Ιάκωβος Φίλιππος Φαλμεράυερ

ΝΕΚΡΕΣ ΙΔΕΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ… ΞΑΦΝΙΚΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ

ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ

Ξέθαψαν τον Φαλμεράυερ

Ρεπορτάζ της ΑΝΝΑΣ ΓΡΙΜΑΝΗ Εφημερίδα Τα Νέα 2/12/1984

«Σε λίγες μέρες εκδίδεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα το βιβλίο του Βαυαρού ιστορικού του 19^ου αιώνα Φαλμεράϋερ, που με τη «θεωρία» του προσπάθησε να πείσει ότι η αρχαία ελληνική φυλή δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή.

     Γνωστός στην εποχή του για τον αντισοβιετισμό του και υποστηρικτής της ιδέας για ενιαία οθωμανική αυτοκρατορία, βγαίνει σήμερα στην επιφάνεια από το…  χρονοντούλαπο της ιστορίας, με μια τουλάχιστον περίεργη-έκδοση που αποτολμούν Έλληνες  επιστήμονες…

    Το ΓΙΑΤΙ που προέκυψε… έγινε ρεπορτάζ και δημοσιεύεται σήμερα»

ΒΑΠΤΙΣΘΗΚΕ επίσημα «εχθρός του ελληνικού έθνους». Δικαιολόγησε στο έπακρο τον όρο «μισέλληνας». Υπήρξε ένας αποτυχημένος διπλωμάτης και μέτριος ιστορικός, μα γλαφυρός αφηγητής, που αμφισβήτησε κατηγορηματικά τη γνησιότητα της καταγωγής των κατοίκων της Ελλάδας. Είναι ο Ιάκωβος Φίλιππος Φαλμεράυερ, Γερμανός, του 19^ου αιώνα, που τ’ όνομά του συνδέθηκε με το ανάθεμα των Ελλήνων, όταν διακήρυξε το 1830, ότι: «Το γένος των Ελλήνων έχει εξαφανισθεί απ’ την Ευρώπη, γιατί στις φλέβες του χριστιανικού πληθυσμού της Ελλάδας δεν ρέει ούτε σταγόνα γνήσιου και καθαρού αίματος».

     Σήμερα 150 χρόνια μετά τη διατύπωση αυτής της θεωρίας, το βιβλίο του Φαλμεράϋερ «Η καταγωγή των Ελλήνων» εκδίδεται για πρώτη φορά στα ελληνικά. Τι μπορεί να σημαίνει αυτό;

     Στο όνομα της γνώσης και της ενημέρωσης του λαού μας γίνεται αυτή η έκδοση, χωρίς όμως να είναι πειστική αυτή και μόνο η επιδίωξη. Γιατί και του Φαλμεράϋερ η επιδίωξη δεν ήταν τότε να φέρει «επιστημονικές» ανακαλύψεις που η… συσσώρευση τους, τον έπνιγε και «όφειλε» να τις εξωτερικεύσει. Ο Φαλμεράϋερ εξυπηρετούσε τις σκοπιμότητες της εποχής του και χρησιμοποίησε το μανδύα της επιστήμης, για να προσφέρει υπηρεσία στους «κυρίους» του.

     Ένα ζήτημα άλλωστε ιστορικό που έχει πάρει απάντηση από χρόνια και που πια δεν αποτελεί αμφιλεγόμενη ιστορική άποψη, είναι τουλάχιστον περίεργο να ανακινείται και μάλιστα από Έλληνες.

     Οι ιστορικές «απόψεις» Φαλμεράϋερ άρρηκτα συνδεδεμένες με το Ανατολικό ζήτημα-που κατά την εποχή της κυριαρχίας του ο συγγραφέας είχε ταχθεί υπέρ της ακεραιότητας του Οθωμανικού κράτους-ποια ιστορική ή άλλη αξία θα μπορούσαν να έχουν σήμερα για τον Έλληνα απλό πολίτη και για τον Έλληνα επιστήμονα;

   Τα «ΝΕΑ» μόλις πληροφορήθηκαν την έκδοση του από 150 χρόνια γραμμένου «συγγράμματος», θέλησαν να ερευνήσουν το θέμα και να φέρουν στην επιφάνεια τους λόγους-κυρίως-που ώθησαν στην πραγμάτωση αυτής της έκδοσης. Ομολογούν ότι και μετά την έρευνα δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν τη σκοπιμότητα της παρουσίασης στα ελληνικά αυτού του βιβλίου.

     Ίσως τα ίδια τα γεγονότα-αργότερα-αποκαλύψουν τις αληθινές επιδιώξεις των εμπνευστών αυτής της περίεργης ετεροχρονικά πραγματοποιούμενης έκδοσης.

     ΣΗΜΕΡΑ η υπόθεση Φαλμεράϋερ θεωρείται ένα θέμα «ιστορικά ναρκωμένο». Το σκάνδαλο Φαλμεράυερ, αν και καταχωρημένο στη μνήμη, αραιά και πού μόνο παραδίνεται στους νεότερους ως ένα ζήτημα του παρελθόντος.

     Έτσι η επαναφορά του στο προσκήνιο, θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν άνευ ιδιαίτερης σημασίας. Όμως πόσο ήπια πραγματικά μπορεί να είναι αυτή η επαναφορά; Ή από την άλλη μεριά πόσο αδιάφορη; Θα μπορούσε ίσως να μοιάζει με το μύθο που όταν γίνει πραγματικότητα χάνει την αίγλη του; Ή θα ‘ταν σε θέση να ταρακουνήσει τα κοινωνικοπολιτικά στρώματα; Να προκαλέσει εκ νέου αντιδράσεις σ’ ένα άλλο «χρονικά» έδαφος;

     «Δεν πιστεύω ότι μπορεί να προκαλέσει σκάνδαλο, δηλώνει ανεπιφύλακτα ο εκδότης του βιβλίου Γιάννης Δουβίτσας. Γι’ αυτό και δε νομίζω ότι εκδοτικά θα κάνει «ντόρο». Ο λόγος που αποφάσισα να το εκδώσω, είναι απλώς γιατί πιστεύω πως πρέπει να λέγονται τα πάντα». Και να ποια ήταν η πολιτική θέση του ίδιου του Φαλμεράυερ:

     «Είναι ούτως ή άλλως γνωστό στους πάντες-γράφει-ότι τα μεγάλα συμφέροντα της παρούσας τάξης πραγμάτων δεν είναι άλλα από την αναχαίτιση και χαλιναγώγηση της μοσχοβίτικης υπεροχής. Η παγίωση της σημερινής τάξης πραγμάτων στο τουρκικό κράτος είναι ζωτικό πρόβλημα της Ευρώπης».

     «Ο Φαλμεράυερ δηλώνει απροκάλυπτα στα έργα του, γράφει ο Ρωμανός στον πρόλογό του, ποιο πολιτικό στόχο θέλουν να υπηρετούν οι επιστημονικές του έρευνες: την αναχαίτιση του σλαβορωσικού επεκτατισμού και τη διατήρηση του μεταναπολεόντειου status quo στην Ευρώπη»

     Οι πολιτικές απόψεις του Φαλμεράυερ εκδηλώθηκαν πρώτη φορά ξεκάθαρα το 1836 στο δεύτερο τόμο της ιστορίας του Μωρέα κατά το Μεσαίωνα, όπου «Τα ζευγάρια Ελλάδα-Τουρκία και Μόσχα-Δύση, γράφει ο Γιώργος Βελουδής, εμφανίζονται για πρώτη φορά εδώ σ’ αντιθετική σύζευξη ως ιδεολογικοί προάγγελοι του Ανατολικού ζητήματος, που επρόκειτο να φουντώσει λίγο αργότερα». Κατά τη διάρκεια του οποίου και συγκεκριμένα μετά τον πόλεμο της Κριμαίας (1853- 1856) ο Φαλμεράυερ «τάσσεται ανοικτά με την ακεραιότητα του Οθωμανικού κράτους».

     «Η αρχή αυτή που πρέσβευε ο Φαλμεράυερ, γράφει ο Γ. Βελουδής, τον ανέδειξε κύριο και πρώιμο μάρτυρα της μεταγενέστερης ανατολικής πολιτικής των ευρωπαϊκών δυνάμεων, που επρόκειτο να επιζήσει το 1878». Τη ριζοσπαστική θεωρία του Φαλμεράυερ περί ολοκληρωτικής εξαφάνισης του γένους, αντέκρουσαν τον περασμένο αιώνα ξένοι ιστορικοί, όπως ο Copitar, ο Zinkeisen κι ο Thietsch, ενώ στον ελληνικό χώρο ανάλογες προσπάθειες έγιναν από τους ιστορικούς Βυβιλάκη, Σουρμελή, Δάρβαρη, Λευκία και Πιττάκη. Για να βρεί, τέλος, ο Φαλμεράυερ στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου «τον πιο προικισμένο αντίπαλό του την Ελλάδα». «Οι Βυζαντινοί, σημειώνει σε άρθρο του ο Παπαρρηγόπουλος , είχαν αγωνισθεί επί 12 αιώνες κατά των Βόρειων εχθρών της Ελλάδος, σώζοντας με τον τρόπο αυτό το νέον δόγμα του ανθρώπινου πολιτισμού και τον ελληνισμό».

      Το βιβλίο του Φαλμεράυερ «Περί καταγωγής των Ελλήνων» που τυπώθηκε για πρώτη φορά στο Άουγκσμπουργκ το 1835, κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις «Νεφέλη» σε μετάφραση του Κώστα Ρωμανού. Με αφορμή αυτή την έκδοση ζητήσαμε τη γνώμη τριών ιστορικών για το θέμα. Μίλησαν έτσι στα «ΝΕΑ της Κυριακής» ο Σπύρος Ασδραχάς (τηλεφωνικά απ’ το Παρίσι) καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Σορβόνης, ο Βασίλης Κρεμμυδάς, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Κρήτης και ο Αντώνης Λιάκος, λέκτωρ στο πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Παραθέτουμε επίσης ξεχωριστά τη συνομιλία που είχαμε με τον μεταφραστή του βιβλίου Κώστα Ρωμανό, ιστορικό, καθηγητή της φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και λέκτορα του πανεπιστημίου του Κάσελ.

ΚΩΣΤΑΣ ΡΩΜΑΝΟΣ

Οι σκοπιμότητες της εποχής έρχονται στο φως

-Πότε και γιατί μεταφράσετε το έργο του Φαλμεράυερ; Ποια ήταν τα κριτήρια αλλά και ο στόχος αυτής της επιλογής;

-Τη μετάφραση την άρχισα το 1976 και την τέλειωσα το 1977. Από την εποχή που ήμουν μαθητής στο γυμνάσιο μου έκανε εντύπωση το  γεγονός ότι παρά την προφανή σημασία του έργου του Φαλμεράυερ για την ταυτότητα του νέου ελληνισμού και παρά τις δριμύτατες επιθέσεις των εθνικών μας ιστορικών εναντίον του, μετάφραση του έργου του στα ελληνικά δεν υπήρχε. Όταν βρέθηκα αργότερα για σπουδές στη Γερμανία διάβασα στις αρχές της δεκαετίας του ’70-’80 το βιβλίο αυτό στα γερμανικά και πείστηκα ότι άξιζε τον κόπο να μεταφραστεί.

     Όμως οι πανεπιστημιακές μου ασχολίες δεν επέτρεψαν τα τελευταία έτη να επιμεληθώ της εκδόσεως του στην Ελλάδα ως το έτος 1984. Στόχος της παρουσίας του έργου του Φαλμεράυερ στο ευρύ ελληνικό κοινό είναι να δοθεί η δυνατότητα στον μη γερμανομαθή αναγνώστη να σχηματίσει δική του αντίληψη για τη θεωρία του Φαλμεράυερ, την οποία ως τώρα λίγοι μόνο Έλληνες επιστήμονες γνώριζαν από πρώτο χέρι.

-Ο τρόπος όμως που το έργο του Φαλμεράυερ παρουσιάζεται πρώτη φορά στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό θα μπορούσε αν θεωρηθεί ελλιπής. Η μετάφρασή σας συνοδεύεται μόνο από μια εισαγωγή (18 σελίδες) και όχι από μια εμπεριστατωμένη μελέτη, που τα ανάλογα επιχειρήματά της θα αντέκρουαν τη θεωρία του Φαλμεράυερ. Γιατί;

-Ως σήμερα η συζήτηση επί του θέματος του Φαλμεράυερ γινόταν στην Ελλάδα χωρίς να υπάρχει το κείμενο του Φαλμεράυερ στη διάθεση του αναγνώστη, ώστε να είναι δυνατός ο έλεγχος των επιχειρημάτων υπέρ ή κατά. Πιστεύω ότι η κατάσταση αυτή πρέπει τώρα ν’ αντιστραφεί. Πρώτα, δηλαδή, να γίνει το κείμενο κτήμα του αναγνώστη και μετά να επακολουθήσει μια πιο εμπεριστατωμένη συζήτηση. Απ’ αυτή τη συζήτηση θα προκύψουν αναμφισβήτητα νέα στοιχεία που θα οδηγήσουν στην πιο ολοκληρωμένη θεώρηση των θέσεων του Φαλμεράυερ. Αυτός είναι ο λόγος που με έπεισε ότι μια εκτεταμένη μελέτη του έργου του Φαλμεράυερ είναι θέμα του μέλλοντος. Άλλωστε νομίζω πως στον πρόλογό μου έχω δώσει μια βασική κατεύθυνση στην επιχειρηματολογία που μπορεί να ακολουθηθεί εν συνεχεία ως προς το έργο του Φαλμεράυερ λέγοντας ότι ο Φαλμεράυερ δεν είχε τόσο πολύ σαν στόχο του τον υπαρκτό ελληνισμό της εποχής του, αλλά το φιλελληνισμό που ερχόταν από το εξωτερικό. Κι αυτό περιορίζει τη σημασία του έργου του και την τοποθετεί στο σωστό επίπεδο.

-Ποια είναι η δική σας θέση;

-Ο Φαλμεράυερ με τη θεωρία του περί ενός υποτιθέμενου ολοκληρωτικού εκσλαβισμού της Ελλάδας κατά το Μεσαίωνα, έγινε επί 150 χρόνια το ανάθεμα της ελληνικής ιστορικής επιστήμης. Όμως η ριζοσπαστική θεώρηση του Φαλμεράυερ μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο αν θυμηθούμε ότι αποτελούσε μια ακραία αντίδραση, όχι τόσο κατά του υπαρκτού ελληνισμού των νεότερων χρόνων, αλλά μιας μορφής εξιδανικευμένου φιλελληνισμού που μεταφέρθηκε στην Ελλάδα από το εξωτερικό. Τα θέματα αυτά τα έθιξα στον πρόλογό μου ώστε να μη χρειάζεται να τα επαναλάβω εδώ. Εκείνο όμως που θεωρώ τον εαυτό μου υποχρεωμένο να υπενθυμίσω στον αναγνώστη είναι ότι, όσο εύκολο είναι να νιώσει κανείς μέσα στο στήθος του τον παλμό της εθνικής αυτοσυνειδησίας, τόσο δύσκολο είναι να ορίσει κανείς επιστημονικά τα συστατικά στοιχεία της έννοιας του έθνους και της διαχρονικής συνέχειας ενός λαού. Αυτό είναι μια δυσκολία που αφορά και τον Φαλμεράυερ τον ίδιο σαν επιστήμονα. Η δυσκολία αυτή δεν αφορά μόνο τους Έλληνες, αλλά θα λέγαμε τα περισσότερα σύγχρονα έθνη στο βαθμό που εκπροσωπούνται πολιτικά από ισάριθμες κρατικές εξουσίες και είναι περιφραγμένα στα λιγότερο ή περισσότερο συγκεκριμένα γεωγραφικά σύνορα των κρατών. Γι’ αυτό πιστεύω π.χ. ότι η έννοια του ελληνισμού είναι ευρύτερη, αρχαιότερη και ουσιαστικότερη απ’ την έννοια του ελληνικού κράτους, που ως ένα σημείο είναι όπως όλα τα άλλα κράτη, αποτέλεσμα τόσο των ιστορικών αναγκαιοτήτων, όσο και τυχαίων παραγόντων που δεν βρίσκονται πάντα σε ουσιαστική συνάρτηση με την οργανική διαχρονική πραγματικότητα του ελληνισμού. Για να αποκτήσει κανείς μια εμπειρία του τρόπου με τον οποίο οριοθετούνται γεωγραφικά πολλά σύγχρονα κράτη, αρκεί να ρίξει μια ματιά στο χάρτη της Αφρικής ή της Β. Αμερικής που τα σύνορα πολλών κρατών είναι τραβηγμένα με το χάρακα.

     Τονίζω ότι κάθε απόπειρα να προσδιορίσει κανείς κατά τρόπο ουσιαστικό τις αληθινές πηγές της ιδιαιτερότητας ενός λαού είναι καταδικασμένη να συναντά τεράστιες δυσκολίες όσο η εθνική του αυτοσυνειδησία συσκοτίζεται από τυχαίες ή από πολιτικές οριοθετήσεις.

-Όμως, τόσο στην απάντησή σας όσο και στον πρόλογό σας, αποφεύγεται να πάρετε ξεκάθαρα μια θέση.

-Θέλω πολύ να ξεκαθαρίσω τη θέση μου, όχι μόνο για τους άλλους, αλλά και για τον εαυτό μου. Είμαι όμως υποχρεωμένος να βασιστώ στις γνώσεις μου και να αναγνωρίσω τα όρια των γνώσεών μου.

-Τι σημαίνει αυτό;

-Σημαίνει ότι πράγματα τα οποία δεν είμαι σε θέση να τα γνωρίζω επιστημονικά, με ακρίβεια, δεν είμαι σε θέση να τα ισχυριστώ.

-Και τότε πώς αναλαμβάνετε την ευθύνη να τα παρουσιάσετε στο ελληνικό κοινό;

-Είναι μια πρώτη κίνηση για να γίνει εκείνος ο διάλογος ο οποίος θα δώσει σ’ όλους μας το φως που επιθυμούμε. Και εγώ ο ίδιος πιστεύω πως μιλάω τόσο καθαρά, όσο θα μπορούσα να μιλήσω βάσει των γνώσεων και των στοιχείων που έχω.

-Δηλαδή, η κίνησή σας αυτή, όσον αφορά την επιλογή και μετάφραση του έργου του Φαλμεράυερ, «φέρει» μόνο το βάρος των γνώσεών σας;

-Δε βλέπω τα παραπάνω θα μπορούσε να φέρει.

-Τη διάθεσή σας να κάνετε ουσιαστικά γνωστή στον ελληνικό λαό, μια θεωρία που πρώτα απ’ όλα εσείς υποστηρίζετε;

-Όχι. Αν υποστήριζα τη θεωρία του Φαλμεράυερ περί ολοκληρωτικής εξαφάνισης, ακόμα και ανθρωπολογικής του ελληνικού έθνους, θα σήμαινε ότι πραγματικά ξεπερνάω το περιθώριο των γνώσεών μου. Πιθανολογικά μπορώ να πω μόνο ότι είναι εντελώς απίθανο ένας λαός να εξαφανιστεί τελείως από το ξίφος του εχθρού, όπως υποστηρίζει ο Φαλμεράυερ. Και στις χειρότερες επιδρομές γυναίκες και παιδιά επιζούν. Πιστεύω όμως ότι στην αναζήτηση της εθνικής μας ταυτότητας πρέπει να βγούμε από το στάδιο του φιλελληνισμού, ο οποίος επεδίωξε τη μονομερή προσκόλληση προς την αρχαιότητα και να ζητήσουμε ώριμα τη συνέχειά μας, όπως μπορεί να τη ζητήσει ο κάθε Γάλλος, ο κάθε Γερμανός, ο κάθε Ιταλός. Λαμβάνοντας δηλαδή υπόψη του όλες τις περιπέτειες στις οποίες διαχρονικά υποβλήθηκε ένας λαός κατά τη διάρκεια της ιστορίας του.

-Πιστεύετε ότι το βιβλίο είναι σε θέση να αναζωπυρώσει σήμερα το ενδιαφέρον γύρω από το συγκεκριμένο θέμα;

-Σήμερα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ότι ακόμα και κατά τις δεινότερες δοκιμασίες ενός λαού από το ξίφος του κατακτητή, σημαντικά αποθέματα του αυτόχθονου πληθυσμού συνήθως επιζούν. Και πολλαπλασιάζονται ανεξάρτητα αν τους έχει επιβληθεί η γλώσσα ή ο τρόπος ζωής του κατακτητή. Πέρα απ’ αυτή τη διαπίστωση πιστεύω ότι η αντιπαράθεση με τον Φαλμεράυερ μπορεί να έχει στον ελληνικό χώρο μια κάποια σημασία στο μέτρο που αυτή εντάσσεται στη γενικότερη αναζήτηση επί θεμάτων εθνικής ταυτότητας. Διότι έφτασε ίσως η στιγμή που πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η απόκρυψη του Φαλμεράυερ επί 150 χρόνια αποτελεί προσπάθεια χειραγώγησης της ελληνικής επιστήμης και προσβολή κατά της ωριμότητας του ελληνικού λαού. 

ΣΠΥΡΟΣ ΑΣΔΡΑΧΑΣ,

«Το μόνο που έχω να πω, μη ξέροντας ακριβώς τη μετάφραση, είναι πως δεν τρέχει τίποτα. Και ότι πρόκειται για ένα φαγητό το οποίο δεν ξαναζεσταίνεται.

     Όποιος ενδιαφέρεται, μπορεί να διαβάσει το βιβλίο του Γιώργου Βελουδή, «Ο JAKOB- PHILIPP FALLMERAYER ΚΑΙ Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΣΤΟΡΙΣΜΟΥ». Άλλωστε επιστημονικά είναι ένα θέμα που έχει λήξει εκατό τοις εκατό. Οι πολιτικές σκοπιμότητες που υπαγόρευσαν αυτή τη θεωρία δεν ισχύουν πλέον. Ο «αντισλαβισμός» φέρει σήμερα άλλο όνομα, λέγεται «αντισοβιετισμός», καλώς ή κακώς.

     Η θεωρία του Φαλμεράυερ, δηλαδή η επάνοδος στα κριτήρια, δεν προσφέρει  τίποτα σήμερα. Σαν πολιτική πράξη θα εξυπηρετούσε  ακραίες αντιδραστικές απόψεις.»

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ,

Δεν εξυπηρετεί καμιά επιστημονική ανάγκη

«Η ΕΚΘΕΣΗ, για πρώτη φορά σε ελληνική μετάφραση, του βιβλίου του Φαλμεράυερ «Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων» θα αποδειχτεί, πιστεύω, ένα γεγονός με πολλαπλή σημασία, για ποικίλους λόγους. Τα 150 χρόνια που έχουν μεσολαβήσει από την έκδοση του έργου του Βαυαρού συγγραφέα και οι «χρήσεις» των απόψεών του στην Ελλάδα, σε ολόκληρο σχεδόν το χρονικό αυτό διάστημα, μπορούν να βοηθήσουν στην διατύπωση υποθέσεων για τις αντιδράσεις που θα προκαλέσει η ελληνική έκδοση. Πριν προχωρήσω σε μια σύντομη σχολιασμένη εξιστόρηση των «χρήσεων», είναι ανάγκη να κάνω μερικές προκαταρκτικές παρατηρήσεις:

1.Οι απόψεις του Φαλμεράυερ είχαν ευεργετική επίδραση στην ανάπτυξη της επιστημονικής ιστοριογραφίας και των λαογραφικών σπουδών στην Ελλάδα.

2.Ο Φαλμεράυερ ήταν ένα τυπικό δείγμα Ευρωπαίου ιστορικού του ρομαντικού 19^ου αιώνα.

3.Οι απόψεις του Φαλμεράυερ για την καταγωγή των Ελλήνων των αρχών του 19^ου αιώνα απασχόλησαν την ελληνική πανεπιστημιακή διδασκαλία ως τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1960, ενώ μερικοί φιλόλογοι, που έλαβαν πτυχίο πριν απ’ αυτό το χρονικό σημείο, επαναλαμβάνουν ακόμη και σήμερα στη διδασκαλία τους στα σχολεία της μέσης Εκπαίδευσης, όσα σχετικά άκουσαν κατά τη φοίτησή τους στο πανεπιστήμιο.

     Έχουν περάσει 150 χρόνια από τότε που ο Φαλμεράυερ δημοσίευσε τις επίμαχες απόψεις του’ σ’ αυτό το χρονικό διάστημα το έργο του δεν μεταφράστηκε στα ελληνικά: οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι προσέτρεχαν στο πρωτότυπο, ενώ το φοιτητικό και το εξωπανεπιστημιακό αναγνωστικό κοινό δεν αποτελούσαν, ως πριν από15-20 χρόνια, επαρκή πελατεία για μια τέτοια έκδοση.

     Η χρήση των απόψεων Φαλμεράυερ ήταν απολύτως συνθηματική, κάπως έτσι: ο Φαλμεράυερ λέγει πως οι σημερινοί Έλληνες έχουν σλαβικό αίμα στις φλέβες τους, επειδή πριν από πολλούς αιώνες σλαβικές ομάδες επέδραμαν στη νότια Ελλάδα, ενώ η αλήθεια είναι ότι (πρώτη άποψη:) ουδέποτε εγκαταστάθηκαν Σλάβοι εκεί, ή ότι (δεύτερη άποψη:) εγκαταστάθηκαν μερικοί Σλάβοι, αλλά, όπως ήταν φυσικό αφομοιώθηκαν από τους Έλληνες.

      Σε όλο αυτό το χρονικό διάστημα η αντίκρουση των απόψεων του Φαλμεράυερ με τον παραπάνω τρόπο εξυπηρετούσε μια εθνική, στην αρχή, και μια κοινωνική- κομματική σκοπιμότητα: ως το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου οι ανάγκες για ολοκλήρωση της εθνικής ενσωμάτωσης έφερναν τον ελληνισμό σε αντίθεση, ψυχρή και θερμή, και με τους «βόρειους γείτονες», με το χώρο δηλαδή όπου, γενικώς και αορίστως, τοποθετούνταν οι Σλάβοι. Αμέσως κατόπιν ο «σλαβικός κίνδυνος» έγινε, εξαιτίας της Οκτωβριανής Επανάστασης, πολύ μεγαλύτερος και προσέλαβε και κοινωνικό-πολιτικό χαρακτήρα: εμπρός στα σοβαρά κοινωνικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η αστική τάξη στην εξουσία, εξ αιτίας της ανάπτυξης του εργατικού κινήματος και της σχετικά ευρείας διάδοσης των σοσιαλιστικών ιδεών, ο αντισλαβισμός προσλάβανε και νέα χαρακτηριστικά και η αντίκρουση των απόψεων του Φαλμεράυερ, με δήθεν επιστημονικό τρόπο, εξυπηρετούσε πολλαπλότερους σκοπούς και γινόταν ιδιαίτερα επίκαιρη. Όσα έγιναν στην Ελλάδα στη διάρκεια της Κατοχής και ως το 1949 έδιναν τροφή στην αντισλαβική προπαγάνδα.

      Κάπου στη δεκαετία του 1960 η εγκαθίδρυση σχέσεων φιλίας και καλής γειτονείας με τους «βόρειους γείτονες» και η ειρηνική βαλκανική πολιτική, τόσο των ελληνικών, όσο και των γειτονικών κυβερνήσεων, εξουδετέρωσαν τη χρήση των απόψεων Φαλμεράυερ στην Ελλάδα. Αυτή είναι σε συντομία, η ιστορία της χρήσης των απόψεων του Φαλμεράυερ στην Ελλάδα. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη πως τα τελευταία 15-20 χρόνια το μένος εναντίον του Φαλμεράυερ έχει αχρηστευθεί και κανένας πια, εκτός από ελάχιστους ειδικούς, δεν ασχολείται με το έργο του οι πολύ νέες γενιές μάλλον δεν έχουν ακούσει ούτε το όνομα του Βαυαρού ιστορικού. Και τώρα πρόκειται, όχι μόνο να ακούσουν, αλλά και να διαβάσουν τις απόψεις του, ενδεχομένως σχολιασμένες ή και ερμηνευμένες.  Τι μπορεί να σημαίνει αυτό;

     Πρώτα πρώτα, σήμερα η μετάφραση του έργου του Φαλμεράυερ στα ελληνικά δεν εξυπηρετεί καμιά επιστημονική ή διδακτική ανάγκη. Πρέπει, επομένως, να υποθέσουμε πως η πελατεία της έκδοσης αναζητείται, κυρίως, στο ευρύ «μικρομεσαίο» αναγνωστικό κοινό. Όπως επίσης πρέπει να υποθέσουμε πως και σ’ αυτό το κοινό το υπό έκδοση βιβλίο, κανονικά, δε χρησιμεύει σε τίποτ’ άλλο από το να πληροφορηθεί τι έλεγε κάποτε ο Φαλμεράυερ για τους Έλληνες. Γιατί όμως να πληροφορηθεί; Θέλω να πω: στόχος δε μπορεί να είναι πια ο «σλαβοκομμουνιστικός κίνδυνος». Ο σύνθετος αυτός «εχθρός» είναι πια, για την κοινωνία και την πολιτική ανύπαρκτος. Και στο ορατό τουλάχιστον μέλλον, δεν έχει, κατά τη γνώμη μου, μεγάλες πιθανότητες να αναβιώσει.

     Τίθεται επομένως το καφτό ερώτημα: ποιόν αντίχτυπο θα έχει σήμερα στην Ελλάδα η μετάφραση του Φαλμεράυερ; Η έκδοση ασφαλώς θα προκαλέσει συζητήσεις και νέες ερμηνείες, πιο ψύχραιμες βέβαια, και θα κάνει γνωστές, στο περίπου ανίδεο σ’ αυτό το ζήτημα ευρύ αναγνωστικό κοινό, τις γενικότερες θέσεις του Φαλμεράυερ για την εθνογένεση, για τις πολιτικές της εποχής του και, φυσικά, για το «αίμα που ρέει στις φλέβες των «Ελλήνων». Επειδή όμως ένα έργο με μια προϊστορία χρήσεων, σαν αυτή που είδαμε πιο πάνω, δε μπορεί να μην έχει επιδράσεις και στο «εθνικό αίσθημα», τίθεται το ερώτημα: προς τα πού θα διοχετευτεί αυτό το αίσθημα, στην περίπτωση που θα διεγερθεί; Μήπως θα χρησιμοποιηθεί ενόψει ανακίνησης του λεγόμενου «Μακεδονικού»; Ή μήπως, με μια διαφορετική ερμηνεία των πολιτικών στόχων που είχαν οι απόψεις του Φαλμεράυερ, θα ανακύψει ένας νέος «εχθρός»: Οι Τούρκοι, ίσως;»   

ΑΝΤΩΝΗΣ ΛΙΑΚΟΣ,

Η έκδοση γίνεται για να προκαλέσει διάλογο…

      «Είναι αξιέπαινη πρωτοβουλία να εκδοθούν τα έργα του Φαλμεράυερ στα ελληνικά. Στη Θεσσαλονίκη εκδόθηκε πρόσφατα η «Ιστορία της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος».

     Ελπίζω ότι η επανέκδοσή τους θα περιλαμβάνει μια εκτενή εισαγωγή που θα διαπραγματεύεται το ζήτημα, δηλαδή την επίδραση και την πολεμική που προκάλεσαν οι απόψεις του Φαλμεράυερ τόσο στην πατρίδα του όσο και στην Ελλάδα.

•Ο Φαλμεράυερ αποτελεί κεντρικό πρόσωπο της νεότερης ελληνικής ιστορίας και προπαντός της νεοελληνικής ιδεολογίας, έστω και με τη μορφή που ο πειρασμό είναι συνεχώς παρών στα όνειρα των καλόγηρων. Κι αν ακόμη δεν υπήρχε, οι Έλληνες του 19^ου αιώνα θα τον είχαν ανακαλύψει γιατί τον χρειάζονταν.

•Το πρόβλημα με τις θεωρίες του Φαλμεράυερ δεν είναι ν’ αποδείξουμε αν αυτές είναι σωστές ή εσφαλμένες. Η επιστήμη, παρά τη διαφορετική φύση της, συγχέεται με την ιδεολογία. Τόσο, επομένως, η διαμόρφωση των θεωριών του Φαλμεράυερ, όσο και οι θεωρίες που επιστρατεύτηκαν για να τις αντικρούσουν ανήκαν στη σφαίρα της ιστορίας, των ιδεών και των συνειδήσεων. Μας ενδιαφέρει, δηλαδή, όχι αν ανταποκρίνονται στην αλήθεια ή όχι, αλλά τι ακριβώς σημαίνουν για τους ανθρώπους της εποχής εκείνης. Ποιο ρόλο έπαιξαν στη διαμόρφωση και την εξέλιξη των ιδεών τους. Η αμφισβήτηση από τον Φαλμεράυερ της καταγωγής των νεότερων Ελλήνων από τους αρχαίους συνδέεται με την κρίση του Ελληνισμού που συνέβη μετά την ίδρυση του Ελληνικού Βασιλείου. Η αθλιότητα της ζωής στην Ελλάδα ήρθε αντιμέτωπη, στα μάτια των Ευρωπαίων διανοούμενων, με την εξιδανίκευση του κλασικού παρελθόντος. Έτσι, για να κρατήσουν την εξιδανίκευση, έπρεπε ν’ απορρίψουν τη σύγχρονη πραγματικότητα. Και σκέφτηκαν ότι αυτές οι δύο δεν συσχετίζονται. Οι Νεοέλληνες δεν έπρεπε να έχουν καμία σχέση με τους αρχαίους. Για τον Φαλμεράυερ, φανατικό δημοκρατικό, υπήρχε ένας λόγος παραπάνω να τα βάλει με το φιλελληνισμό και τον κλασικισμό που αποτελούσαν κατά κάποιο τρόπο την επίσημη ιδεολογία της Αυλής του Μονάχου.

     Από την άλλη μεριά, η θεωρία της καταγωγής των νεότερων Ελλήνων από τους αρχαίους Κι η συνέχεια του Ελληνικού Έθνους, αποτελούσε το κυριότερο στοιχείο της εθνικής ταυτότητας και τον κεντρικό πυρήνα της κυρίαρχης ιδεολογίας τον περασμένο αιώνα.

     Ίσως ήταν και κάτι παραπάνω. Στα μάτια των Ελλήνων της εποχής ήταν ο μοναδικός λόγος ύπαρξης του κράτους, τα δικαιώματά τους πάνω στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, το γραμμάτιο που έπρεπε να εξαργυρώσει η Ευρώπη, που πήρε τον πολιτισμό τους. Για να τονωθούν λοιπόν αυτές οι ιδέες και για να μετατραπούν σ’ εθνική διαπαιδαγώγηση χρειαζόταν ν’ ανακαλυφθεί κάποιος που θα τις αμφισβητούσε. Ένας αντίπαλος: Ο Φαλμεράυερ.

     Μια άλλη πλευρά του ζητήματος είναι ο χαρακτήρας του Φαλμεράυερ ως μισέλληνα. Κι άλλοι είχαν υποστηρίξει παρόμοιες αντιλήψεις για την ασυνέχεια στους αρχαίους και στους Έλληνες χωρίς ν’ αρνηθούν την πολιτιστική προσφορά και αποστολή των τελευταίων.

     Ο Ματσίνι έγραψε το 1835: «Η Ελλάδα, στην οποία το σλαβικό στοιχείο που μπήκε απ’ την εποχή του μεσαίωνα άρχισε ν’ αποφέρει καρπούς, πρέπει να επεκταθεί ως την Κωνσταντινούπολη ν’ αρχίσει αργά ή γρήγορα το εκπολιτιστικό της έργο».

     Ανάλογες απόψεις για τους Έλληνες, ως εξελληνισμένους Σλάβους, που έπρεπε να εκπολιτίσουν την Ανατολή, είχε εκφράσει και ο Μαρξ. Ο όρος, επομένως «μισέλλην» κι ο αντίθετός του «φιλέλλην» πρέπει ν’ αντιμετωπιστούν μέσα στα πλαίσια της συμπλεγματικής σχέσης των Ελλήνων της εποχής εκείνης με την Ευρώπη. Η ισχυρή Ευρώπη, η Ευρώπη πρότυπο, η Ευρώπη οφειλέτης μας, προπαντός η Ευρώπη κριτής μας, αλλά και οι κουτόφραγκοι.

     Η στενή όμως περικύκλωση της Ελλάδας από την Ευρώπη δεν απέκλεισε καθόλου την εντύπωση ότι οι Έλληνες βρίσκονταν στο κέντρο του ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος. Μέσα λοιπόν στα πλαίσια αυτής της εύθραυστης  σχέσης και οι όροι «φιλέλλην» και «μισέλλην» ανήκουν στην ίδια κατηγορία και συμπυκνώνουν φόβους και αγωνίες, αυταπάτες και υπεροψίες, ό,τι τέλος πάντων προκαλούσε η διάψευση των μεγάλων προσδοκιών και η σύγκρουση ανάμεσα στη φανταστικά βιωμένη και στην πραγματική ιστορία.

     Η αναζωπύρωση ερίδων γύρω απ’ το βιβλίο και τις απόψεις του Φαλμεράυερ εξαρτάται, όπως και τον περασμένο αιώνα, από τις ιδεολογικές ανάγκες του καιρού. Και σήμερα δεν είναι ευνοϊκές.

     Στο χώρο της ιστορικής έρευνας τα προβλήματα που τέθηκαν στο 19^ο αιώνα δεν μπορούν να συζητηθούν τώρα με τους ίδιους όρους.

     Σήμερα δεν θ’ αναζητήσουμε τη ρήξη ή την ασυνέχεια, αλλά τις πολλαπλές συνέχειες και ασυνέχειες σε διαφορετικά επίπεδα. Όχι με τη μέθοδο των αναλογιών, αλλά με την εξερεύνηση των συγκεκριμένων διαρκειών και των κρίκων που ενώνουν ή διασπούν τους μετασχηματισμούς. Και δεν θα ξεχάσουμε βέβαια ότι κάθε πεδίο έρευνας έχει τις δικές του διαστάσεις, όχι μόνο στο χρόνο αλλά και στο χώρο.»

ΒΙΒΛΙΑ

-Ι. Φ. Φαλλμεραϋερ, ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, μετάφραση-παρουσίαση Κωνσταντίνος Π. Ρωμανός, εκδ. Νεφέλη 1984, σ. 138, τιμή 300 δραχμές.

(Κώστας Ρωμανός, Εισαγωγή. 1) Το  σκάνδαλο Φαλλμεράϋερ, σ.7-9. 2) Η πολιτική διάσταση της θεωρίας του Φαλλμεράϋερ, σ.10-16. 3) Η Θεωρία του εκσλαβισμού της Ελλάδας, σ. 16-27. Η μετάφραση του κειμένου, σ. 28-129. Η ζωή και το έργο του Φαλλμεράϋερ, σ. 133-138)

-Γιώργος Βελουδής, Ο JAKOB PHILIPP FALLMERAYER ΚΑΙ Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΣΤΟΡΙΣΜΟΥ, εκδ. Ε.Μ.Ν.Ε.-ΜΝΗΜΩΝ 1982. Θεωρία και Μελέτες Ιστορίας ν. 5, σ.86, τιμή 350 δραχμές.

(Το κείμενο, σ. 7-80. Επιδόρπιο, σ. 81-84.)

-Κωνσταντίνος Ρωμανός, Υπόθεση Φαλμεράιερ, εκδ. Κάκτος 2001, σ. 94, τιμή 1040/ 3.02 ευρώ. Στην σειρά Παρεμβάσεις αρ. σειράς 4.

(1. Εξωτερικός και εσωτερικός φιλελληνισμός: Οδηγίες χρήσεως, σ.9-26

2.Εισαγωγή στο Περί της Καταγωγής των Σημερινών Ελλήνων του Ιάκωβου Φιλίππου Φαλμεράιερ, σ. 27-54

3.Η ζωή και το έργο του Ι. Φ. Φαλμεράιερ, σ.55-63

4.Οι σκοπιμότητες της εποχής έρχονται στο φως, σ. 65-71

5.Παλαιός και Νέος χειρισμός του προβλήματος Φαλμεράιερ, σ.73-93

-Έλλη Σκοπετέα, ΦΑΛΜΕΡΑΫΕΡ τεχνάσματα του αντιπάλου δέους, εκδ. Θεμέλιο 1997, σ. 190, τιμή 2080 δραχμές.

(Πρόλογος, σ. 9-14

  1.Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, σ.15-32

  2.Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ, σ.33-41

  3.ΜΙΑ ΑΣΤΟΧΗ ΧΑΡΙΣΤΙΚΗ ΒΟΛΗ, σ.43-62

  4.Η ΑΜΑΡΑΝΤΟΣ ΚΟΛΧΙΣ, σ.63-80

  5.ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΖΕΙ!, σ.81-97

  6.Ο ΕΞ ΑΝΑΤΟΛΩΝ ΚΙΝΔΥΝΟΣ, σ.99-113

  7.ΣΛΑΒΟΙ ΚΑΙ ΓΕΡΜΑΝΟΙ, σ.115-132

  8.ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, σ. 133-148

  9.Η ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΛΑΩΝ, σ.149-163

10.ΠΑΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΕΣ, σ.165-176

      ΕΠΙΛΟΓΟΣ, σ. 177-181

      ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ, σ. 183-186

       ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ, σ. 187-188

Βιβλιοκριτικές

-ανωνύμως, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 27/10/1997. Στις Νέες εκδόσεις. Δημοσιεύεται το δελτίο τύπου όπως και σε άλλες εφημερίδες 

-Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, εφημερίδα Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 5/11/1997,

 Όλα για τη Δύση

“ Ο Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράυερ (1790-1861) είναι ένα πρόσωπο που παίδεψε την ελληνική λογιοσύνη του 19^ου αιώνα για πολλά χρόνια: η θεωρία του για τον εκσλαβισμό του Βυζαντίου και των Ελλήνων, στους οποίους αρνήθηκε οιονδήποτε δεσμό με την αρχαία κοιτίδα, συγκέντρωσε όχι μόνο τα επιστημονικά πυρά των Αθηναίων ιστοριογράφων, αλλά και την ιερή τους αγανάκτηση για τα δεινά που επεσώρευσε στο έθνος την ώρα της μεγάλης του αναγέννησης.

     Το ποιος ήταν, βέβαια, ο πραγματικός ρόλος που έπαιξε το ξόρκι του Φαλμεράυερ στη διαμόρφωση της νεοελληνικής συνείδησης και στην οικοδόμηση των στηριγμάτων της το ξέρουμε πολύ καλά σήμερα. Η συστράτευση για την αντιμετώπιση του ορκισμένου ανθέλληνα βοήθησε την ελληνική ιστοριογραφία να βρει και να καθιερώσει το τριμερές σχήμα που θα έκανε το γένος άτρωτο απέναντι στους ποικίλους εχθρούς του στην Ευρώπη.

     Οι λόγιοι της νεογέννητης και αδιάκοπα κλυδωνιζόμενης χώρας, που διεκδικούσε επίμονα μια θέση στη ραγδαία μεταβαλλόμενη διεθνή πολιτική σκηνή, μπόρεσαν μέσω του Φαλμεράυερ να βρουν την συμπαγή εθνική τους ταυτότητα: η Ελλάδα, που αποτίναξε τον τουρκικό ζυγό, ερχόταν απευθείας από τη δόξα του παρελθόντος, όπως την όρισαν το Βυζάντιο και η αρχαία Αθήνα. Και από αυτή την άποψη, ο Φαλμεράυερ δεν ήταν μόνο ένας ανυποχώρητος αντίπαλος, αλλά κι ένας κρυφός συνοδοιπόρος: παράξενος, ίσως (καθώς εξ αντιδιαστολής), και στριμμένος συνοδοιπόρος, αλλά, πάντως, συνοδοιπόρος.

     Με δεδομένο ένα τέτοιο πλαίσιο, η μονογραφία της Έλλης Σκοπετέα για τον Φαλμεράυερ έχει την εξής πρωτοτυπία: ότι αφήνει από την πρώτη στιγμή έξω από τους ερευνητικούς της στόχους τις ελληνικές αντιδράσεις στη θεωρία του. Κρίνοντας δε ότι και η ίδια η θεωρία δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο έρευνας (ο Φαλμεράυερ, γράφει, έχει ανασκευαστεί όσο και οι ανασκευαστές του), περνάει αυτομάτως σ’ ένα άλλο επίπεδο: στα σήματα που εξέπεμπε η φαλμεραϋερανή θεωρία, όσο άνθησε και κρατήθηκε στη ζωή, στους Ευρωπαίους ή μάλλον στους δυτικούς παραλήπτες της.

     Με την ακράδαντη πεποίθηση ότι οι Σλάβοι αποτελούσαν ένα από τα πιο επίφοβα στοιχεία της Ανατολής (αίμα βάρβαρο και ικανό να «μολύνει» στο άψε-σβήσε οποιονδήποτε υγιή-και οσοδήποτε γερό-οργανισμό), ο Φαλμεράυερ θέλησε να αποκαλύψει στο ακραιφνώς δυτικό, όπως το σκηνοθετούσε και το φανταζόταν, κοινό του, το πανούργο σχέδιο της διείσδυσής τους στη Δύση, αφομοιώνοντας τους Βυζαντινούς και τους Έλληνες, απλώνοντας τα πλοκάμια τους σε ολόκληρη τη Βαλκανική και φτάνοντας να απειλήσουν μέχρι και τους παροιμιωδώς αρραγείς Γερμανούς, οι Σλάβοι έγιναν μέσα στη θεωρία του ιστοριογράφου από το Τιρόλο ένας ακαταπόνητος, πολύ βλαβερός και πολύ επικίνδυνο χαμαιλέοντας.

     Να, λοιπόν, γιατί η Σκοπετέα κάνει λόγο για «τεχνικές του αντιπάλου δέους» στον υπότιτλο του βιβλίου της: αυτές επιδιώκει σ’ όλη του την καριέρα να φέρει στο φως ο Φαλμεράυερ, πολεμώντας με την ιστορική του φαντασίωση- τη φαντασίωση των Σλάβων που διά μέσου των αλλεπάλληλων μεταμορφώσεών τους καταλαμβάνουν εκ των ένδον λαούς και φυλές αιώνων. Εξοικειωμένη με την ακανθώδη σχέση Δύσης-Ανατολής στο 19^ο αιώνα (υπενθυμίζω το έργο της «Η Δύση της Ανατολής. Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας»,1992), η συγγραφέας βλέπει την περίπτωση του Φαλμεράυερ χωρίς προλήψεις και ιδεολογικούς φακούς-σαν το δράμα ενός αμετάπειστου δυτικόφρονα, που θυσίασε τα πάντα στις έμμονες ιδέες του και στη φιλοδοξία του να «καθαρίσει» το ευρωπαϊκό πεδίο από την εξ Ανατολών «απειλή». Κι  αν εδώ «ακούμε» κάτι από Σάιντ (και την κριτική του στον οριενταλισμό), είναι σίγουρα μια και καλή απαλλαγμένο από τη βία οιασδήποτε καταγγελίας.

     Η Σκοπετέα κατανοεί τον Φαλμεράυερ σχεδόν σαν μυθιστορηματικό πρόσωπο: μονήρης, ιδιότροπος, θλιβερός εραστής της ακαδημαϊκής κοινότητας, μανιώδης για δημοσιότητα και επιτυχία και τόσο γρήγορα ξεχασμένος «ζωγραφίζεται» ολοζώντανος στις σελίδες της-με τις αντιφάσεις και τις αντινομίες ή τους κλυδωνισμούς και τα αδιέξοδα που συγκλονίζουν έναν ολοκληρωμένο (και κάθε άλλο παρά ενάντιο στην επιστημονική του προσέγγιση) λογοτεχνικό χαρακτήρα.».   

-Παντελής Μπουκάλας, εφημερίδα Η Καθημερινή 1/7/1997,

Ο Φαλμεράυερ, η Ευρώπη, οι Έλληνες. Ένα δοκίμιο της ιστορικού Έλλης Σκοπετέα για τη ζωή και το έργο του Γερμανού πολιτικού.

«Δεν έχει περάσει δεκαπενταετία από το 1984, όταν μεταφράστηκε στα ελληνικά το δοκίμιο του Γιάκομπ Φαλμεράυερ (1790-1861) «Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων». Μολονότι το «βλάσφημο» βιβλίο εκδόθηκε στον τόπο μας ενάμιση αιώνα μετά την πρώτη του δημοσίευση, κι ενώ πια είχαν καταλαγιάσει τα πάθη που προκάλεσε, δεν έλειψαν τα ημερήσια φύλλα, και μάλιστα από τα θεωρούμενα σοβαρά, που ένιωσαν τη δημαγωγική υποχρέωση να διακηρύξουν βροντωδώς την «ιερή αγανάκτηση» τους, φρονώντας ότι μια σχεδόν οφειλόμενη και πάντως χρήσιμη εκδοτική κίνηση συνιστά προδοσία κατά του ελληνισμού’  ευτυχώς, η ιδιωτική ραδιοτηλεόραση δεν ανθούσε ακόμη και αποφύγαμε έτσι μιαν αναδρομική εκτέλεση του Φαλμεράυερ επί της μικράς, μικρότατης οθόνης.

     Χαρακτήρισα οφειλόμενη την κίνηση έκδοσης ενός καταφανώς ενοχλητικού δοκιμίου επειδή το πρόσωπο που μας επιστρέφει ο καθρέφτης μας οφείλει να συνάπτεται και με το κριτικό ή και απορριπτικό βλέμμα των άλλων και επειδή εξαιτίας του συγκεκριμένου εγχειριδίου-έστω: και εξαιτίας του-, εξαιτίας των εμμονών που το οργάνωναν και των αυτάρεσκα και αντιεπιστημονικά κατηγορηματικών αποφάνσεών του, εκπονήθηκαν στην Ελλάδα απαντητικά έργα-ιστορικά, λαογραφικά, γλωσσολογικά κ. ά.-, καταπελτικά ή μετριοπαθέστερα. Ευνοήθηκαν έτσι, στο βάθος του χρόνου, οι διαδικασίες αυτοαναγνώρισής μας και αυτοσυνειδητοποίησης, την οποία βεβαίως δεν επαλήθευσαν οι κραυγές του 1984.

     Η ιστορικός και φιλόλογος Έλλη Σκοπετέα (γεν. 1951), η διεισδυτική γραφή της οποίας έχει δώσει ήδη ερεθιστικούς καρπούς στα βιβλία «Το Πρότυπο Βασίλειο» και Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880) (εκδ. «Πολύτυπο», 1988) και «Η Δύση της Ανατολής. Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» (εκδ. «Γνώση», 1992), στον πρόλογο του νέου πονήματός της, που τιτλοφορείται «Φαλμεράυερ: τεχνάσματα του αντιπάλου δέους», αποδέχεται απερίφραστα αυτή την οφειλή. Και ακριβώς επειδή «αναγνωρίζει ότι η Ελλάδα χρωστάει χάρες στον Φαλμεράυερ για την ιδεολογική της ωρίμανση τουλάχιστον», προβαίνει σε μιαν ενδελεχή και μετρημένη ανάγνωση των ιδεών του Γερμανού ιστορικού, αποφεύγοντας τον εύκολο και πάντως ιστοριογραφικώς άπορο καγχασμό και επιλέγοντας τη λεπτή ειρωνεία, που αποβαίνει πολύ πιο φαρμακερή.

     Βυθίζεται λοιπόν στα «άπαντα ενός μονομανούς» όχι για να ανασκευάσει τα ήδη ανασκευασμένα αλλά για να καταδείξει τη διαδρομή που ακολούθησαν οι ιδέες του Φαλμεράυερ ώσπου να κωδικοποιηθούν στη θεωρία περί του θανάτου της αρχαίας Ελλάδας και του εκσλαβισμού και εξαλβανισμού των Ελλήνων, που το «νοθευμένο αίμα τους» δεν φύλαξε καμιά από τις αρετές των αρχαίων, των οποίων βέβαια ο Φαλμεράυερ δεν υπήρξε θερμός υποστηρικτής. Στόχος της επίσης να εκθέσει το πολιτικό και ιδεολογικό περιβάλλον και εξέθρεψε τον Φαλμεράυερ,  τα όρια του ευρωπαϊσμού του (όρια που τα καθιστούν ανυπέρβλητα οι ρατσιστικές του απόψεις για τους λαούς των Βαλκανίων), και την επίδραση που άσκησε το έργο του, αλλά και στο χαρακτήρα του, το γεγονός ότι «έζησε στο πετσί του και τους τρείς αντιπάλους του φανατισμούς’ τον πολιτικό, τον θρησκευτικό, τον «ελληνικό»¨».

     Η συγγραφέας παρακολουθεί τους σταθμούς της ιστοριολογικής και ιδεολογικής βιογραφίας του Φαλμεράυερ, από την «Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος» στην «Ιστορία της Χερσονήσου του Μορέως» και στο «Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων». Υπενθυμίζοντας ότι τον καιρό που ο Φαλμεράυερ δημοσιοποιούσε τις απόψεις του για τους ασήμαντους «Γραικο-σκλάβους» ο φιλελληνισμός «διατηρούσε την περιωπή επίσημου δόγματος στη Βαυαρία», η Σκοπετέα καταδεικνύει ποια «συσσώρευση απελπισίας» οδήγησε τον Τιρολέζο ιστορικό να γράψει λίγο πριν πεθάνει: «Ζω και τελειώνω μονάχος και λησμονημένος, γιατί όλες μου οι δημοσιεύσεις έμειναν χωρίς επιτυχία. Θλιβερή ομολογία! Αξιοθρήνητη μοίρα».

     Το βιβλίο της Σκοπετέα δεν συνιστά τόσο μονογραφία, εκτενή βιογράφηση εντός προσώπου, όσο χρονικό ιδεών και ιδεολογικών συμπλοκών. Το κείμενό της αποτελεί ευκρινές δείγμα εκείνης της ώριμης νεοελληνικής ιστοριογραφίας η οποία δοκιμάζει, και το επιτυγχάνει, να απαλλαγεί από τις προκαταλήψεις, να απεγκλωβιστεί από το δόγμα της ιδεολογικής χρήσης της ιστορίας, να προσφέρει και στον αντίπαλο το δικαίωμα του λόγου, του πλήρους λόγου, ώστε από την έντιμη εξέτασή του να προκύψουν τα πορίσματα και αν δικαιωθούν οι αντιρρήσεις. Οι παρα-ιστορικές κολακείες προς τη «μοναδικότητά της περιούσιας φυλής μας», μόνο την αυτιστική εγωπάθεια υπηρέτησαν.

     Ένα δεύτερο, εσωτερικότερο ενδιαφέρον αυτής της ιστοριογραφίας απορρέει από τη μέριμνά της να παραδώσει στον αναγνώστη κείμενα που επενδύουν πολλά στην αφηγηματική τους ευστροφία. Θερμή και δουλεμένη η γλώσσα της Σκοπετέα, εναντιώνεται στην ακαδημαϊκή ξηρότητα και σοβαροφάνεια καθώς και στο φραστικό θέαμα της ρητορείας νοιάζεται για τη λογοτεχνικότητά της χωρίς να την αναζητεί στο φτιασίδωμα.».    

-Α. Ντάλης, εφημερίδα Η Αυγή 2/8/1998,

«Η Μελέτη της Έλλης Σκοπετέα αποτελεί μια ψύχραιμη παρουσίαση του έργου του Φαλμεράυερ όχι τόσο στην «ελληνική» του διάσταση όσο σε συνάρτηση με το γενικότερο ιδεολογικό κλίμα στον γερμανικό κόσμο του 18^ου αιώνα.

    Η συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται να αποδείξει κατά πόσον ρέει ή δεν ρέει αρχαίο ελληνικό αίμα στις φλέβες των νέων Ελλήνων, γιατί  προφανώς ο Φαλμεράυερ είχε άδικο, γι’ αυτό δεν χρειάζεται ειδική έρευνα. Ιδιαίτερη έρευνα ενδεχομένως θα χρειαζόταν για την εξήγηση της εμμονής του Φαλμεράυερ σ’ αυτή τη θέση, αλλά και για την εξήγηση της εμμονής μας σ’ αυτήν την απορία.

     Η πρωτοτυπία του Φαλμεράυερ συνίσταται, μεταξύ άλλων, στο ότι μεταφέρει την Ανατολή-το αντίπαλον δέος-στην καρδιά του ευρωπαϊκού παρελθόντος και του ευρωπαϊκού παρόντος, πως το συνεχώς μεταμφιεζόμενο «Άλλο» μέσα στην ίδια την ευρωπαϊκή υπόσταση.

     Το βιβλίο της Ε. Σκοπετέα δεν αποτελεί μία βιογραφία. Καταφέρνει να αγγίξει ορίζοντες πολύ πιο ευρύτερους και απαντά σε ζητήματα πολύ πιο γενικού ενδιαφέροντος. Όπως είχε επισημάνει πολύ εύστοχα στη βιβλιοκριτική του στο «Βήμα» (8 Ιουνίου 1997) ο αν. καθηγητής της ιστορίας Κ. Κωστής «το μείζον ερώτημα που διατρέχει όλη την εργασία της Σκοπετέα είναι το πόσο αντικειμενικός μπορεί να είναι ένας ιστορικός, πόσο αμερόληπτη μπορεί να είναι η ιστοριογραφία, πόσο εν τέλει μπορεί να ξεφύγει από το περιβάλλον εντός του οποίου διαμορφώνεται η σκέψη του».

     Το βιβλίο κυκλοφορεί στη Μικρή Ιστορική Σειρά που διευθύνει ο καθηγητής Αντώνης Λιάκος.».

       ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ

-του Π. Τ., περιοδικό Ελεύθερη Θεώρηση τχ. 6/5,6, 1981.Ποιά ήταν τα Κίνητρα του Fallmerayer; Η Σύγχρονη Έρευνα για τη Συνέχεια του Ελληνισμού.

-Κώστας Β. Κριμπάς, περιοδικό Αντί τχ. 307/31-12-1985, σ. 52-55. Περί Φαλλμεράυερ και άλλων σχετικών

-Μιχάλης Μιχαηλίδης, εφημερίδα Έθνος 8/11/1986, Τα σφάλματα του Φαλμεράιερ έχουν ένα απέραντο άνοιγμα…

-περιοδικό ΤΟΤΕ τχ. 31/2,1988, σ. 60-62. Οι απόψεις του Φαλλμεράυερ για την καταγωγή των Νεοελλήνων

-Γεώργιος Β. Κυριαζόπουλος, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 10/11/1991. Γλωσσική πρόσκληση σε μια Ευρώπη χωρίς σύνορα. Μια σύγχρονη εξέταση της θεωρίας του Φαλμεράγιερ και του Έρασμου.

-Νικόλαου Γ. Βασιλάκου, περιοδικό ΝΕΜΕCIS τχ. 24/1, 1998, σ. 154-155. Ο μισέλλην… μπαμπούλας

-Ντίνος Σιώτης, εφημερίδα Το  Βήμα Κυριακή 20/6/1999, σ. β11. Ζει ο Φαλμεράιερ;

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

Αυτές τις εβδομάδες, η πολιτική εφημερίδα «Παραπολιτικά» προσφέρει στους αναγνώστες της την ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, σε συνεργασία με τις εκδόσεις «ΚΑΚΤΟΣ»- ΟΔ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ. «Ειδική έκδοση για την εφημερίδα Παραπολιτικά». Στη σημερινή γλώσσα. Τα δέκα έξη βιβλία της Ιστορίας που κυκλοφορούν σε αυτόνομους τόμους, μεταφράστηκαν το κάθε ένα από διαφορετικό επιστήμονα. Την τελική απόδοση του κειμένου επιμελήθηκε ο Κώστας Ι. Τσαούσης. Μέχρι σήμερα, εκδόθηκαν 2 τόμοι. Προσφέρεται με την εφημερίδα του Σαββάτου.

Την Ιστορία του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου την είχε διαβάσει η γενιά μου, από τις εκδόσεις «Γαλαξίας» της εφημερίδας «Η Καθημερινή» της δημοσιογράφου Ελένης Βλάχου. Αυτά τα καλαίσθητα μικρά, τσέπης βιβλία, που κάθε σειρά είχε το δικό της χρώμα και αρίθμηση. Εξαιρετικοί ελληνικοί και ξένοι τίτλοι, εξαιρετικές μεταφράσεις από σημαντικούς έλληνες λογοτέχνες.  Επίσης, η ΙΣΤΟΡΙΑ, είχε κυκλοφορήσει σε μια πολύτομη έκδοση. 9 Τόμοι και Παράρτημα, (έχω την όγδοη επανέκδοση) εικονογραφημένη υπό Παύλου Καρολίδου, από τις εκδόσεις Ν. Δ. Νίκας ΑΕ. Αθήνα χ.χ. Είχαμε δηλαδή στην διάθεσή μας, δύο εκδόσεις για όσους ενδιαφέρονταν να διαβάσουν την «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ». Οι δύο αυτές εκδόσεις εκδίδονταν στην γλώσσα της εποχής. Με την ευκαιρία της επανακυκλοφορίας του έργου και της προσφοράς της από την πολιτική εφημερίδα, (σε χτενισμένη σύγχρονη γλώσσα) σκέφτηκα να ξαναδιαβάσω το έργο του Ιάκωβου Φίλιππου Φαλμεράυερ, ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, εκδόσεις Νεφέλη 1984, το μελέτημα της Έλλης Σκοπετέα, ΦΑΛΜΕΡΑΫΕΡ τεχνάσματα του αντίπαλου δέους, εκδόσεις Θεμέλιο 1997, το απαραίτητο και πληροφοριακά τεκμηριωμένο μελέτημα του Γιώργου Βελουδή, Ο JAKOB PHILIPP FALLMERAYER ΚΑΙ Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΣΤΟΡΙΣΜΟΥ, εκδόσεις ΜΝΗΜΩΝ 1982, που είχε κυκλοφορήσει δύο χρόνια πριν την έκδοση στα ελληνικά του βιβλίου του Φαλμεράϋερ, και να μεταφέρω στην ιστοσελίδα τα ενδεικτικά κείμενα-βιβλιοκριτικές για το μελέτημα της Σκοπετέα και τα κείμενα της εφημερίδας Τα Νέα της εποχής, όταν εκδόθηκε το βιβλίο.

     Το βιβλίο του Φαλμεράϋερ, (10/12/1790-25/4/1861) είναι νομίζω απαραίτητο να διαβαστεί έστω και μετά τόσες δεκαετίες από την έκδοσή του στα ελληνικά, πριν διαβάσουμε ή ξανά διαβάσουμε την Ιστορία του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου. Του έλληνα ιστορικού που θεμελίωσε την ελληνική ιστορική συνέχεια και εθνική συνείδηση μέσα στον ιστορικό χρόνο. Με τον τρόπο αυτό, θεωρώ, ότι ο φιλίστωρ έλληνας αναγνώστης, θα έχει μια κάπως πιο ξεκάθαρη θέση για το ζήτημα αυτό, πριν την κυκλοφορία της Ιστορίας του Παπαρρηγόπουλου. Και σίγουρα, είναι απαραίτητο για όσους ενδιαφέρονται, και τα άλλα μελετήματα, που αφορούν την συνέχεια και την αποδοχή των Φαλμεραυκών ιδεών και θέσεων, έναντι των ελλήνων στα μεταγενέστερα χρόνια.

     Σε μια εποχή, που η χώρα μας όπως φαίνεται είναι αφύλακτη,-με την ειρηνική εισβολή τόσων αλλόφυλων-και η γείτονα χώρα εποφθαλμιά μάλλον όπως δείχνουν οι κινήσεις της, την μοιρασιά του Αιγαίου πελάγους, το μόνο που μπορείς να κάνεις, είναι να διαβάσεις ξανά την ιστορία της χώρας σου και να προσπαθήσεις να κατανοήσεις-εκ νέου- τι είναι ελληνικότητα και τι ελλαδισμός, πως διαπλάθεται η εθνική συνείδηση ενός λαού, ποια η ιδιοπροσωπεία του νέου ελληνισμού μετά την επανάσταση του 1821 χρόνια, τι προβλήματα επέφερε στο κοινωνικό σώμα η ιδεολογία της μεγάλης ιδέας. Οι παντοειδείς επιπτώσεις στο εθνικό μας όραμα που είχε η μικρασιατική καταστροφή, ο ξεριζωμός και η προσφυγιά. Οι κατά τακτά διαστήματα παλινωδίες της εξωτερικής και εσωτερικής μας ελληνικής πολιτικής σκηνής, η σύγχρονη πτώχευσή μας, τα ιστορικά και πολιτικά μας λάθη που απέβησαν μοιραία για το έθνος μας, την πατρίδα μας. Στο πως μας αντιμετώπιζαν και εξακολουθούν να μας βλέπουν και να μας αντιμετωπίζουν ακόμα και σήμερα, οι άλλοι λαοί. Με δυό λόγια, ποια είναι η ορθή και πρέπουσα πολιτικά στάση μας και η διπλωματική αντίστοιχα, έναντι των παραδοσιακών συμμάχων μας του δυτικού κόσμου, και των πολιτικών και στρατιωτικών συμμαχιών που ανήκουμε, και στέκονται, μάλλον, απλοί παρατηρητές στα ιστορικά μας δίκαια. Ή μας χρησιμοποιούν και μας εργαλειοποιούν-σαν χώρα-στα δικά τους ποικίλα συμφέροντα. Δυστυχώς μέσα στο διάβα της Ιστορίας, οι βαλκανικοί λαοί και τα εθνικά κράτη, δεν κατόρθωσαν να εφαρμόσουν μια κοινή πολιτική και μια περιφερειακή κοινωνική και οικονομική σύμπνοια, έναντι των ισχυρών οικονομικά και στρατιωτικά βορειοευρωπαικών κρατών και αποικιοκρατικών λαών. Μια ανεξάρτητη εθνική και εξωτερική πολιτική, σαν αντίβαρο στις μεγάλες δυτικές δυνάμεις και στην περιφερειακή δύναμη της περιοχής που είναι η γείτονα απέναντι του αιγαίου πελάγους μουσουλμανική χώρα.

Η σύγχρονη των ημερών μας Ελλάδα, είναι σαν ένα καράβι που το ανεμοδέρνουν δεκάδες θυελλώδεις άνεμοι και οικονομικά μπουρίνια. Φαίνεται πλέον ότι οι αρχαίοι έλληνες ιστορικοί, οι μετέπειτα βυζαντινοί, και οι αγωνιστές-ήρωες της απελευθέρωσης του 1821, δεν επαρκούν για να αντιμετωπίσουμε σαν κράτος, σαν χώρα, σαν έθνος, σαν λαός, τις άλλες υπέρτερες ευρωπαϊκές δυνάμεις, τις πολυπληθέστερες θρησκευτικές και οικονομικά πληθυσμιακές εθνότητες των άλλων λαών και ηπείρων. Χρειάζεται να δούμε το ιστορικό μας παρόν κάτω από νέα οπτική και συμμαχίες. Οι εθνικές διαβρώσεις επιτυγχάνονται μέσα στην Ιστορία είτε με πόλεμο είτε με ειρηνικές εισβολές. Ζούμε το δεύτερο. Πράγμα που σημαίνει ότι οι εθνικοί μας παραδοσιακοί «μύθοι» δεν αληθεύουν πλέον μέσα στο εκλογικό σώμα, στην διεθνή ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή. Στο πολιτικό παγκόσμιο θέατρο που παίζετε ερήμην μας και ίσως εις βάρος μας. Η εικόνα μας σαν λαός με παράδοση μέσα στην σύγχρονη ιστορία δεν καθρεφτίζεται πολιτικά και εθνικά όπως τα παλαιότερα χρόνια με καθαρότητα και αποδοχή. Δεν σημαίνουμε εμπορικά και διπλωματικά, ίσως και στρατιωτικά, και πολλά για τις ομόδοξες ή αλλόδοξες υπερδυνάμεις, συμμαχικές και μη. Μόνο που οι πολιτικοί μας εκπρόσωποι-οι νόμιμα εκλεγμένοι και ευτυχώς-δεν κατανοούν τις ανησυχίες και τις φοβίες μας, ή αδιαφορούν. Ενώ απαιτούν από εμάς να δεχτούμε και να αποδεχτούμε τις συμφωνίες και τις επιλογές που συνάπτουν εκείνοι,-το πολιτικό σύστημα- σε κλειστά μέγαρα, σφραγισμένες αίθουσες, συμφωνίες κορυφής. Ο Χρόνος θα δείξει τι πολιτικά και εθνικά θα φέρουν για την πατρίδα μας και τον λαό της αυτές οι τρομακτικές αλλαγές και ανακατατάξεις. Δηλαδή όλους εμάς. Αρκεί οι πολιτικοί και άλλοι Εφιάλτες να μην είναι εντός των τειχών.

Διατήρησα την διπλή ορθογραφία του ονόματος Φαλμεράυερ, και την γραφή των τότε κειμένων.

Γιώργος Μπαλούρδος

Πειραιάς, 5 Δεκεμβρίου 2019

ΥΓ. Η ανάγνωση της Ιστορίας έστω και αυτής που γράφουν οι άλλοι, οι «εχθροί» σου, είναι πάντα απαραίτητο οπλοστάσιο για την αντιμετώπιση των σημερινών προβλημάτων σου σαν χώρα και σαν λαός. Το αλληθώρισμα μόνο προς το παρελθόν ή οι φρούδες μεταφυσικές ελπίδες προς το μέλλον, σε καθιστούν ανενεργό πολίτη του σήμερα. Στο παρόν που δεν μπορείς να ζήσεις όπως σου αναλογεί, όχι από το κράτος, όχι από την φυλή σου αλλά από την φυσική επιλογή και εξέλιξη.