Ο τελευταίος ιστορικός του Πειραιά

Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ

Γιάννης Χατζημανωλάκης

(Πειραιάς 5/8/1933-Κάρπαθος 12/8/2018)

     Δύσκολο να αποδεχτεί ο άνθρωπος το φαινόμενο του θανάτου, όσο και αν αγωνίζεται να το ξορκίσει με ύμνους, τροπάρια, ψαλμωδίες, ικετήριες ευχές προς τον δημιουργό-αν πιστεύει-πάντα το κενό μέσα του θα παραμένει κενό. Ελπιδοφόρο ή όχι, αλλά κενό. Αναστάσιμο ή όχι, αλλά κενό. Όταν φεύγει ένας άνθρωπος αδειάζει ο χώρος, λιγοστεύουν οι παραστάτες της ζωής, υλοτομούνται οι μνήμες που έζησες κοντά του. Δεν έχει σημασία αν ήταν καλές οι κακές, σημασία έχουν οι μνήμες, οι παραστάσεις της ζωής που ξόδεψες μαζί του. Το πέρασμα από το φως στο σκοτάδι του τυχαίου, πρόσκαιρου και απρόβλεπτου ταξιδιού της ζωής μας με την συντροφιά των σκιών αγαπημένων προσώπων.

Δεν είναι λίγο, το να συνταξιδέψεις στην ζωή σου με πρόσωπα που σε χωρίζουν τόσα πολλά και σε ενώνουν ίσως άλλα τόσα. Που διαφωνείς μαζί τους, αλλά τα σέβεσαι και τα εκτιμάς. Που έχεις τσακωθεί αλλά και συνεργαστεί ταυτόχρονα. Μια σχέση αμφίδρομης συναλληλίας στον χώρο του πολιτισμού και της ιστορίας της πόλης σου. Και αυτήν την αμφίδρομη σχέση συνεργασίας διατήρησα με τον Γιάννη Χατζημανωλάκη από την ημέρα που τον γνώρισα μέχρι την Κυριακή 12 Αυγούστου που έφυγε από κοντά μας.

     Ήταν η περίοδος-1988-που μου ζητήθηκε να κάνω την εκπομπή στο πειραματικό τότε, ραδιόφωνο του Πειραιά Κανάλι 1, επί δημαρχίας Ανδρέα Ανδριανόπουλου και υπεύθυνο πολιτισμού τον δημαρχιακό σύμβουλο Βουτσινά και τον πειραιώτη ηθοποιό Δημήτρη Παπαμιχαήλ. Τότε πρωτογνώρισα από κοντά τον Γιάννη Χατζημανωλάκη. Με ένα μικρό φορητό μαγνητόφωνο στο χέρι πήγα σπίτι του στην οδό Χαριλάου Τρικούπη στην Ζέα και κάναμε την πρώτη συνέντευξη-χωρίς μουσική επένδυση. Η εκπομπή ήταν ημίωρη και αφορούσε τα πολιτιστικά τεκταινόμενα της πόλης και την πνευματική πορεία του προέδρου της Φιλολογικής Στέγης, δηλαδή του ίδιου . Όπως μου είπε κατόπιν, την άκουσαν περί τα 70 άτομα. Έκτοτε, άρχισα να ενδιαφέρομαι συστηματικότερα για τα πολιτιστικά πράγματα του Πειραιά. Ενώ μέχρι τότε, συνεργαζόμουν και δημοσίευα σε διάφορα περιοδικά της Αθήνας. Αγόρασα από τον Γιάννη Χατζημανωλάκη το γνωστό βιβλίο του «Χρονικό της πειραϊκής πνευματικής ζωής, (1835-1973), που το διάβασα απνευστί και το κατακρεούργησα από σημειώσεις, παραπομπές και σχόλια. Στα κατοπινά χρόνια, ενημερωνόμουν για το έργο του-δηλαδή αγόραζα τα βιβλία του, δημοσίευα στο λογοτεχνικό περιοδικό της Φιλολογικής Στέγης που είχε την διεύθυνση και την ευθύνη της έκδοσης και διατηρούσα μαζί του μια σχέση πνευματική όχι χωρίς δυσκολίες πάντα. Διάβαζα τις εκατοντάδες δημοσιεύσεις του στον ημερήσιο πειραϊκό τύπο και παρακολουθούσα τις εκδηλώσεις του σωματείου της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς που από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 ήταν πρόεδρός της.

Τον αμφισβητούσα φανερά, και το γνώριζε. Παρά τις αρνήσεις μου σε αρκετές του επιλογές και κινήσεις που αφορούσαν τα πολιτιστικά πράγματα της πόλης, δεν διακόψαμε τις σχέσεις μας. Τον σεβόμουνα και εκτιμούσα το έργο του, την μεγάλη του εργατικότητα, τις γνώσεις του πάνω σε θέματα ιστορίας της πόλης. Γνώριζε όμως πολύ καλά, ότι εγώ σαν συγγραφέας του Πειραιά, ή σαν Πειραιώτης που ασχολείται με την πολιτιστική ιστορία της πόλης, δεν ανήκα στον στενό κύκλο των ανθρώπων που τον κολάκευαν μπροστά του και τον έθαβαν πίσω του. Δεν ανήκα στην αυλή που είχε σχηματίσει και υμνούσαν κάθε πράξη και ενέργειά του. Δεν ήμουν δηλαδή «μαθητής» του. Είχα μια αυτόνομη διαδρομή και ένα πεδίο έρευνας που άλλοτε συμπλήρωνε δικές του εργασίες και αναφορές και άλλοτε έφερνε στην επιφάνεια άγνωστα στοιχεία για πρόσωπα και γεγονότα της πόλης, που αφορούσαν πάντα την λογοτεχνία και τον πολιτισμό.

     Ο Γιάννης Χατζημανωλάκης υπήρξε ο τελευταίος της γενιάς του ιστορικός του Πειραιά. Οι παλαιότερες ιστορικές εργασίες του Αλέξανδρου Ιωάννη Μελετόπουλου, τα Απομνημονεύματα του Άγγελου Κοσμή, τα ιστορικά δημοσιεύματα στον πειραϊκό τύπο του μυθιστοριογράφου Χρήστου Λεβάντα, τα «Πειραιώτικα» του ποιητή του μεσοπολέμου Νίκου Χαντζάρα, οι αρχαιολογικές δημοσιεύσεις του Ανδρέα Παπαγιαννόπουλου-Παλαιού, τα κείμενα που συναντάμε για την πόλη και την ιστορία της του συγγραφέα Βελισάριου Μουστάκα, τα κείμενα του πειραιολάτρη Αργύρη Κωστέα, η εργασία του Αντώνη Μαρμαρινού για την παιδεία στην πόλη, τα φιλολογικά απομνημονεύματα του Παύλου Νιρβάνα, καθώς και οι δημοσιευμένες εργασίες στα κατά καιρούς Πειραϊκά Λευκώματα» και «Ημερολόγια» συγκεφαλαιώθηκαν και συστηματοποιήθηκαν-έστω και συνοπτικά-στο μελέτημα του Γιάννη Χατζημανωλάκη που εκδόθηκε το 1973, και συμπληρώθηκαν στα μεταγενέστερα έργα του. Η νεότερη πειραϊκή γενιά που ασχολήθηκε με τα πολιτιστικά κοινά της πόλης βασίστηκε στις δικές του εργασίες, μελέτες, δημοσιεύματα. Δεν αναφέρομαι στις εικαστικές καταγραφές του συγγραφέα Κώστα Θεοφάνους ούτε στις μελέτες για τον εκκλησιαστικό χώρο του Πειραιά από τον συγγραφέα Δημήτρη Φερούση γιατί αυτό δεν ανήκει μέσα στα καταγραφικά ενδιαφέροντα του Χατζημανωλάκη. Μνημονεύω επίσης, τους κατά πολύ νεότερους ασχολούμενους με την ιστορία της πόλης όπως είναι ο Βάσιας Τσοκόπουλος, η Λίτσα Μπαφούνη, η Μαριάνθη Κωτέα, ο Δημήτρης Κρασονικολάκης και ορισμένοι άλλοι νεότεροι ακόμα, που βάδισαν με τον έναν ή άλλον τρόπο φανερά ή έμμεσα στα χνάρια του.

Ο Γιάννης Χατζημανωλάκης ανέδειξε το σύνολο σχεδόν των πειραιωτών συγγραφέων της εποχής του. Ήταν ένας επαγγελματίας συγγραφέας ευσυνείδητος, χωρίς όμως να αποφεύγει τις πνευματικές μεροληψίες και τις φιλικές παρατυπίες σε βάρος πολλές φορές της εξέλιξης των πολιτιστικών γεγονότων του Πειραιά, και των δικών του δημοσιευμάτων. Υπήρξε αυθεντικός πειραιολάτρης, ανόθευτος από την πνευματική μαγγανεία της πρωτεύουσας, διακόνησε με πάθος αυτό που εκείνος πίστευε για την πόλη. Το δικό του όραμα με έμμεσο ή άμεσο τρόπο και κοινωνικές συμπεριφορές. Ήταν απόλυτος όσον αφορά την «ποδηγέτησή» των πολιτιστικών πραγμάτων της πόλης, αλλά ταυτόχρονα διαλλακτικός, σαν ευσυνείδητος επαγγελματίας συγγραφέας. Οικοδόμησε όχι χωρίς κόπο και προσπάθεια, αλλά και αρκετές αμφισβητήσεις έναν κύκλο γνωστών του συγγραφέων γύρω του και κινήθηκε ανάλογα για σχεδόν 50 χρόνια μέσα στην πόλη. Ήταν ο βραχνάς της αλλά και η ελπίδα της ιστορικής της συνέχειας ταυτόχρονα. Ακούραστος σαν άτομο, παρά τα οικογενειακά προβλήματα που αντιμετώπιζε. Είναι ο πλέον δημιουργικός συγγραφέας του Πειραιά του προηγούμενου αιώνα. Με πάνω από 4000 χιλιάδες δημοσιεύσεις στο ενεργητικό του και αρκετά βιβλία. Σε πιάνει ίλιγγος αν σκεφτείς τα δημοσιεύματά του-έστω και αν πολλά είναι αναδημοσιεύσεις, και επαναλαμβανόμενες απόψεις του-το εύρος των γνώσεών του όσον αφορά την ιστορία της πόλης, τα γεγονότα της και τα πρόσωπά της, τις στιγμές περασμένου μεγαλείου της και πτώσης της ήταν τεράστιο. Θαυμάζεις την ευχέρεια που είχε να γράψει μια κριτική, να σχολιάσει ένα βιβλίο, να δημοσιεύσει ένα άρθρο, να δώσει την συνεργασία του σε ένα περιοδικό, μια μικρή μελέτη που θεωρούσε ότι θα συμβάλλει στην ανάδειξη ενός έργου, ενός πειραιώτη, φίλου του ή μη. Να προλογίσει ένα βιβλίο. Ενώ ταυτόχρονα, υπήρξε ένας πολύ καλός οικογενειάρχης, με μια εξαίρετη σύζυγο και δύο επίσης εξαίρετες κόρες. Σήκωσε έναν πατρικό σταυρό που του έλαχε μέχρι τέλος και συμμετείχε ενεργά σε κάθε εκδήλωση που αφορούσε τον Πειραιά για πάνω από μισό αιώνα. Εργάστηκε σε όλη του την ζωή σαν υπάλληλος στον ΟΛΠ, έγραφε προλόγους και επιμελούνταν βιβλία επ’ αμοιβή και την ίδια στιγμή δεν είχε δικό του σπίτι. Ανέδειξε αρκετούς συγγραφείς του Πειραιά και το έργο τους μιλώντας για αυτό και υποστηρίζοντάς το και από την άλλη, δεν θέλησε να διασώσει ή να συγκεντρώσει σε έναν χώρο τον τεράστιο πλούτο των πειραϊκών εκδόσεων που διέθετε. Εκατοντάδες βιβλία πειραιωτών συγγραφέων του προηγούμενου αιώνα «χάθηκαν» από αδιαφορία ή αμέλεια για να είμαστε δίκαιοι από τις προηγούμενες ηγετικές γενιές των πειραιωτών δημιουργών. Οι παλαιότεροι συγγραφείς του μεγάλου λιμανιού, δεν ενδιαφέρθηκαν να διασώσουν το σκόρπιο και διάσπαρτο αρχείο δημοσιευμάτων του Πειραιά, να συγκεντρώσουν-πέρα από την Δημοτική Βιβλιοθήκη-τα βιβλία των δημιουργών της πόλης, τα περιοδικά της πόλης, τα έντυπα της πόλης, τα σώματα των τοπικών εφημερίδων. Του το ανέφερα πολλές φορές αυτό, το έγραψα και διαφωνούσαμε πάνω σε αυτό το ζήτημα. Μου αντίτεινε ότι δεν έβρισκε συνεχιστές, ή σύγχρονοί του δημιουργοί ήσαν αδιάφοροι για τέτοια ζητήματα. Έτσι το κενό στην καταγραφή υπήρξε μεγάλο για εξίσου μεγάλο διάστημα. Όμως για να είμαστε δίκαιοι στην μνήμη του, το λάθος δεν ήταν μόνο δικό του. Μπορεί να μεροληπτούσε στις σχέσεις και τις επιλογές του, ήταν όμως πρόθυμος στο να βοηθήσει στην διατήρηση της μνήμης της πόλης, φυσικά με προεξάρχοντα τον ίδιο και τα κείμενά του. Ήταν ο μόνος που μπορούσε να ζητήσει οικονομικά «οφέλη» για την συνέχιση και διατήρηση της διαδρομής της Φιλολογικής Στέγης που ήταν πρόεδρος της από κάθε δημοτική αρχή και να μην του την αρνηθούν. Η εμπιστοσύνη στο πρόσωπό του και τα βιβλία του ήταν απεριόριστη και διαρκής μέχρι τέλους.

     Ο Γιάννης Χατζημανωλάκης ήταν ένας εμπνευσμένος συγγραφέας. Ένας δημοσιογράφος παλιάς κοπής, των παλαιών ένδοξων στιγμών της ελληνικής δημοσιογραφίας και παράδοσης. Των ανθρώπων που πίστευαν ότι ακόμα και η λογοτεχνία προέρχονταν από τον χώρο της δημοσιογραφίας, γιαυτό τα κείμενά του διαθέτουν τέτοια διαύγεια, σαφήνεια, σύγχρονη καλλιέπεια, υπευθυνότητα. Διέθεται γνώσεις, εμπειρία, ταλέντο γραφής, ευχέρεια λόγου και ανάλυσης, ευχάριστο ύφος, κατανοητό, εύληπτο, ελκυστικό αλλά και σοβαρό. Η σύγχρονή του επικαιρότητα συνδυαζόταν με την ιστορία με μεγάλη ευκολία και άνεση. Είχε το χάρισμα μιας φυσικότητας λόγου και γραφής πράγμα που του έδινε την δυνατότητα να μεταφέρει μέσα στα κείμενά του το καίριο και το ουσιαστικό. Ο ιστορικός Γιάννης Χατζημανωλάκης κατόρθωσε όσο κανένας άλλος σύγχρονός του επαγγελματίας ή μη γραφιάς, να κάνει γνωστή την ιστορική διαδρομή της πόλης, τα πρόσωπά της και τα κατά καιρούς κοινωνικά της στιγμιότυπα στο ευρύ κοινό. Ο Πειραιάς έμαθε την ιστορία του από τα βιβλία του Χατζημανωλάκη. Κατέβασε θα γράφαμε την ιστορική γνώση με το δημοσιογραφικό του ταλέντο στη βάση, την έβγαλε από τα σπουδαστήρια των ειδικών, από τα σκονισμένα ράφια των βιβλιοθηκών. Την έκανε κτήμα κάθε Πειραιώτη. Αυτό το γεγονός, είναι μια αλήθεια που δεν μπορεί κανείς να του την αμφισβητήσει όσες ενστάσεις και αν έχει για συγκεκριμένες πρακτικές τους και συγγραφικές του μεροληψίες ή αγκυλώσεις. Ο Πειραιάς γνώρισε την Ιστορία του μέσω του Γιάννη Χατζημανωλάκη. Και αυτό του το οφείλουμε με θάρρος και παρρησία να του το αναγνωρίσουμε. Είναι ο τελευταίος και πλέον αυθεντικός ιστορικός της Πόλης. Είναι ο Πειραιολάτρης που κατόρθωσε να διατηρήσει ζωντανές τις μνήμες ανθρώπων και στιγμών. Οι καταγραφές του των γεγονότων, των απωλειών και ορισμένων έστω από τα έργα γνωστών Πειραιωτών συγγραφέων είναι πηγή για μελλοντικούς ερευνητές των συμβάντων των ημερών μας. Τα στοιχεία που παραθέτει και καταγράφει είναι έγκυρα και υπεύθυνα, ακριβή και τεκμηριωμένα. Καμιά αυθαιρεσία δεν διακρίνουμε στις δημοσιεύσεις του, επαναλήψεις ναι, αλλά τεκμηριωμένες και ορθές πληροφορίες και κρίσεις. Είτε αυτές αφορούν πρόσωπα δημόσια της πόλης, είτε δημάρχους, είτε λογοτέχνες, είτε απλούς πολίτες που συνεισέφεραν με τον τρόπο τους στα κοινά της πόλης. Ο ίδιος ήταν μια ζωντανή μνήμη της διαδρομής της πόλης, που δυστυχώς δεν την προσέφερνε με ευκολία στους άλλους. Ήταν αυτήκοος μάρτυρας και γνωστός ή φίλος με όλα σχεδόν τα πρόσωπα στα οποία αναφέρεται. Δυστυχώς δεν θέλησε να αφήσει συνεχιστές του και να μοιραστεί τα παλαιότερα «μυστικά» της ιστορίας της πόλης. Αυτό ήταν το λάθος του. Ένας καταξιωμένος και αναγνωρισμένος ιστορικός που δεν μοιράστηκε τα πολύτιμα κληροδοτήματα με άλλους. Παρόλη όμως την προσωπική του αυτή στάση, άφησε πίσω του ένα τεράστιο έργο πληροφοριών, στοιχείων και δεδομένων μέσω των δημοσιευμάτων του που αποτελούν μια πολύτιμη παρακαταθήκη για την πόλη μας. Ξαναζωγράφισε την εικόνα του προσώπου της πόλης με την εργατικότητά του, την μεγάλη του εμπειρία και μνήμη. Φώτισε ένα «μεταχειρισμένο» παλαιό υλικό και το έκανε γνωστό και αγαπητό σε όλους τους σύγχρονους Πειραιώτες. Λουστράρισε θα γράφαμε αν δεν είναι τολμηρό την ιστορία της πόλης και της ζωής της τα τελευταία πενήντα σχεδόν χρόνια. Διηγήθηκε την ιστορία της σαν ένας παππούς που πεισματικά κρατά τα μυστικά των γνώσεών του, θέλοντας έτσι να διατηρήσει άσβεστη την αγάπη των άλλων για το πρόσωπό του και τα χρόνια που πέρασαν από πάνω του και τον σημάδεψαν. Μας υπενθύμισε με δημοσιογραφική ευσυνειδησία το πώς οφείλουμε να μιλάμε στον απλό αναγνώστη, στον απλό καθημερινό μεροκαματιάρη για τα πιο σπουδαία πράγματα.

     Ο Γιάννης Χατζημανωλάκης υπήρξε μάλλον ο ευτυχέστερος και μακροβιότερος όχι μόνο πρόεδρος του παλαιού σωματείου της πόλης μας αλλά και των ιστορικών του Πειραιά. Βραβεύθηκε, αναγνωρίστηκε και κατόρθωσε να δει τον μύθο του να συνεχίζεται και μετά την αποχώρησή του από τα κοινά. Σπάνια τύχη για τα πειραϊκά πράγματα και πρόσωπα.

      Οι νεότερες γενιές των Πειραιωτών γνώρισαν τον Πειραιά του δοτού δημάρχου της δικτατορίας Αριστείδη Σκυλίτση, και αυτό είναι μια ιστορική αλήθεια που δεν μπορεί κανείς να παραγνωρίσει ανεξάρτητα από τις ενστάσεις και τις διαφωνίες που οφείλει να έχει απέναντι στην τελευταία δικτατορική περίοδο στην χώρα μας. Χωρίς να υπάρχουν πολιτικοί ή άλλου είδους συσχετισμοί μπορούμε να υποστηρίξουμε αβίαστα, ότι οι νεότεροι Πειραιώτες γνώρισαν την Ιστορία του Πειραιά από τις εργασίες του Γιάννη Χατζημανωλάκη. Και αυτό είναι αναμφισβήτητο ανεξάρτητα από τον δρόμο που ακολούθησε κανείς στις μεταγενέστερες έρευνές του.

Η νεότερη πόλη του Πειραιά του οφείλει την Ιστορία της.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς 13 Αυγούστου 2018

Η εξόδιος ακολουθία θα τελεστεί την Τρίτη 14 Αυγούστου και η σωρός του θα ταφεί στο Α΄ κοιμητήριο της Αθήνας όπου βρίσκεται και η αγαπημένη του σύζυγος.