μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου. Βλέπε (3). Η Ρούλα Πατεράκη τρία χρόνια αργότερα, το 2003, σκηνοθέτησε και πάλι έργο του Ντοστογιέφσκι, το «Όνειρο ενός Γελοίου» στην Τεχνόπολι στο Γκάζι.(4). Ενώ ο σκηνοθέτης Κώστας Μπάκας, σκηνοθετεί και πάλι στην Κεντρική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου το 1994, τον «Έφηβο» στηριγμένος στην δραματολογική διασκευή του φιλόλογου και δασκάλου της θεατρικής τέχνης Τάσου Λιγνάδη.(5). Το κλασικό νεανικό έργο «Λευκές Νύχτες», που θέμα του έχει τον ανεκπλήρωτο έρωτα ενός ζευγαριού, παραστάθηκε από την Κεντρική Σκηνή του Θεάτρου του Ήλιου σε θεατρική διασκευή και σκηνοθεσία Ανδρέα Παπασπύρου το Φλεβάρη του 2001, ο οποίος είχε και την μουσική επιμέλεια της παράστασης. Η επίσημη πρώτη δόθηκε την Τρίτη 27/2/2001. Ερμήνευσαν οι Άννα Αντωνίου, Μάκης Ακριτίδης και Δάφνη Βασιλειάδου. (6). Να υπενθυμίσουμε ότι, το έργο είχε παιχτεί ξανά από το Θέατρο του Νότου στην αυλαία του Αμόρε το 1995. Την όμορφη αυτή νουβέλα σκηνοθέτησε και διασκεύασε θεατρικά η Βαρβάρα Μαυρομάτη. Ενώ την σύνθεση των ήχων είχε ο ποιητής και στιχουργός, «αντιανθολόγος» Δημήτρης Ιατρόπουλος . Εξαιρετικές οι ερμηνείες του πάντα καλού ηθοποιού Άρη Λεμπεσόπουλου και της επίσης θαυμάσιας Ναταλίας Δραγούμη ως Νάστιενκα.(7). Την όχι μάλλον και τόσο γνωστή στο ελληνικό κοινό κοινωνική σάτιρα του Ντοστογιέφσκι, «Ο Κροκόδειλος» με την πάντα διαχρονικά επίκαιρη θεματολογία της στηλίτευσης της δημόσιας γραφειοκρατίας, τις εφημερίδες, την τάση των συμπατριωτών της εποχής τους να μιμηθούν ξένα ευρωπαϊκά πρότυπα, με δυό λόγια, τον άνεμο των ρευμάτων που έφερναν αλλαγές στην ρώσικη κοινωνία και τα ήθη και έθιμά της. Αλλοίωναν τις πατροπαράδοτες ηθικές αξίες του ρώσικου λαού, που περιγράφει στον «Κροκόδειλο», είχαμε την τύχη να παρακολουθήσουμε από το θέατρο «Μέλι» στην Πλατεία Βικτωρίας στην Αθήνα το 2000. Η σκηνοθεσία του κειμένου, η μετάφραση και η θεατρική διασκευή ήταν από τον Αρίωνα Πινώ. Ερμήνευαν ο Γρηγόρης Ποιμενίδης, ο Αντώνης Ιορδάνου, η Μαρία Μυριοκεφαλιτάκη η Μαργαρίτα Λουμάκη και άλλοι. Ωραία θεατρική ομάδα. (8). Θα ήταν παράληψη να μην μνημονεύσουμε τον Λευτέρη Βογιατζή, τον δάσκαλο Λευτέρη Βογιατζή και το θέατρό του. Το 2007 ανεβάζει την νουβέλα του ρώσου συγγραφέα «Ημερη», στο Θέατρο της οδού Κυκλάδων, σε σκηνική επεξεργασία με την βοήθεια του Γιώργου Σκεύα, και σκηνοθεσία δική του. Η μετάφραση ήταν δική του ενώ από τα γαλλικά της Ειρήνης Λεβίδης. Συμπρωταγωνιστούσε ως θεατής η Ελένη Τοπαλίδου. (9). Τον Οκτώβρη του 1997, κάπως λαθρόβια ανεβαίνει για ελάχιστες παραστάσεις στο Λήδρα, από τον θίασο «Θεατρικός Λόγος» το έργο «Ήσυχος είναι ο θάνατος». Σε σκηνοθεσία και διασκευή Κίμωνα Ρηγόπουλου. Ήταν μια θεατρική σύνθεση που αποτελούνταν από ένα μονόπρακτο  που είχε γράψει ο Γιάγκος Ανδρεάδης με τίτλο «Προδοσία» και βασίζεται στα απομνημονεύματα της συζύγου του συγγραφέα Άννας Γρηγόριεβνα Ντοστογιέφσκι και το αφήγημα του Ντοστογιέφσκι «Κρότκαγια». Οι φωτισμοί ήταν του σκηνοθέτη Δήμου Αβδελιώτη και ερμήνευαν οι Αλέκος Κολλιόπουλος, Κατερίνα Παρίση, Ευδοκία Στατήρη. Ενώ τα σκηνικά και τα κουστούμια της Σάντρας Στεφανίδου. (10). Ένας διπλός Ντοστογιέφσκι παίζετε το 2000. Στο θέατρο «Έναστρον» παίζετε εναλλάξ το «Υπόγειο» και το έργο του ρώσου δραματουργού Έντβαρ Ρατζίνσκι, «Εγώ ο Ντοστογιέφσκι». Την παράσταση σκηνοθέτησε ο σκηνοθέτης και ηθοποιός Χρίστος Τσάγκας που ερμήνευσε τον ρόλο μαζί με την αξιοθαύμαστη ηθοποιό Τζένη Ρουσσέα. Η μετάφραση ήταν της Παυλίνας Γαλανοπούλου. Η μουσική του Γιούρι Στούπελ και τα σκηνικά και τα κουστούμια της σκηνογράφου Βέρας Τσελπάνοβα. (11). Ενώ το δεύτερο έργο «Το Υπόγειο» την θεατρική διασκευή και απόδοση έκανε η συγγραφέας Μάρω Βαμβουνάκη. Την σκηνοθεσία είχε ο Χρίστος Τσάγκας. Ερμήνευαν ο Χ. Τσάγκας και η Λαρίσα Βέργου. Ενώ την μουσική επένδυση από μια παλαιά ρώσικη μπαλάντα είχε η Ειρήνη Κουρδάκη (12). Το κύκνειο άσμα του ρώσου συγγραφέα, «Αδελφοί Καραμάζωφ», σε διασκευή Ζ. Κοπώ και Π. Κρουέ, ανεβαίνει από τον θίασο των Ενωμένων Καλλιτεχνών» στην Ελλάδα το 1946. Για το δράμα βλέπε και περιοδικό Γράμματα τχ. 6/6,1946, σ. 231-. Το 1995, στο θέατρο «Βέμπο» την Πέμπτη 2 Νοεμβρίου, δίνεται η πρεμιέρα του έργου «Αδελφοί Καραμάζοφ», που την διασκευή του μυθιστορήματος είχε όπως και το 1968 ο θεατράνθρωπος και σκηνοθέτης, συγγραφέας Αλέξης Σολωμός. Ενώ την σκηνοθεσία είχε ο ρώσος Ρόμαν Βίκτουκ, βοηθός σκηνοθέτη ήταν η ηθοποιός Ταμίλα Κουλίεβα, συνεργάτης-σκηνοθέτης ο Κοσμάς Χατζηιωαννίδης, ενώ το σκηνικό ήταν του Μιχάλη Σδούγκου και τα  κουστούμια η Δέσποινα Βανδή. Ερμήνευαν μεταξύ άλλων ο Τίτος Βανδής, ο Χρήστος Πολίτης, ο Δημήτρης Λιγνάδης, η Τάνια Μάρθα, η Ελευθερία Ρήγου, ο Λεωνίδας Κακούρης, ο Ηλίας Ζερβός κ. ά. (13). Τέλος, πριν τους «Δαιμονισμένους» που μεταφέρθηκαν και στην μεγάλη οθόνη, το πασίγνωστο έργο «Έγκλημα και Τιμωρία» οι παλαιότεροι είχαν τη τύχη να το απολαύσουν σε διασκευή της Αλίκης Γεωργούλη με τον Αλέκο Αλεξανδράκη, σε σκηνοθεσία Γιώργου Σεβαστίκογλου, στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά. Στις κατοπινές δεκαετίες, έχουμε τις εξής θεατρικές του παραστάσεις: Το 1989 ανεβαίνει στο θέατρο «Αμόρε» σε διασκευή του πειραιώτη ηθοποιού Γιώργου Κιμούλη και της Μαργαρίτας Ζορμπαλά. Την σκηνοθεσία είχε ο Θανάσης Θεολόγης. Η μουσική ήταν του Σπύρου Παπαναστασίου ενώ τα σκηνικά και τα κουστούμια του Νίκου Πετρόπουλου. Τον ανακριτή Πορφίρι ερμήνευε ο  Ηλίας Λογοθέτης ενώ τον ρόλο της Σόνιας κρατούσε η Μαργαρίτα Ζορμπαλά. Ενώ τον ρόλο του Ρασκόλνικωφ υποδύονταν ο Γιώργος Κιμούλης. Συμμετείχαν ακόμα ο Βλαδίμηρος Κυριακίδης, ο Στέφανος Ιατρίδης  Στάθης Βούτος, ο Σπύρος Μεργιανός. (14). Δέκα χρόνια αργότερα, το 1989, το ωκεάνειο αυτό ψυχογράφημα του ανθρώπου μέσα στην ιστορική διαδρομή της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ανεβάζεται στην κεντρική Σκηνή του θεάτρου «Αμόρε» σε σκηνοθεσία του σέρβου σκηνοθέτη Νικήτα Μιλιβόγιεβιτς. Η μετάφραση του έργου, που παρουσιάζεται μέσα σε ένα κλίμα της πρόσφατης διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας, και τον πόλεμο, είχαν ο Λεωνίδας Καρατζάς και ο Γκάγκα Ρόσιτς. Η Ελένη Μανωλοπούλου είχε κάνει σκηνικά και τα κουστούμια και η μουσική ήταν του Δημήτρη Καμαρωτού. Ερμήνευαν μεταξύ άλλων η Μυρτώ Αλικάκη, η Μάνια Παπαδημητρίου, ο Λάζαρος Γεωργακόπουλος, ο Γιώργος Κέντρος,  ο Γιάννης Νταλιάνης, η Κατερίνα Καραγιάννη, ο Γιώργος Βελέντζας κ. ά. (15). Μία ακόμη παράσταση με το έργο «Έγκλημα και τιμωρία» έχουμε τον Οκτώβρη του 2002 στο «Θέατρο Αθηνών» ο ηθοποιός Γιάννης Βούρος διασκευάζει το μυθιστόρημα στο σήμερα κα κάνει κα την σκηνοθεσία, ενώ ερμηνεύει τον ρόλο του Ρασκόλνικοφ. Ο ηθοποιός Πάυλος Χαϊκάλης κρατά το ρόλο του ανακριτή Πορφύρη, ενώ η Μαρίνα Καλογήρου το ρόλο της Σόνιας. Τα σκηνικά και τα κουστούμια ήταν του Νίκου Αλεξίου ενώ την μουσική επιμέλεια είχε ο Ιάκωβος Δρόσος. Και τους φωτισμούς η Ελευθερία Ντεκώ. Συμμετείχαν οι ηθοποιοί Μάνος Ζαχαράκος, Πέτρος Δαμούλης, Ζαφείρης Κατραμάδας, Νικόλας Μαραγκόπουλος, Γιώργος Βελέντζας. (16). Τέλος, στην Κυριακάτικη Αυγή της 4/11/2007, σ. 46, ο Λέανδρος Πολενάκης στην κριτική θεάτρου του, με τίτλο «Το βλέμμα στις «μικρές» σκηνές» Έγκλημα και τιμωρία με το «Εσωθέατρο», μας πληροφορεί για ένα ακόμα ανέβασμα του έργου «Έγκλημα και Τιμωρία» του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Για το θέατρο στην οδό Ακταίου 3. Η θεατρική διασκευή ήταν του Τάσου Προύσαλη, η σκηνοθεσία του Καλατζόπουλου. Συμμετείχαν ο Μανόλης Δραγάτσης, Η Σταυρούλα Ντέμκα και η Μαρία Κωνσταντινίδου.

     Άφησα τελευταίους τους «Δαιμονισμένους» και τις ελληνικές παραστάσεις τους, αντιγράφοντας ορισμένα κείμενα της εποχής. Επίσης, έχουμε την κινηματογραφική απόδοση του έργου, και την μουσική του.

     Τα Έργα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, είναι έργα πολιτιστικοί σταθμοί της παγκόσμιας λογοτεχνίας που η επιρροή τους και τα μηνύματα που κόμισαν ξεπέρασαν τόσο τα χρονικά κράσπεδα της εποχής τους, που γράφτηκαν από τον ρώσο συγγραφέα, όσο και τα σύνορα της χώρας τους. Της τσαρικής και αχανούς ορθόδοξης Ρωσίας. Και να μην τον είχανε κατατάξει στους 100 μεγάλους συγγραφείς όλων των εποχών, ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, σίγουρα θα κατείχε-και επάξια κατέχει-μια από τις πρώτες θέσεις στο παγκόσμιο λογοτεχνικό στερέωμα. Σιμά μάλλον, στον ελισαβετιανό δραματουργό Ουίλλιαμ Σαίξπηρ. Τον δεύτερο μετά τους αρχαίους έλληνες τραγικούς ποιητές. Τον διαμορφωτή στον χώρο της θεατρικής τέχνης, της νεότερης ευρωπαϊκής συνείδησης του ανθρώπου, της δεύτερης της ιστορίας του ανθρώπου χιλιετίας. Ή ορθότερα, των πολλαπλών οντολογικών εκδοχών της ταυτότητάς του, και υπαρξιακών διλημμάτων του. Των πρωτόγνωρων ελευθεριών του ανθρώπου, στους νέους φωτεινούς αιώνες που ανέτειλαν. Ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, «έκλεισε» την φιλοσοφική ταυτότητα και οντολογικό  κύκλο του Κόσμου της Θείας κωμωδίας του Δάντη. Του Μεσαιωνικού Κόσμου. Μετά τον Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, ο Κόσμος μας δεν ήταν πλέον ο ίδιος. Εισήλθαμε στους νέους ιστορικούς αιώνες της ανθρωπότητας. Της Αναγέννησης και του Ουμανισμού. Των επιστημονικών επιτευγμάτων, των τεχνολογικών εφευρέσεων, των υπερπόντιων εξερευνήσεων και των πολύχρονων ταξιδιωτικών ανακαλύψεων, των καινούργιων δρόμων εμπορίου. Των στρατιωτικών και οικονομικών αποικιοκρατικών ευρωπαϊκών κατακτήσεων. Την γεωγραφική και οικονομική εξάπλωση των χωρών της γηραιάς ηπείρου στις υπόλοιπες ηπείρους του πλανήτη γη.

Ο νέος άνθρωπος της δύσης, ενδιαφέρονταν πλέον περισσότερο για τον εξωτερικό κόσμο, θέλησε και πέτυχε να δαμάσει προς όφελός του, τα στοιχειά και τις δυνάμεις της φύσης, να επωφεληθεί από τα μυστικά της θαύματα, να απολαύσει τα υλικά αγαθά του φυσικού περιβάλλοντος. Των πάσης φύσεως αγαθών που του παρείχε και του τροφοδοτούσε το βιολογικό του ταξίδι για τροφή και στέγη. Η αναζήτηση του ένδον σκάπτε-του Μάρκου Αυρηλίου-πέρασε κατά κάποιον τρόπο σε δεύτερη μοίρα, ατόνησε, στην επιθυμία του να αποτίναξη από πάνω του τα θρησκευτικά, δικαιικά, και μεταφυσικά δεσμά και δόγματα που προέρχονταν από το θεολογικό σύμπαν του  μεσαίωνα. Το παλαιό είδωλο του ανθρώπου, των ορίων της ανθρώπινης προσωπικότητας και ελευθερίας, άρχισε να αμφισβητείται, όπως και οι μέχρι τότε κρατικοί θεσμοί. Η ανθρώπινη περιπέτεια συνεχίζονταν και βάδιζε στης ιστορίας τα νέα αυλάκια. Οι τέχνες που καλλιέργησε στο διάβα του ο νέος άνθρωπος, άρχισαν να εκφράζουν, να απεικονίζουν και να αντανακλούν τα νέα κοινωνικά του όνειρα και φιλοδοξίες, τα οράματα ενός καινούργιου κόσμου απαλλαγμένου από τις θρησκευτικές μαγγανείες και μεταφυσικές ψευδαισθήσεις των προηγούμενων μυθικών και θρησκευτικών αιώνων. Ανακάλυπταν την ομορφιά του κόσμου, των σωμάτων και των αισθήσεών τους, των ενστίκτων τους, και τα απολάμβαναν με κάθε μέσο και κοινωνική ή καλλιτεχνική εκδήλωση. Ο συνεκτικός δεσμός του παλαιού κόσμου ήταν ο Θεός και το ουράνιο σύμπαν του. Οι άγιοί του, τα τάγματα αγγέλων του, οι ουράνιες προστατευτικές του δυνάμεις Οι μύθοι του και τα σύμβολά του. Η ανθρώπινη κρατική ιεραρχία στηρίζονταν στην ουράνια, εκπορεύονταν από την ουράνια. Ο μεσαιωνικός άνθρωπος, επαφίονταν στο έλεος και τη δικαιοσύνη του Θεού. Η ζωή του τα όνειρά του και οι όποιες δημόσιες φιλοδοξίες του, όπως και της οικογένειάς του, εκπορεύονταν από τον Θεό, σε αυτόν έδινε αναφορά και από αυτόν εξαρτιόταν. Είχε παραδώσει την τύχη του στα χέρια του θεού όπως και στους εκπροσώπους του εδώ κάτω στη γη. Την Εκκλησία, τους θεσμούς της και τους κανόνες της. Τις θεοφόρες αρχές της όπως ακλόνητα πίστευαν. Όταν άρχιζε να αμφισβητείτε αυτό το μοντέλο διακυβέρνησης της κοινωνίας και πίστης των ανθρώπων, από επιστήμονες, εφευρέτες, καλλιτέχνες, φιλοσόφους, πολιτειολόγους, γενικά από όσους άρχισαν να κατακτούν τα αγαθά της παιδείας και να τα κάνουν κτήμα τους, τότε άρχισε να ραγίζει και το κοσμοείδωλο του παλαιού κόσμου και να αμφισβητείται κάθε μορφή επίγειας αρχής και εξουσίας. Ο δυτικός κόσμος άλλαζε με τους γρήγορους ρυθμούς της Αναγέννησης και των Φώτων, αντίθετα η ανατολή, στηριγμένη στα δόγματα και τις θρησκευτικές αξίες της ορθόδοξης παράδοσης, παρέμεινε κατά κάποιον τρόπο στατική. Ο ιστορικός χρόνος κυλούσε με ποιο αργούς ρυθμούς. Η ζωή των ανθρώπων οικοδομούνταν πάνω στην θρησκευτική και εκκλησιαστική ελπιδοφορία των μέλλοντων αιώνων. Της αναστάσιμης προσδοκίας στο όνομα του Χριστού, του υιού του Θεού και κτίστη του σύμπαντος κόσμου. Η ορθοδοξία ως πίστη και πολιτιστική έκφραση και στάση ζωής των ανθρώπων, που επεκράτησε στο ανατολικό διοικητικά τμήμα της πάλαι ποτέ μεγάλης και ενιαίας αγίας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, από την εποχή του μεγάλου Κωνσταντίνου και των οικουμενικών συνόδων και μετέπειτα, διέπλασε τις συνειδήσεις και τις συμπεριφορές των κατοίκων, ντόπιων και εκχριστιανισμένων φυλών και λαών, εθνοτήτων του βορά, με αρχές βίου και κοινωνίας που στηρίζονταν στις πρώτες ελπιδοφορίες ζωής και μεταφυσικών ελπίδων, της νέας πίστης και των παραδόσεων της. Η συνένωση με όποιον τρόπο έγινε και όπως έγινε, με τα θετικά της και τα αρνητικά της και για τις δύο πλευρές, του ελληνικού πνεύματος και της ιουδαϊκής προφητικής παράδοσης και θρησκευτικής εσχατολογίας καλλιέργησε τον νέο άνθρωπο. Τον κάτοικο της αυτοκρατορίας που ένιωθε ταυτόχρονα και έλληνας και χριστιανός. Μπορούσε δηλαδή, να χρησιμοποιήσει στις κοινωνικές τους εκδηλώσεις και ατομικές του επιλογές, τόσο τα ανθρώπινα επιτεύγματα του ελληνισμού της ελλήνων της παλαιάς θρησκείας όσο και το χάρισμα της θεολογίας της μονοθεϊστικής πίστης, της πίστης των προγόνων του, του ιουδαϊσμού. Η Εκκλησία σαν αυτοκρατορικός ή κρατικός θεσμός συνένωνε σε δύσκολες στιγμές τους κατοίκους όπως και σε καιρούς ειρήνης, τους διαιρούσε με τις κανονιστικές της απολυτότητες και δόγματα. Το αυτεξούσιο του ανθρώπου και η ιδιαίτερη των συνηθειών του ελευθερία ήταν μόνο στα χαρτιά, στις λευκές σελίδες της ιστορίας, στην πράξη, δηλαδή στην επικράτεια της κρατικής αυτοκρατορικής γης, δεν εφαρμόζονταν. Οι επιλογές ζωής και οι ατομικές ελευθερίες των ανθρώπων, ακόμα και η παιδεία τους στην Δύση, διέφερε από τις αξιακές και κοινωνικές αρχές των κατοίκων της Ανατολής. Οι σλάβοι, που ασπάσθηκαν τον ορθόδοξο χριστιανισμό, τον χριστιανισμό των κανόνων της ανατολής, καλλιέργησαν βασιζόμενοι σε αυτήν, την ορθοδοξία, την εθνική τους ταυτότητα και φυσιογνωμία. Διδάχθηκαν από στάρετς και αγίους του δικού τους σλαβικού μαρτυρολογίου μια άλλη ποιότητα ζωής και εσωτερικών αναζητήσεων, διαφορετικών από αυτών της δύσης. Ορθόδοξη πίστη σήμαινε την οικοδόμηση της ρωσικής ταυτότητας, της σλαβικής ρωσικής εθνότητας, της φυλής. 

Αντίθετα ο Ντοστογιέφσκι, σαν σλάβος την καταγωγή και ορθόδοξος στην πίστη, υπήρξε διαπρύσιος κήρυκας της θρησκευτικής και κοινωνικής αναγέννησης της χώρας του και των συμπατριωτών του, με τις ίδιες εθνικές δυνάμεις της ρωσίας και του ρώσικου λαού. Ήταν αντιδυτικός και ασπάζονταν μόνο τα δόγματα της ρώσικης ορθόδοξης πίστης και των κανόνων της. Στα έργα του θέτει τόσο οντολογικά ερωτήματα όσο και θέτει ερωτήματα που έχουν να κάνουν με τις βαθύτερες ψυχικές δυνάμεις του ανθρώπου. Επαναπροσδιόρισε την ανθρώπινη ύπαρξη σε σχέση του με τον Θεό και τον πλησίον του.  όπως ορθά επισημαίνει ο Βασίλης Ραφαηλίδης ο Ντοστογιέφσκι επαναδιαπραγματεύεται διαρκώς τα ίδια ζητήματα που τον απασχολούν, διατυπώνει τους σχεδόν ίδιους υπαρξιακούς προβληματισμούς. Οικοδομεί ήρωες μεταιχμιακούς. Ήρωες που βαδίζουν πάνω σε ένα τεντωμένο σχοινί της πίστης και της απιστίας, της θέωσης και της αθεϊας, της αμαρτίας και της λύτρωσης. Οι ήρωές του βρίσκονται διαρκώς σε κίνηση. Έχουν μια ρέουσα ταυτότητα και έναν χαρακτήρα που συνεχώς αναιρείται. Περνούν από όλα τα στάδια της ατομικής και κοινωνικής τους αυτογνωσίας. Σταυρώνουν τους γύρω τους και σταυρώνονται οι ίδιοι. Είναι στο έπακρο ιδεαλιστές και ταυτόχρονα υλιστές μέχρι εξαντλήσεως. Διαρκώς βρίσκονται σε μια ανοιχτή συνομιλία με τους άλλους και σε μια διαρκή εξομολογητική συμπεριφορά. Μιλούν, και μέσω της ομιλίας τους λυτρώνονται. Είναι γήινοι και αιθεροβάμονες. Έχουν όλα τα εχέγγυα για να γίνουν σύμβολα για τους άλλους αλλά και αποδιοπομπαίοι τράγοι της κοινωνίας. Είναι ήρωες αληθινοί όχι εγκεφαλικοί. Καθρεφτίζουν τις αγωνίες και τις μεταφυσικές ανάγκες των νέων χρόνων που έρχονται απειλητικοί για την βεβαιότητα της πίστης τους, την ακεραιότητα των ηθικών τους αρχών, την αποδοχή των κοινωνικών τους προθέσεων. Είναι ακραίοι και το επιδιώκουν στις συζητήσεις τους. Απόλυτοι αλλά και ελεήμονες. Είναι όχι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες αλλά ανθρώπινες φιγούρες με αίμα και σάρκα, όνειρα και εφιάλτες, βγαλμένες μέσα από την ίδια τη ζωή και τα πάθη της.  

(1)Την παράσταση αυτή του Εθνικού στην κυριολεξία έθαψε ο Θόδωρος Κρητικός, (κυρίως την διασκευή του) δες «ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ ΓΙΑ ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΥΣ», περιοδικό «Ο Ταχυδρόμος» τχ. 48/26-11-1987. Για το ανέβασμα του 1946, δες και περιοδικό Γράμματα τχ. 5/5,1946, σ. 179-181.

(2). Τον πρίγκηπα Μίσκιν, υποδύθηκε ο ηθοποιός Στράτος Τζώρτζογλου. Για την παράσταση δες:

-Αφροδίτη Γραμμελή, εφ. Το Βήμα 17/9/2000, Έτοιμος για τον «Ηλίθιο»

-περ. Ραδιοτηλεόραση τχ. 1608/9-12-2000, «Ο Ηλίθιος»

-Σταύρος Ξηνταράς, εφ. Απογευματινή 6/1/2001, Πρίγκιπας Μίσκιν τώρα ο Τζώρτζογλου

-Σπύρος Παγιατάκης, φ. Η Καθημερινή 21/1/2001, σ.48, Ωραίος πίνακας χωρίς περιεχόμενο

-Άννα Σ. Σαμπατακάκη, εφ. Η Βραδυνή της Κυριακής 25/2/2001, σ. 47, Απουσία εσωτερικότητας

-Παναγιώτης Τιμογιαννάκης, εφ. Ελεύθερος Τύπος Δευτέρα 19/2/2001, σ. 40, «Ηλίθιος» μεν, αλλά όχι του Ντοστογιέφσκι…

-Ηρώ Τριγώνη, περ. Ο Ταχυδρόμος τχ. 52/24-2-2001, σ.9 Θέατρο τεστ ευφυϊας

-Στέλλα Λοϊζου, εφ. Το Βήμα 18/3/2001, «Εγκλωβισμένοι μέσα στο εγώ τους-όπως ο ήρωας του Έντγκαρ Άλαν Πόε…»

(3). Ο Μίσκιν του Στάθη Λιβαθινού, έτυχε καλύτερης αντιμετώπισης. Βλέπε και:

-Έλενα Χατζηιωάννου, εφ. Τα Νέα, Παρασκευή-Σάββατο 23-24/3/2007, σ. 49, Ο πρίγκιπας Μίσκιν με μπλουτζίν

-εφ. Η Βραδυνή, Σάββατο 17/3/2007, σ. 44, πρεμιέρα για τον «Ηλίθιο».

-Μυρτώ Λοβέρδου, εφ. Το Βήμα Σάββατο 17/3/2007, σ. Α25, «Ο ηλίθιος» σε έξι ώρες…

-Μηνάς Χρηστίδης, εφ. Ελευθεροτυπία Σαββατιάτικη 31/3/2007, σ. 32, Η λύση είναι οι ηλίθιοι

(4). Η απόδοση και η διασκευή έγιναν από την Ρούλα Πατεράκη και τον συνεργάτη της Αντώνη Γαλέο. Ερμήνευσαν ο Άκης Δαβής και η Ηλέκτρα Τριανταφυλλίδη. Βλέπε, Κώστας Γεωργουσόπουλος, εφ. Τα Νέα, Δευτέρα 28/7/2003, σ.59. Ο παράδεισος ως Ουτοπία.

(5). Η παράσταση ήταν εξαιρετική, η δε θεατρική απόδοση από τον Τάσο Λιγνάδη τράβηξε την προσοχή του κοινού παράλληλα με την σκηνοθεσία και το υποκριτικό ταλέντο του Γιάννη Βόγλη, του Δημήτρη Λιγνάδη, της Έρσης Μαλικένζου, του Θοδωρή Γκόγκου και των υπολοίπων. Σκηνογράφος της παράστασης ήταν ο πειραιώτης εικαστικός Νίκος Στεφάνου. Βλέπε:

-Κώστας Γεωργουσόπουλος, εφ. Τα Νέα 18/4/1994, Εναλλακτικός χρόνος

-Αγάπη Σπιθούρη, εφ. Κέρδος 12/4/1994, Ο «Έφηβος» στην Κεντρική Σκηνή του Εθνικού

-Γιάννης Βαρβέρης, εφ. Η Καθημερινή, Κυριακή 8/5/1994, σ. 20, Κόστος μετακομίσεων

-Μηνάς Χρηστίδης, περ. Διπλό Τηλέραμα τχ. 892/9-4-1994, σ.96, Μεταφορά μαγείας

-Λέανδρος Πολενάκης, εφ. Κυριακάτικη Αυγή 10/4/1994, σ. 31, Μορφή και ουσία

-Μαργαρίτα Μιχελάκου, περ. Γυναίκα τχ. 1105/4,1994, σ. 52, Έφηβος στα τριάντα

(6). Πολύ καλή παράσταση.  Συγκινητική

Εφ. Η Βραδυνή 19/1/2001, Οι «Λευκές Νύχτες» στο Θέατρο του Ήλιου

-περ. Αθηνόραμα τχ. 38/2-2-2001, σ. 34 στιγμές ευτυχίας

-Άννα Χ. Τσάκωνα, εφ. Η Εποχή Κυριακή 21/5/2000, σ. 28, Νέος Λόγος (σ) τις Λευκές Νύχτες.

-Αθηνά Στάμου, εφ. Αδέσμευτος Τύπος, Κυριακή 21/5/2000, σ.10, «λευκές Νύχτες» του Ντοστογιέφσκι

(7). -Εφ. Κέρδος 10/10/1995, «Λευκές Νύχτες» στο Θέατρο Αμόρε

-Ευδοκία Παλαιολόγου, εφ. Ο Κόσμος του Επενδυτή Σάββατο 14 Κυριακή 15/10/1995, Ρωσικό θέατρο δύο αιώνων στον «Εξώστη»

-εφ. Η Ναυτεμπορική 11/10/1995, Οι ατέλειωτες «λευκές νύχτες» του Ντοστογιέφσκι

-Λέανδρος Πολενάκης, εφ. Η Κυριακάτικη Αυγή 22/10/1995, σ.29, Το «άλλο» του μυθιστορήματος

(8). -Άννα Χ. Τσάκωνα, εφ. Η Εποχή Κυριακή 4/2/2001, σ.26. Ένας «κροκόδειλος» στην πλατεία Βικτωρίας

-περ. Ραδιοτηλεόραση τχ. 1611/30-12-2000,  Ο Κροκόδειλος

(9)- Μυρτώ Λοβέρδου, εφ. Το Βήμα Κυριακή 18/11/2007. Μόνος με τον ψηφιακό εαυτό μου. Συνέντευξη του Βογιατζή.

(10). –εφ. Ελευθεροτυπία 31/10/1997, «Λήδρα»

-Λέανδρος Πολενάκης, εφ. Η Αυγή 23/11/1997, Τολμηρή κατάδυση στον κόσμο του Ντοστογιέφσκι. Ένας ήσυχος θάνατος στο «Λήδρα»

(11).-Βάνα Παπαδοπούλου, περ. Ραδιοτηλεόραση τχ. 1571/25-3-2000, «Εγώ ο Ντοστογιέφσκι»

-Σταύρος Ξηνταράς, εφ. Απογευματινή της Κυριακής Σάββατο 5 Κυριακή 7/1/2001, συνέντευξη με τον Χρίστο Τσάγκα. Πολιτιστικοί κρουνοί έπρεπε να είναι τα κανάλια. Κατάδυση στα βαθιά νοήματα του συγγραφέα.

(12)-εφ. Ημερησία 30-31/10-10-1999, σ7, Χ. Τσάγκας: «Η μνήμη είναι συστατικό μιας αφανέρωτης ζωής»

-Άννα Σαμπατακάκη, εφ. Η Βραδυνή 15/11/1999, Στο «Υπόγειο» με τον Ντοστογιέφσκι

-εφ. Η Απογευματινή 21/2/1999, Ο Χ. Τσάγκας στο… «Υπόγειο» του «Καρέζη»

-Λέναδρος Πολενάκης, εφ. Η Αυγή 28/11/1999, Ο Ντοστογιέφσκι στο θέατρο. Μέρος δεύτερο.

-Ευάννα Βενάρδου, εφ. Η Ελευθεροτυπία Σάββατο 6/3/1999, Ο Ντοστογιέφσκι ταιριάζει στο σήμερα

-Σταύρος Ξηνταράς, εφ. Απογευματινή της Κυριακής 7/11/1999, σ. 37, συνέντευξη του Χ. Τσάγκα. Καλά έκαναν και λιθοβόλησαν την «Αντιγόνη» του Κούνδουρου.

(13).-εφ. Ελευθεροτυπία 2/8/1995, «Αδελφοί Καραμάζοφ» επί σκηνής. Το χειμώνα στο «Βέμπο»

-εφ. Η Αυγή 1/11/1995, «Αδελφοί Καραμάζοφ¨ στο «Βέμπο»

-Λέανδρος Πολενάκης, εφ. Η Αυγή 9/11/1995, Ντοστογιέφσκι «αλά Πολίτα» στο θέατρο «Βέμπο»

-εφ. Κέρδος 1/11/1995, «Με το κλασικό αριστούργημα του Ντοστογιέφσκι…»

-Έλενας Δ. Χατζηιωάννου, εφ. Τα Νέα Δευτέρα 30/10/1995, σ. 55, Έρωτες και Ορθοδοξία. Ο πατέρας τα αδέρφια και τα πάθη τους.

-Ελένη Βαροπούλου, εφ. Το Βήμα Κυριακή 19/11/1995, σ. 46 στις Νέες Εποχές. Η επιστροφή του Ντοστογιέφσκι. «Αδελφοί Καραμάζοφ» (Θέατρο Βέμπο). «Λευκές Νύχτες (Θέατρο Αμόρε).

(14).-εφ. Ελευθεροτυπία 13/12/1989, Απάντηση στην κατάρρευση με «Έγκλημα και τιμωρία». Πρεμιέρα αύριο στο «ΑΜΟΡΕ»

-Εφημ. Η Καθημερινή 11/3/1990, Ένα θεατρικό «σάλτο μορτάλε» χωρίς κανένα θύμα.

-εφ. Έθνος 13/12/1989, Ύμνος στη ζωή.

(15).-περ. Αθηνόραμα τχ. 1201/15-10-1999, σ.28, Ντοστογιέφσκι από τη Σερβία

-Γιόλα Αργυροπούλου, περ. Τηλέραμα τχ. 1180/16-10-1999, σ. 8, Παιχνίδια εξουσίας

-Τηλέμαχος Μαράτος, εφ. Ακρόπολις, Τρίτη 26/10/1999, σ. 22, Έγκλημα και Τιμωρία

-Γιώργος Βιδάλης, εφ. Κυριακάτικη 31/10/1999, σ. 57 συνέντευξη με τον ηθοποιό Γιώργο Κέντρο. Ζητούνται τύψεις…

-Γιώργος Δ. Κ. Σαρηγιάννης, εφ. Τα Νέα, Δευτέρα 25/10/1999, σ. 12. Πορεία προς το  φως

-Γιώργος Δ. Κ. Σαρηγιάννης, εφ. Τα Νέα Πέμπτη 7/10/1999,σ. 31, συνέντευξη με τον σέρβο Νικίτα Μιλιβογιεβιτς. Έχουμε ανάγκη τον Ντοστογιέφσκι.

-εφ. Το Βήμα 17/10/1999, συνέντευξη με τον Νικίτα Μιλιβόγεβιτς, «Οι παραστάσεις μου είναι στρατευμένες»

-Βασιλική Σιούτη, εφ. Ελευθεροτυπία Τετάρτη 5/1/2000, σ. 33, συνέντευξη με τον Νικίτα Μιλιβόγιεβιτς. Έγκλημα και Τιμωρία

-Ματίνα Καλτάκη, εφ. Ο Κόσμος του Επενδυτή Σάββατο 30 Κυριακή 31/10/1999, σ. 32, Η επικράτηση του Καλού. Πολύ καλή η απόδοση του «Εγκλήματος και Τιμωρία» στο «ΑΜΟΡΕ»

-Αθηνά Σαμπατακάκη, εφ. Η Βραδυνή 8/11/1999, Θεατρικός άθλος του «Αμόρε»

-Δηώ Καγγελάρη, εφ. Ημερησία 6/11/1999, Ντοστογιεφσκική πνευματικότητα

-Μηνάς χρηστίδης, εφ. Ελευθεροτυπία 6/11/1999, Μια σπάνια μετάβαση…

-Λέανδρος Πολενάκης, εφ. Η Αυγή 21/11/1999, Ο Ντοστογιέφσκι στο θέατρο. Πρώτο μέρος

-Άννα Χ. Τσάκωνα, εφ. Η Εποχή Κυριακή 3/10/1999, σ. 22, Ο Χειμώνας στο Θέατρο του Νότου

-Παναγιώτης Τιμογιαννάκης, εφ. Ελεύθερος Τύπος Κυριακή 5/12/1999, σ. 3, Ο Ντοστογιέφσκι στο «Αμόρε»

-Ίσμα Τουλάτου, εφ. Το Βήμα 20/10/1999, Μάνια Παπαδημητρίου. «Έγκλημα και Τιμωρία» αλλά και ανατομία συνειδήσεων

-εφ. Ελευθεροτυπία 20/10/1999, Με Ντοστογιέφσκι και θρίλερ

(16)-Μ. Κ., περ. Αθηνόραμα τχ. 126/10-10-2002, σ. 64 ρασκόλνικοφ, version 2002

-περ. Οδηγητής τχ. 890/12, 2002, Πάμε Θέατρο Έγκλημα και Τιμωρία.

Για το έργο του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, «Δαιμονισμένοι» που όπως γνωρίζουμε έτυχε θερμής υποδοχής τόσο από τη θεατρική σκηνή όσο και από τον κινηματογραφικό φακό, αλλά και μουσικών συνθετών, έχουμε και τις εξής ενδεικτικές πληροφορίες από τον τύπο της εποχής.

Α) εφημερίδα Η Αυγή 19/4/2001, «Δαιμονισμένοι»… όπερα. Το μυθιστόρημα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι πηγή έμπνευσης για τον συνθέτη Χάρη Βρόντο

Β) Μ. ΒΛ., εφημερίδα Ελευθεροτυπία, Πέμπτη 19/4/2001, σ.29, Προφητικοί «Δαιμονισμένοι». Η όπερα του Χάρη Βρόντου στη Λυρική Σκηνή (Ερμήνευσαν, ο Κύρος Πατσαλίδης, Δημήτρης Σιγαλός, Έφη και Μαρία Σιγαλού, Χρυσάνθη Βελουδάκη, Γιούλη Καραγκούνη….)

Γ) Άννα Βλαβιανού, εφημερίδα Το Βήμα 19/5/1991, όπερα οι «Δαιμονισμένοι». Ένα φιλόδοξο εγχείρημα του Χάρη Βρόντου σε τρείς πράξεις.

Δ) Κυριάκος Λουκάκος, εφημερίδα Η Αυγή 29/4/2001, Η όπερα του Χάρη Βρόντου στην ΕΛΣ

Ε) Πάρη Σπίνου, εφημερίδα Κυριακάτικη 22/4/2001, σ.8 Ντοστογιέφσκι σε όπερα

Η κινηματογραφική ταινία, Πολιτική περιπέτεια γαλλικής παραγωγής (1988) σε σκηνοθεσία Αντρέι Βάϊντα “The possessed” με την Ιζαμπέλ Ιπέρ και τον Ομάρ Σαρίφ, που, μετέφερα τις απόψεις του Βασίλη Ραφαηλίδη, στην εφημερίδα «Έθνος» 30/4/1989, που αν προσέξουμε την κριτική του, θα παρατηρήσουμε ότι  στέκεται στο κείμενό του στην φιλοσοφία της Ντοστογιεφσκικής σκέψης και των μυθιστορημάτων του, (αν δεν με απατά η κινηματογραφική μου μνήμη, υπάρχει και πρόγραμμα του κινηματογράφου Αλκυονίδα, που ο Βασίλη Ραφαηλίδης, έγραφε για την ρώσικη κινηματογραφική προβολή έργων του Ντοστογιέφσκι). Παρά για την κινηματογραφική τεχνική του Αντρέι Βάϊντα. Η ταινία προβλήθηκε και από την τηλεόραση, το 1991. Βλέπε Διπλό Τηλέραμα τχ. 734/30-3-1991

Στις 14 Ιουλίου 1994, η εφημερίδα «Η Καθημερινή» σε ένα δίστηλο ανώνυμο κείμενό της μας πληροφορεί για το εξής: Ντοστογιέφσκι στη σκηνή. Οι «Δαιμονισμένοι» από το Θέατρο «Μάλι», στη Γλασκώβη. «Κάποτε ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ, που θεωρούσε τον Ντοστογιέφσκι δευτέρας τάξεως συγγραφέα, μπροστά στον Τολστόι, είχε πει σε μια αμερικάνικη διάλεξή του ότι, μια και τα βιβλία του είναι συνήθως διάλογοι, θα έπρεπε να είχε προσπαθήσει να γίνει θεατρικός συγγραφέας. Ίσως να κινήθηκε προς αυτή την κατεύθυνση ο ρώσικος δραματικός θίασος «Μάλι» που παρουσίασε πρόσφατα στη Γλασκώβη  τους «Δαιμονισμένους», σε θεατρική διασκευή-ένας θεατρικός μαραθώνιος , σε τρία μέρη, που διήρκησε μια ολόκληρη μέρα…..».

Τρία χρόνια αργότερα, το 1997, οι ελληνικές εφημερίδες μας πληροφορούν για το ανέβασμα της παράστασης αυτής στη Θεσσαλονίκη. Αποθήκη 1 του λιμανιού στα πλαίσια του 6^ου Φεστιβάλ της Ένωσης θεάτρων της Ευρώπης.

Δες: α) Σάκης Αποστολάκης, εφ. Ελευθεροτυπία Παρασκευή 3/10/1997. «Δαιμονισμένοι» κι όσοι αντέξουν. Δύο δεκάωρες παραστάσεις στην Θεσσαλονίκη. «Ο σκηνοθέτης Λεβ Ντόνιν που υπογράφει τη διασκευή, ήρθε αντιμέτωπος με ένα κολοσσιαίο κείμενο, οργάνωσε έναν πολυπληθή θίασο, που αποτελείται από τριάντα πέντε ηθοποιούς, και δημιούργησε μια μαραθώνια παράσταση , μια σπάνια θεατρική εμπειρία για το κοινό, που θεωρείται η καλύτερη του ρώσου σκηνοθέτη. Μια επική υπερπαραγωγή, που παρουσιάστηκε με τεράστια  επιτυχία στα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά θεατρικά φεστιβάλ…..»

Β) εφημερίδα Τα Νέα, Τετάρτη 1/10/1997, σ. 35, Μια παράσταση 10 ώρες!. «Οι Δαιμονισμένοι» του Ντοστογιέφσκι από το θέατρο ΜΑΛΙ στη Θεσσαλονίκη. . «Μια παράσταση που διαρκεί δέκα ώρες. Ένα έργο με πολυκύμαντη ιστορία 120 χρόνων και ιστορικές θεατρικές μεταφορές του ανά τον κόσμο. Ένα θέατρο με ιστορία 53 ετών και δεκάδες διεθνείς διακρίσεις. Ένα θίασος με 35 ηθοποιούς, ένας σκηνοθέτης-διευθυντής-ψυχή του θεάτρου με σειρά διακρίσεων σε όλο τον κόσμο, μια παράσταση- μαμούθ…»

Γ) Σάκης Αποστολάκης, εφ. Τα Νέα 6/10/1997, Μαραθώνιο μάθημα με «Δαιμονισμένους». Η πολύωρη παράσταση  του θεάτρου «Μάλι» σε σκηνοθεσία Λεβ Ντόντιν στη Θεσσαλονίκη.

Δ) Βίκυ Χαρισοπούλου, εφ. Τα Νέα Δευτέρα 6/10/1997, σ. 41, Έμειναν ως το τέλος! Στη 10ωρη παράσταση των «Δαιμονισμένων»

Να θυμηθούνε οι παλαιότεροι θεατρόφιλοι τις πολύωρες παραστάσεις στο Λυκαβηττό του Θεάτρου Λα Μάμα. Ή την Μαχαμπαράτα του Πήτερ Μπρουκ.

     Τέλος, τη ρήση που προτάσσω του Εμμάνουελ Λεβίνας: «Πρόθυμα θα συμφωνήσουμε ότι επίγει τα μέγιστα να μάθουμε αν είμαστε θύματα της ηθικής», είναι από το έργο του «Ολότητα και Άπειρο», εκδόσεις Εξάντας 1989, και είναι μότο στο εξαιρετικό κείμενο του κυρίου Ναπολέοντα Γκίκα στο εμπεριστατωμένο άρθρο του: «ΤΟ ΜΕΤΑΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ Η ΚΩΜΙΚΟΤΡΑΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ», που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «ΎΒΡΙΣ» ΤΧ. 1/ Χειμώνας 1990, σ. 13-18.

    «Τη νύχτα στις 25 προς τις 26 Ιανουαρίου του 1881 ο Ντοστογιέφσκι είχε ένα ατύχημα: ο κοντυλοφόρος του (συνήθιζε να γράφει τα βράδια) έπεσε καταγής. Για να τον φτάσει, μετατόπισε μια εταζέρια. Το έπιπλο όμως ήταν βαρύ κι ο Ντοστογιέφσκι αναγκάστηκε να βάλει αρκετή δύναμη με αποτέλεσμα να σπάσει κάποια πνευμονική αρτηρία’ αίμα ανέβηκε στο λαιμό του μα επειδή η ποσότητα ήταν ασήμαντη δεν έδωσε σημασία. Το χειρότερο ήταν πως την ίδια ημέρα (26 Ιανουαρίου) είχε μια έντονη συζήτηση με κάποιον επισκέπτη του, που είχε ως αποτέλεσμα να υποστεί μια φοβερή αιμορραγία.

    Η 27 Ιανουαρίου πέρασε χωρίς μεγάλες επιπλοκές.

     Την άλλη μέρα, στις 11 το πρωί, είχε και άλλη αιμορραγία. Οι δυνάμεις του άρχισαν να τον εγκαταλείπουν. Ζήτησε από τη γυναίκα του να φέρει τα παιδιά τους. Μια δεύτερη αιμορραγία μερικές ώρες αργότερα τον έκανε να χάσει τις αισθήσεις του. Το ίδιο βράδυ, στις 8 και 38΄, η καρδιά του σταμάτησε να χτυπάει. Ήταν η 28 Ιανουαρίου 1881»

Χάρης Μίκογλου, από το Βιογραφικό Σημείωμα για τον Ντοστογιέφσκι, σελ. 900-901, στον τόμο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, ΟΙ ΔΑΙΜΟΝΙΣΜΕΝΟΙ, μετάφραση Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδόσεις Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος Αθήνα 1996, τιμή 19 ευρώ.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς 15 Δεκεμβρίου 2019