Τίτος Ανδρόνικος

Τίτος Ανδρόνικος του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ

     Άτιμο και επικίνδυνο πράγμα η μνήμη του ανθρώπου. Δίσημη στις παρενέργειές της, είτε για καλό είτε για κακό που έχει συντελεστεί στο πρόσφατο ή απώτατο παρελθόν. Πάντως με τον έναν ή άλλον τρόπο, είναι πάντα παρούσα, όταν ενεργοποιήσεις τους μηχανισμούς της. Ένας ήχος, μια εικόνα, ένα άγγιγμα, μια αίσθηση, ένα ερέθισμα, το συναίσθημα ενός στιγμιαίου φόβου ή χαράς, μια είδηση, μια λέξη, μια φωνή, μια αφή, και νάσου μπροστά μας η Μνήμη. Εκεί που δεν την περιμένεις. Ανέλπιστα, αιφνίδια, ξαφνικά, απότομα, απροσδόκητα, ίσως και ύπουλα. Και σε αναστατώνει προς στιγμή, σου ανατρέπει τα δεδομένα, σε μελαγχολεί, σε θλίβει, ή πάλι σε χαροποιεί, σου δίνει μια πρόσκαιρη ικανοποίηση, μέχρι να ισορροπήσεις τις μέσα σου ξανά δυνάμεις και αντοχές και να την στείλεις από εκεί που ήρθε, ή, να στρογγυλοκάτσει μέσα σου ανακούρκουδα και να σου σιγοψιθυρίζει μέχρι να βαρεθεί και να φύγει, από μόνη της. Όπως απρόσκλητη ήρθε. Γιατί τα γράφω αυτά, τα κοινότοπα και αδιάφορα για τους γύρω-μια και η Μνήμη, είναι πάντα αυστηρώς προσωπική. Είναι συστημένη επιστολή που παραδίδεται μόνον στον καθένα και κάθε μία ατομικά και ιδιαίτερα. Τα γράφω, καθώς μέσα μου αφυπνίστηκε ένας ολόκληρος κόσμος και ξύπνησε μια εποχή πριν περίπου 40 χρόνια, καθώς ενεργοποιήθηκαν στην σκέψη μου δυνάμεις φοβερής αναστάτωσης, παραστάσεις ακαθόριστου τρόμου, πνευματικές διεργασίες πρωτόγνωρες,- τότε-σε μένα, όταν παρακολούθησα μια θεατρική παράσταση. Και αυτή η τρομακτική αίσθηση φόβου και αγωνίας, τρόμου και ανασφάλειας, επανήλθαν στο νου, καθώς πληροφορήθηκα από τους δέκτες της τηλεόρασης ότι το Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Στάθη Λιβαθινού θα ανεβάσει το ιστορικό έργο του Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ, Τίτος Ανδρόνικος.

     Μια θεατρική παράσταση που παρακολούθησα για πρώτη φορά στις 26 Δεκεμβρίου του 1977, ένα μήνα μετά το ανέβασμά της, Πέμπτη 24 Νοεμβρίου 1977. Έφηβος τότε, φανατικός θεατρόφιλος νέος, από το ΑΜΦΙ-ΘΕΑΤΡΟ του Σπύρου Α. Ευαγγελάτου, όπως μου υπενθυμίζει το πρόγραμμα που έχω μπροστά μου και οι ιδιόχειρες ευχές πάνω σε αυτό του εξαίρετου ηθοποιού Ηλία Λογοθέτη.

     ΤΙΤΟΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ, ο «Χάνιμπαλ Λέκτερ» της εποχής εκείνης, πριν γυριστεί ακόμα η κινηματογραφική ταινία με τον ηθοποιό Άντονι Χόπκινς να τον υποδύεται, και πριν γυρίσει η σκηνοθέτης Τζούλι Τέυμορ την ταινία της «Τίτος» (2000)- (“TITOS”) της Juli Taymor με τον ίδιο ηθοποιό να ενσαρκώνει τον ομώνυμο ρόλο, και την εκπληκτική μουσική επένδυση του  Elliot Goldenthal, αυτήν την συμφωνικών προδιαγραφών μουσική. Ο μουσικός είχε γράψει για όσους θυμούνται και την μουσική για την ταινία Allien 3. Το έργο είχε ανεβάσει νωρίτερα, το 1994 στο Broadway η σκηνοθέτης. Ο σπουδαίος αυτός ηθοποιός, (ο Άντονι Χόπκινς, που τον έχουμε απολαύσει και σε ταινίες του Τζέιμς Άιβορι με την Έμμα Τόμσον) είχε ερμηνεύσει τον Ρωμαίο Στρατηγό, όπως μας αφηγήθηκε την ιστορία του, στο πρώτο μάλλον θεατρικό του έργο, ο ελισαβετιανός δραματουργός Ουίλλιαμ Σαίξπηρ. Αυτή η θεϊκή  και προφητική φυσιογνωμία της παγκόσμιας τέχνης, ο αναδημιουργός του τότε γνωστού κόσμου. Η συμπαντική της τέχνης γέφυρα του Μεσαιωνικού Κόσμου με τον Κόσμο της Αναγέννησης.

William Shakespeare, ένας δραματουργός αν όχι ανώτερος, τουλάχιστον ισάξιος με τους τρεις έλληνες τραγικούς. Ο ένας, ο μαϊστορας της θεατρικής τέχνης και ψυχαναλυτής της ανθρώπινης φύσης. Ο πριν από τον πατέρα της ψυχανάλυσης ερμηνευτής και ανιχνευτής της ανθρώπινης συνείδησης. Αυτός που φωτογράφησε και περιέγραψε καλύτερα από κάθε άλλον συγγραφέα τα απόκρημνα φαράγγια της ανθρώπινης προσωπικότητας. Αυτός που μπορούσε να διακρίνει τα κρυφά ένστικτα κάθε ανθρώπου της εποχής του. Που εικονογράφησε σε μια πολύμορφη και πολυποίκιλη γήινη του κόσμου τοιχογραφία τον τότε γνωστό κόσμο. Το πέρασμα από την «Μεσαιωνική βαρβαρότητα» στην ανθοφορία των τεχνών και επιστημών της Αναγέννησης και του Ουμανισμού. Που γνώριζε τον γυναικείο κόσμο ίσως καλύτερα και από τον Ευριπίδη, ίσως καλύτερα και από όσο οι ίδια η γυναικεία φύση γνώριζε τον εαυτό της. Ο πολιτειολόγος και ανακαινιστής της κυβερνητικής εξουσίας. Ο θιασώτης του Νικολό Μακιαβέλι και άλλων πολιτικών στοχαστών της εποχής του. Των θέσεων του έλληνα Αριστοτέλη αλλά και του Ρωμαίου Σενέκα. Ο εκ νέου βιογράφος και αφηγητής της ιστορίας των Άγγλων βασιλέων αλλά και ο γραφιάς εκπληκτικών κωμωδιών. Ο πότης και γλεντζές, ο αγωνιζόμενος για τον επιούσιο οικογενειάρχης αλλά και λάτρης νεαρών όμορφων αγοριών όπως μας φανερώνουν τα Σονέτα του και οι νεαροί ήρωες των έργων του. Αυτοί, οι παρενδυτικοί νέοι, που μπερδεύουν τους επίδοξους εραστές που αναζητούν ερωτικές περιπέτειες. Ο δραματουργός που οικοδόμησε την προσωπικότητα ενός Βασιλιά Λιρ και ενός ιντριγκαδόρου Ριχάρδου του 3. Ενός Άμλετ με το αιώνιο μέχρι σήμερα υπαρξιακό δίλημμα και ενός Μάκβεθ. Που έχτισε ένα αιώνιο ίνδαλμα για τους απανταχού ερωτευμένους δίπολο νεαρών εραστών του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας αλλά και μια σύζυγο Στρίγγλα. Που σχεδίασε τον τύπο του Εβραίου Σάϋλοκ αλλά και αυτόν του μαύρου Οθέλου. Που μας έδωσε την διπλή προσωπικότητα ενός Ιάγου και ενός Φάλσταφ. Και από κοντά, τον πολλαπλό προφητικό χαρακτήρα «των τρελών συμβούλων» των βασιλιάδων. Ο συγγραφέας που αγάπησε τον Πλούταρχο και την ιστορία της παλαιάς Αγγλίας. Ο πολυμήχανος δημιουργός που ύμνησε τους αρχαίους Θεούς-την πολυθεΐα-και εν μέρει και τον χριστιανισμό. Παγανιστής μέχρι τα μπούνια και ταυτόχρονα μονοθεϊστής. Τίποτα το ανθρώπινο σε αυτόν τον αναδημιουργό της ανθρώπινης φύσης συγγραφέα δεν ήταν ξένο, όπως θα μας έλεγε ο αρχαίος ποιητής Μένανδρος. Τίποτα δεν στάθηκε αδιάφορο στο βλέμμα του. Τα πάντα μέσα στην φύση και στις ενέργειες και πρακτικές των ανθρώπων έγιναν ζυμάρι για το πλάσιμο της ύλης στην συγγραφή των έργων του. Για τον Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, όπως ο ίδιος γράφει, «όλος ο κόσμος ήταν μια θεατρική σκηνή» και πάνω της, εμείς οι θεατές αναγνωρίζουμε τον δικό μας κάθε φορά εαυτό, το ατομικό του καθενός μας πρόσωπο και προσωπείο, διαχρονικά και επαναλαμβανόμενα.

     Όταν τελείωσε η παράσταση «ΤΙΤΟΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ» του ΑΜΦΙ ΘΕΑΤΡΟΥ-πολλοί θεατές θυμάμαι έφυγαν στην μέση του έργου- εγώ αποχώρησα με ένα φοβερό και ισχυρό συναίσθημα τρόμου, ανασφάλειας, μιας φοβερής αίσθησης κινδύνου, απειλής, που δεν μπορούσα να προσδιορίσω από πού προέρχονταν, από πού πήγαζε, μια δολοφονική ατμόσφαιρα που σε καραδοκούσε μετά το τέλος της παράστασης, ακριβώς έξω από την πόρτα του Θεάτρου. Ένας αόρατος αλλά ταυτόχρονα υπαρκτός εχθρός σε περίμενε μ' ένα κρυφό γιαταγάνι να σε κομματιάσει, ένα στιλέτο να σε μαχαιρώσει, έναν μπαλτά να σε κόψει φέτες, να σε διαμελίσει, όπως τον αρχαίο θεό Διόνυσο οι μαινάδες, όχι όμως όπως εκείνες από άγνοια, αλλά επί τούτου. Μόνο που εδώ, ο κίνδυνος, η θανατηφόρα απειλή, δεν είχε να κάνει με έναν αρχαίο Θεό, παρά με σένα τον ίδιο, έναν κοινό, καθημερινό άνθρωπο του 1977 λίγο πριν λήξει ο χρόνος. Με έναν νέο θεατή μιας παράστασης και ενός έργου, που θαλασσόδερνε μέσα στο πέλαγος των πάσης λογής αμφισβητήσεων.

     Το συναίσθημα αυτό του τρόμου, το είδα στα μάτια και των άλλων θεατών, (όσοι άντεξαν την παράσταση) τον διαισθάνθηκα από τον τρόπο που στριφογύριζαν δίπλα μου μέσα στα καθίσματά τους, πως αναζητούσαν να αγκαλιάσουν το άτομο ή τα άτομα που βρίσκονταν δίπλα τους και να εξαφανιστούν, να χαθούν, να σταματήσουν τον χρόνο της ιστορίας της θεατρικής εξιστόρησης, να διακόψουν την ίδια την παράσταση. Να γκρεμίσουν τα κλουβιά-φυλακές που βρίσκονταν μέσα οι ήρωες, να κλείσουν τα ρουθούνια τους να μην μυρίζουν το χυμένο αίμα που έρεε σαν ποτάμι, να σκεπάσουν τα μάτια τους να μην βλέπουν τα κομμένα ανθρώπινα μέλη που σκορπίζονταν στο πάτωμα, τα διαμελισμένα σώματα που κρατούσαν οι δολοφόνοι ηθοποιοί στα χέρια τους. Πρώτη φορά έβλεπα τέτοια ανθρώπινη «γενοκτονία» επί σκηνής. Τρομακτική αίσθηση. Τόσα διαμελισμένα ανθρώπινα μέλη που δεν προλάβαινες να τα μετρήσεις. Τόσοι φόνοι εκδίκησης. Απερίγραπτη κατάσταση. Τόσοι σκοτωμοί από το πουθενά. Τέτοιο μένος εξολόθρευσης. Τόση εκδικητική μανία. Φόνοι, βιασμοί, διαμελισμοί, μαχαιρώματα, ύπουλες ή φανερές εκδικήσεις. Σαρδόνιες δολοφονικές καταστάσεις. Ένα απέραντο σφαγείο επί σκηνής. Σαν να βρισκόσουν σε μια αίθουσα κρεοπωλείου την στιγμή της τέλεσης της εκδοράς, του γδαρσίματος, του κοψίματος φιλέτων ανθρώπινων μελών. Ήταν κάτι το πρωτόγνωρο επαναλαμβάνω, για μας τους νέους θεατρόφιλους, το κανιβαλικά αποκαλυπτικό, το εφιαλτικό, το απαίσιο. Το πρόσωπο των ανθρώπων σε εποχές σκοτεινής Αποκάλυψης που οι ενέργειές και οι πράξεις τους, ξεπερνούσαν ακόμα και αυτές των ιπποτών της γνωστής Αποκάλυψης του Ιωάννη. Ήταν οι σύγχρονοι καβαλάρηδες της κόλασης που είχαν ανέβει στη γη, εκείνη την στιγμή, στο τότε τώρα, στο παρόν που συντελούνταν η αναπαράσταση αυτής της Σαιξπηρικής τραγωδίας, όχι των ψυχών τους αλλά των ίδιων των σωμάτων τους. Μια παράσταση τρόμου, δίωρου βασανιστικού εφιάλτη. Παρακολουθούσαμε έντρομοι μια παράσταση εκδίκησης, δολοφονικού μένους, αλόγιστης βίας, που στιγμές-στιγμές, δεν πίστευες στα μάτια σου ότι συμβαίνουν όλα αυτά μπροστά σου εκείνη την στιγμή, αυτήν την θεατρική ώρα, εν έτει 1977. Σε μια πόλη που έλαμπε από τα πολύχρωμα λαμπιόνια των Χριστουγέννων, που χαμογελαστά στρουμπουλά αγγελάκια με σταυρωμένα τα χέρια κρέμονταν από τις κολώνες. Φοβόσουν μήπως οι συντελεστές της παράστασης, οι ηθοποιοί, μόλις κορέσουν την μανία τους επί σκηνής, στρέψουν το μανιακό τους βλέμμα προς εμάς στους θεατές και αρχίζουν να μας κυνηγούν να θέλουν να μας σκοτώνουν, να μας λιντσάρουν, να μας κομματιάσουν, να μας κυνηγήσουν καθώς τρομαγμένοι, αλαφιασμένοι, κάθιδροι, τρέχαμε να ξεφύγουμε, πηδούσαμε πάνω από τα καθίσματα, σκουντούσαμε ο ένας τον άλλον να προλάβουμε να βγούμε έξω, στους δρόμους στα στενά, μέσα στο σκοτάδι η το λαμπερό φως των δρόμων της Αθήνας, στους γύρω από το Θέατρο δρόμους. Το αίμα που κυλούσε πάνω στη σκηνή σε έπνιγε, σου έκοβε την αναπνοή, έρεε μέχρι τα πόδια σου σε πιτσιλούσε καθώς κόβονταν τα ανθρώπινα σωματικά μέλη πάνω στο σανίδι, μέσα στο κλουβί που βρίσκονταν φυλακισμένα τα πρόσωπα αυτά μιας άλλης αλλά ίσως τόσο μελλοντικά κοντινής μας εποχής, του επερχόμενου αιώνα, αυτά τα αιμοβόρα κτήνη της Σαιξπηρικής τραγωδίας. Οι κανίβαλοι αντιήρωες του Σαιξπηρικού θιάσου. Ακόμα και σήμερα, μετά από τόσες δεκαετίες, που ζούμε σε άλλη χιλιετία και εγώ μεγάλωσα, η θεατρική αυτή απόδοση του έργου από τον Σπύρο Α. Ευαγγελάτο και το ΑΜΦΙ-ΘΕΑΤΡΟ, είναι από τις παραστάσεις που δεν μπορώ να ξεχάσω. Θυμάμαι σκηνές και ακόμα νιώθω μια αίσθηση τρόμου, φοβίας, κοιτώ γύρω μου αναστατωμένος, καιροφυλαχτώ ποιος θα με πλησιάσει, όταν ξαναδιαβάζω το έργο, όταν διαβάζω ξανά τις κριτικές που γράφτηκαν για κείνη την παράσταση.

Ο Σπύρος Α. Ευαγγελάτος, αυτός ο εμπνευσμένος θεατράνθρωπος, ο δάσκαλος της θεατρικής τέχνης, αλλά και οι άλλοι συντελεστές ηθοποιοί του Αμφι-θεάτρου που συγκέντρωσε δίπλα του, αυτή η θρυλική και ανεπανάληπτη θεατρική του ομάδα, με προεξάρχοντα τον Ηλία Λογοθέτη στον ρόλο του Σαιξπηρικού Τίτου, ήταν κάτι το συγκλονιστικό και αλησμόνητο. Τον συνάντησα για λίγο μετά το τέλος του έργου, και όταν με ρώτησε πως μου φάνηκε και του είπα όσα του είπα, με ευχαρίστησε λέγοντάς μου "ότι αν τα πιστεύεις αυτά που λες, τότε πέτυχε ο οραματικός σκοπός της παράστασης". 
Ηλίας Λογοθέτης, ένας ηθοποιός που διαθέτει αυτό το εωσφορικό ύφος ερμηνείας όταν το απαιτεί ο ρόλος, έχει την επικίνδυνη φονική σπιρτάδα στο βλέμμα του όταν χρειάζεται, αυτός ο σαλός-ηθοποιός που ξέρει να σκορπά μαγεία αλλά και φόβου τρέλα. Που υποδύεται ρόλους ακραίων καταστάσεων, (βλέπε και Γεώργιο Βιζυηνό). Τον ξαναείδα μαζί με τον σημαντικό ηθοποιό Νικήτα Τσακίρογλου σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου και έδωσε όπως λένε «ρέστα», καλύτερος και από τον κεντρικό πρωταγωνιστή.

Ο Σπύρος Α. Ευαγγελάτος δημιούργησε μια παράσταση που, ίσως και ο ίδιος, να μην περίμενε την επιτυχία της. Ίσως και ο ίδιος σαν σκηνοθέτης, να μην φαντάζονταν τις επιπτώσεις πάνω στις συνειδήσεις των θεατών μετά από χρόνια. Μια παράσταση χωρίς φραγμούς, πέρα από τα όρια της φαντασίας, δίχως ηθικές ή κοινωνικές αναστολές, μια θα τολμούσα να έγραφα μετά από τέσσερις δεκαετίες, σεισμική παράσταση τρόμου και υποταγής σε έναν μελλοντικό κόσμο ανθρώπινων τύπων και χαρακτήρων που κάλπαζαν στην Νέα Εποχή. Μια παράσταση θριαμβευτική αίσθηση δολοφονικών προθέσεων του ανθρώπινου είδους. Τα πλέον αιμοβόρα ανθρώπινα συναισθήματα αναδύθηκαν μέσα από τους ήρωες και εξαπλώθηκαν πάνω στην σκηνή, πλημμύρισαν τον χώρο, βγήκαν ως υποκείμενα ανθρώπινων πράξεων και ενεργειών-όχι ως φαντάσματα-και ξεχύθηκαν στην πόλη της Αθήνας, στην χώρα ολάκερη την εποχή εκείνη και ίσως και μέσα στην εξελικτική διαδρομή του κατοπινού χρόνου. Η βία, σαν απλή κίνηση, σαν σκέψη, σαν απόφαση, σαν δράση, σαν σχεδιασμός, σαν θεατρικός λόγος, σαν ιστορική υπόμνηση του παρελθόντος, σαν τελετουργία ανθρώπινη σε όλο της το αποκρουστικό μεγαλείο, κυριαρχούσε στο έργο αυτό. Οι κινήσεις και οι στάσεις των ηθοποιών την υποδήλωναν, την αναγνώριζες στα διεστραμμένα τους δολοφονικά βλέμματα, στους σκοτεινούς ήχους της φωνής τους, στις κρυφές και σκοτεινές τους επιθυμίες που διαισθανόσουν, στις χειρονομίες τους που απλώνονταν στον χώρο του θεάτρου και σε έκαναν μέτοχο μιας κοινής συμμετοχής στις πράξεις τους, στις ενέργειές τους, στις αποφάσεις τους και ταυτόχρονα, υπέτασσαν εσένα τον ίδιο, σε μια ατμόσφαιρα αδιεξόδου, τρόμου, καταστροφής, αγωνίας. Που πυροδοτούσε το βλέμμα σου, τις αισθήσεις σου, την φαντασία σου σ’ ένα παιχνίδι άγριων διαθέσεων, ύπουλων ενεργειών, γενικευμένης καταστροφής. Δεν ήταν «Η Ρώμη ένα άγριο πεδίο τίγρεων» που γράφει ο Σαίξπηρ μόνο, αλλά εσύ ο ίδιος βρισκόσουν μέσα σ’ ένα σύγχρονο Κολοσσαίο που οι μονομάχοι εξασκούνταν πάνω σου, διαμέλιζαν το σώμα σου, τα μέλη σου, έπιναν το αίμα σου που κυλούσε κοχλάζον στο χώμα για να πάρουν δύναμη, ισχύ.

Μια παρόμοια αίσθηση ένιωσε νομίζω ο κινηματογραφόφιλος θεατής όταν παρακολούθησε την ταινία «Αποκάλυψη Τώρα» του Φράνσις Φορντ Κόπολα, (“APOCALYPSE NOW”) του Αμερικανού σκηνοθέτη και παραγωγού Francis Ford Coppola, στις σκηνές που γίνονταν οι τελετουργικές θυσίες-σφαγές των ζώων, ο διαμελισμός των ανθρώπινων υπάρξεων που σκοτώνονταν από τις βόμβες Ναπάλμ που έπεφταν από τα αμερικάνικα αεροπλάνα ενώ ακούγονταν το κομμάτι από τον καλπασμό των Βαλκυριών, “The ride of Valkyries” του Richard Wagner. Όταν τα κορμιά φλέγονταν σαν λαμπάδα καθώς τα φλογοβόλα όπλα των στρατιωτών τους σημάδευαν και τους πυρπολούσαν. Τους λαμπάδιαζαν. Ανθρώπινες δάδες ενός πολέμου καθαρά αποικιοκρατικού. Έργα και ημέρες μιας σύγχρονης επαναλαμβανόμενης Αποκάλυψης. Μόνο που όπως και η παράσταση που έστησε και σχεδίασε και ονειρεύτηκε ο Σπύρος Α. Ευαγγελάτος, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, δεν ήταν μια παράσταση που θα μπορούσε να την αντικρίσει ανθρώπου μάτι, να ακούσει τους δολοφονικούς τριγμούς της, ενός μέλλοντος κόσμου, όπως έπραξε ο παλαιός προφήτης στην δική του μυστική αναφορά στο βιβλίο του για την αμαρτωλή Ρώμη. Αλλά ο σύγχρονος της εποχής του θεατής σφράγιζε τα αυτιά να μην ακούσει τα λόγια της εκδικητικής μανίας των δολοφόνων, έκλεινε τα μάτια να μην δει τις αποτρόπαιες πράξεις που συντελούνταν πάνω στην σκηνή. Έτσι όπως έπραξαν και οι θεατές της ταινίας “Salo” του Pier Paolo Pasolini, (όσοι άντεξαν και δεν έφυγαν και την παρακολούθησαν στην αίθουσα «Στούντιο» θα θυμούνται), όπου οι ναζί εγκληματίες χορεύοντας βασάνιζαν νέους και νέες σοδομίζοντάς τους. Όπως έκλειναν τα μάτια οι θεατές αισθανόμενοι αποτροπιαστική φρίκη καθώς έβλεπαν τον ηθοποιό Ντόναλντ Σάδερλαντ, συνεργάτη των δυνάμεων του Μουσολίνι στην Ιταλία κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, με αυτό το μοχθηρό χαμόγελο να πιάνει από τα πόδια το νεαρό αγόρι που είχε βιάσει και να το περιστρέφει μέσα στο δωμάτιο, να το στροβιλίζει πάνω στους τείχους σκοτώνοντάς το και διαμελίζοντάς το για να μην αφήσει αποδείξεις των αποκρουστικών πράξεών του, καθώς τα αμερικάνικα απελευθερωτικά στρατιωτικά στρατεύματα έμπαιναν στην Ιταλία απελευθερώνοντάς την. Ενώ η σύζυγός του χαμογελούσε. Από την θρυλική μεγάλου μήκους επική ταινία σε δύο μέρη «1900-Νοβετσέντο», (“Novecento”) Bernardo Bertolluchi.

     Ο ελισαβετιανός ποιητής και δραματουργός του 16^ου αιώνα, που σε ορισμένα του έργα θυμίζει θεατρικά μοτίβα του Κρίστοφερ Μάρλοου, σαν άνθρωπος του θεάτρου-ηθοποιός και ο ίδιος και θιασάρχης-βάζει να εκτυλίσσονται οι φόνοι και οι δολοφονικές αυτές πράξεις μπροστά στα μάτια μας, οι θεατές είναι παρόντες, αντίθετα από τους έλληνες τραγικούς, που τους είχε διαβάσει και τους γνώριζε, οι οποίοι ποτέ δεν βάζουν πάνω στην σκηνή να διαδραματίζονται τέτοια γεγονότα. Πάντα μας τα αφηγούνται ή περιγράφονται. Βλέπε την δολοφονία του Αγαμέμνονα από την Κλυταιμνήστρα και τον Αίγισθο, στην γνωστή ιστορία του οίκου των Ατρειδών. Την δολοφονία του Αίγισθου από τον Ορέστη. Την αλληλοσφαγή των δύο αδερφών Ετεοκλή και Πολυνείκη. Την δολοφονία των παιδιών του Ιάσονα από την μητέρα τους Μήδεια. Το γκρέμισμα με προτροπή του Οδυσσέα του μικρού Αστυάνακτα από τα Τείχη της Τροίας στις Τρωάδες του Ευριπίδη. Ο θάνατος ή η δολοφονία συντελείται στα παρασκήνια στις αρχαίες τραγωδίες αντίθετα στις Σαιξπηρικές συντελείται πάνω στην σκηνή μπροστά στα μάτια των θεατών.

     Η ιστορική αυτή τραγωδία δεν είχε καλή τύχη όταν παρουσιάστηκε για πρώτη φορά, θεωρήθηκε μια τραγωδία άμετρης και αλόγιστης βίας και δεν ανεβάζονταν εύκολα. Κατά την διάρκεια του 18 αιώνα όπως αναφέρουν οι Σαικσπηρικοί ιστορικοί και ερευνητές η τραγωδία αυτή, αποδοκιμάστηκε από τους Βικτοριανούς κριτικούς, δεν έγινε αποδεκτή και καταδικάστηκε σαν ένα έργο που αναδεικνύει την σκληρότητα και την ωμότητα, την βία και το μίσος, την εκδίκηση και τον φθόνο. Σίγουρα, για την κρίση των Βικτοριανών με την μεγάλη σεμνοτυφία και καθωσπρεπισμό, την τυπολατρία και την πειθαρχία, η Σαικσπηρική αυτή τοιχογραφία του παλαιού κόσμου που εισέβαλε στον νέο ήταν πλημμυρισμένη με ανεξέλεγκτη βία, ανθρώπινο αίμα, αμέτρητοι φόνοι, κανιβαλισμούς, βιασμούς, φοβερές ίντριγκες, δολοπλοκίες, αλλά και δόσεις χιούμορ. Το Σαικσπηρικό αυτό έργο δεν συναντούσε την προθυμία να παρασταθεί από τους θιασάρχες, μια και δεν κόμιζε κανένα θετικό θα σημειώναμε μήνυμα ανθρωπισμού –αντίθετα, ήταν ένα έργο με όλα τα στοιχεία τα αρνητικά και απαγορευμένα των παραδεδεγμένων κοινωνικών αξιών της γηρεάς ηπείρου και των κατοίκων της. Το επανέφερε στην θεατρική επιφάνεια ο σημαντικός σκηνοθέτης Πήτερ Μπρουκ σε παράστασή του το 1955 που τον ρόλο του αιμοσταγούς Ρωμαίου στρατηγού εναντίον των Γότθων Τίτου τον ερμήνευε ο αλησμόνητος και κλασικός Λώρενς Ολιβιέ ενώ τον ρόλο της Λαβίνιας, κρατούσε η επίσης κλασική Βίβιαν Λη. (παροιμιώδης και γοητευτική ως Σκάρλετ Ο’Χάρα, στο «Όσα παίρνει ο άνεμος». Αλλά και ο Ολιβιέ ως ερμηνευτής Σαιξπηρικών τραγωδιών).

     Την κινηματογραφική μεταφορά του έργου,-που αν δεν κάνω λάθος προσφέρθηκε και σε cd. από εφημερίδα-σχολίασαν ο Roger Ebert στο PLANNET HOLLYWOOD, δες εφημερίδα «Τα Νέα»-Πρόσωπα 21^ος Αιώνας, τεύχος 48/5-2-2000 και η Βάσω Κουτζιγιάννη στην εφημερίδα «Η Απογευματινή» της Κυριακής 10/8/2000. Επίσης, για την μουσική που έγραψε ο Elliot Goldenthal για την ταινία και κυκλοφόρησε σε βινύλιο, έγραψε ο Γιώργος Νοταράς στο μουσικό περιοδικό «Δίφωνο» τεύχος 57/6,2000 σ.171.

Το βιαιότερο αυτό έργο του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, όπως μας πληροφορεί η εφημερίδα «Η Καθημερινή» της Κυριακής της 16^ης Απριλίου του 1995, επιλέχτηκε από το Market Theatre του Γιοχάνεσμπουργκ της Νοτίου Αφρικής για να καταγγείλει το τότε απαρτχάιντ, των λευκών αποικιοκρατών εναντίων των μαύρων κατοίκων.

       Στην θρυλική αυτή παράσταση του ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟΥ του Σπύρου Α. Ευαγγελάτου, που επανήλθε στην μνήμη μας με το ανέβασμά της στο Εθνικό Θέατρο, όπως αναφέρεται στο πρόγραμμα-αυτά τα χρήσιμα θεατρικά προγράμματα του Αμφιθεάτρου, τα μακρόστενα σε μέγεθος, τους ρόλους υποδύονταν οι εξής ηθοποιοί:

ΠΡΩΤΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΣΑΙΞΠΗΡ

ΤΙΤΟΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ

 Μετάφραση: Βασίλη Ρώτα-Βούλα Δαμιανάκου

Σκηνοθεσία: Σπύρος Α. Ευαγγελάτος

Σκηνικά-Κουστούμια: Γιώργος Πάτσας

Μουσική Επιμέλεια: Πόλα Γιαζουλέα

ΔΙΑΝΟΜΗ

(με τη σειρά που εμφανίζονται τα πρόσωπα)

Σατουρνίνος, γιός του πεθαμένου αυτοκράτορα της Ρώμης     ΑΛΕΞΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΗΣ

Βασσιάνος, αδερφός του Σατουρνίνου                             ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΑΣΗΣ

Μάρκος Ανδρόνικος, αδερφός του Τίτου, δήμαρχος ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΒΟΓΙΑΤΖΗΣ

Μούτιος, γιός του Τίτου Ανδρόνικου                              ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΔΙΜΗΣ

Τίτος Ανδρόνικος, Ρωμαίος στρατηγός κατά των Γότθων ΗΛΙΑΣ ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ

Λούκιος, γιός του Τίτου Ανδρόνικου                              ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ

Ταμόρα, Βασίλισσα των Γότθων ΡΙΚΑ ΣΗΦΑΚΗ

Χείρων γιός της Ταμόρας                                              ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΗΤΡΟΥΣΗΣ

Δημήτριος γιός της Ταμόρας                                      ΣΤΑΘΗΣ ΚΑΚΚΑΒΑΣ

Λαβινία, θυγατέρα του Τίτου Ανδρόνικου 

ΛΗΔΑ ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

Κουϊντος, γιός του Τίτου Ανδρόνικου

ΚΩΣΤΑΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Μάρτιος, γιός του Τίτου Ανδρόνικου        

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΙΑΤΑΣ

Ααρών, Μαύρος, εραστής της Ταμάρας

ΝΙΚΟΣ ΜΠΟΥΣΔΟΥΚΟΣ

Λούκιος, ο νεώτερος, νεαρός γιός του Λουκίου,

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΙΑΤΑΣ

Υπηρέτης της Ταμόρας

ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΔΙΜΗΣ

Πούμπλιος, γιός του Μάρκου Ανδρόνικου

ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΑΣΗΣ

Κωμικός                                                                          ΚΩΣΤΑΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Αιμίλιος, Ρωμαίος πατρίκιος 

ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΔΙΜΗΣ

Γάϊος, συγγενής του Τίτου                                              ΚΩΣΤΑΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Πρώτη παράσταση: Πέμπτη 24 Νοεμβρίου 1977

Πέμπτη Θεατρική Περίοδος

Χειμώνας 1977-1978

Θέατρο οδού Κεφαλληνίας

Το εξώφυλλο του προγράμματος κοσμεί το έργο «Ο Κάιν σκοτώνει τον Άβελ» του χαράκτη Άλμπρεχτ Ντύρρερ (1511)

Το πρόγραμμα του ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟΥ περιέχει ακόμα και τα εξής:

Ολόκληρο το κείμενο του έργου όπως κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «ΙΚΑΡΟΣ» στην μετάφραση των Ρώτα- Δαμιανάκου.

Μικρό απόσπασμα από τον γερμανό ποιητή και συγγραφέα Goethe, «Στην Επέτειο του Σαίξπηρ» (1771) Μετάφραση Άρη Δικταίου στο «Σαίξπηρ για πάντα», εκδόσεις «Φέξη» Αθήνα 1961

Φωτογραφίες και βιογραφικά των συντελεστών της παράστασης και των συνεργατών του Σπύρου Α. Ευαγγελάτου. Ανάμεσα στα ονόματα των ηθοποιών από όλην την ελληνική επικράτεια, υπάρχει και ένας ηθοποιός από τον Πειραιά ο Κώστας Μπάσης

Απόσπασμα από την Εισαγωγή του Βασίλη Ρώτα στην μετάφραση του έργου

Για τον Βασίλη Ρώτα, γράφει σημείωμα η σύντροφός του και συνμεταφράστρια Βούλα Δαμιανάκου

Η ΑΓΓΛΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΛΙΣΑΒΕΤ Α΄ του Philippe Erlanger, Από το περιοδικό «ΙΣΤΟΡΙΑ» αρ. 8 Φεβρουάριος 1969

ΕΛΙΣΑΒΕΤΙΑΝΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ του JAN KOTT, από το μελέτημά του «Σαίξπηρ, ο σύγχρονός μας» μετάφραση Αλέξανδρου Κοτζιά, εκδόσεις Ηριδανός Αθήνα 1970

Ο ΣΑΙΞΠΗΡ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ (χρονολόγιο και γεγονότα)

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΑΙΞΠΗΡ του Br. Johnson, από το περιοδικό  «ΙΣΤΟΡΙΑ» αρ. 38 Ιούνιος 1971

R. F. Hill, «Η σύνθεση του Τίτου Ανδρόνικου» (απόσπασμα από)  Shakespeare Survey αρ. 10 (1957)

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΣΑΙΞΠΗΡ  του E. K. CHAMBERS, Oxford 1930

ΠΗΓΕΣ: αποσπάσματα από G. B. Harrisson, Εισαγωγή στον Τίτο Ανδρόνικο, εκδ. “Penguin” 1958. Και Εισαγωγή στον Τίτο  Ανδρόνικο του J. M. Maxwell εκδόσεις Arden 1968.

ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: αποσπάσματα από J. C. Maxwell, B. F. Hill, T. J. B. Spencer

Ο ΤΙΤΟΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ ΣΤΗ ΣΚΗΝΗ: σταχυολογήματα από διάφορα μελετήματα των Gustav Ungerer, J. Dover Wilson, Heinz Kinddermann, C. B. Young, Robert Speaight.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΗΤΕΡ ΜΠΡΟΥΚ (Στράτφορντ 1955): απόσπασμα από το ως άνω βιβλίο του JAN KOTT.

--

     Οι παλαιότεροι σε ηλικία θεατρόφιλοι, έχουν διαπιστώσει όσοι παρακολουθούσαν τις παραστάσεις του ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟΥ ότι τα προγράμματα επείχαν κατά κάποιον τρόπο την θέση ενός «βιβλίου» μια και περιείχαν και το κείμενο του έργου. Μπορεί όχι όλο, αυτό ήταν τεχνικά αδύνατο, βλέπε ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ και άλλα έργα, αλλά είχαν μια ικανοποιητική θεατρική πληρότητα για την εποχή τους και σήμερα αποτελούν τεκμήρια της Ιστορίας του Ελληνικού Θεάτρου, όπως και τα προγράμματα του Εθνικού Θεάτρου, αυτά του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κουν, των παραστάσεων του Λευτέρη Βογιατζή κλπ.

     Κλείνοντας αυτό το προσωπικό μνημονικό σεργιάνι που επανήλθε στην επιφάνεια, αναφέρω και τα ονόματα των κριτικών που υποδέχτηκαν το έργο και δημοσιεύτηκαν στις εφημερίδες της εποχής, και γνωρίζω χωρίς να εξαντλώ φυσικά τις θεατρικές κριτικές που θα υπάρχουν σε άλλα έντυπα.

-Β. Π., εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ 24/11/1977, «Τίτος Ανδρόνικος»

(«Δραματουργικά: Με μια αρχική αντιμετώπιση ο Τίτος Ανδρόνικος φαίνεται έργο άνισο. Πολλές σκηνές δείχνουν ελάχιστα Σαιξπηρικές και άλλες πάλι έχουν το δραματικό μέγεθος ενός Ληρ ή Οθέλλου. Πάντως φαίνεται η Σαιξπηρική τραγωδία δεν έχει πάρει ακόμα την τελική της μορφή»…)

-Γιάννης Ξανθούλης, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 24/11/1977, Το πιο άγριο έργο του Σαίξπηρ

(«…Ριζικά ανανεωμένο το θεατράκι αυτό που στέγασε τέσσερα χρόνια περίπου το «Ανοιχτό Θέατρο» του Γιώργου Μιχαηλίδη και ένα χρόνο το «Θέατρο του Λαού» φιλοξενεί τώρα το «Αμφιθέατρο» κι ένα από τα λιγότερο παιζόμενα έργα του Σαίξπηρ»…)

-Φάνης Κλεάνθης, εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ 24/11/1977, ΕΡΓΟ ΣΚΛΗΡΟ ΓΕΜΑΤΕΣ ΣΚΗΝΕΣ ΑΓΡΙΟΤΗΤΑΣ. Τίτος Ανδρόνικος. Ανεβάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα

(«Γενικά η παράσταση υπογραμμίζει το πέρασμα από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση και την βιαιότητα που καθρεπτίζει η ιστορική αυτή φάση και που έχει σχέση  με την σημερινή εποχή, όπου όλοι ελπίζουμε ότι από έναν «Μεσαίωνα» θα περάσουμε σε μια καινούργια «Αναγέννηση»-κατέληξε ο Σπ. Ευαγγελάτος»)

-Μαλβίνα Κάραλη, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 4/12/1977, «ΤΙΤΟΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ» Ένας Σαίξπηρ που σοκάρει τον θεατή μέχρι λιποθυμίας. Ανεβασμένος μόλις 5-6 φορές σ’ όλο τον κόσμο.

(«Ο Τίτος Ανδρόνικος άπαιχτο έργο  του Σαίξπηρ στην Ελλάδα ανέβηκε πρόσφατα από τον θίασο του Σπύρου Ευαγγελάτου σε μετάφραση Βασίλη Ρώτα και σκηνικά-κοστούμια Γιώργου Πάτσα. Ακρωτηριασμοί, βιασμοί, και άλλα ανατριχιαστικά συμβαίνουν επί σκηνής συχνά-πυκνά, προκαλώντας ποικίλες αντιδράσεις.»…)

-Κώστας Γεωργουσόπουλος, εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ 7/12/1977, Η Γεωμετρία της βίας

(…Δεν ξέρω πως θα αντιδράσουν οι συμπολίτες μας σ’ αυτήν την πρόκληση’ πόσο είναι ικανοί και γενναίοι να αφεθούν στην αποδόμηση του ηθικού τους κωδίκελλου, ώστε ολόγυμνοι να αποδεχτούν την σαιξπηρική κατάθεση για την ιστορία’ γιατί ο Τίτος Ανδρόνικος είναι μια τυπική εφαρμογή των αρχών της αξιωματικής που δεσπόζει στην ιστορία: Δεν είναι τυχαίο που δεν αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο’ είναι ένα ιστορικό μοντέλλο μια ιστορική κατασκευή μια τοπολογική μήτρα της ιστορίας…»)

-Ελένη Βαροπούλου, εφημερίδα Η Αυγή 18/12/1977, ΘΕΑΤΡΟ: ΑΜΦΙ-ΘΕΑΤΡΟ, «Τίτος Ανδρόνικος»

(…»Τραγωδία με φοβερές δυσκολίες ο Τίτος Ανδρόνικος ανεβαίνει για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Με την παράσταση αυτή το «Αμφιθέατρο» έρχεται να εκπληρώσει τον σημαντικό ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στο σύγχρονο κοινό και ένα κλασικό κείμενο, ενώ παράλληλα ασκείται σκηνικά σε μια σύνθετη θεατρική γλώσσα.»)…

-Γιάννης Μητσόπουλος, περιοδικό Επίκαιρα τχ. 489/15-12-1977, συνέντευξη με τον Ηλία Λογοθέτη. Ο Ηλίας Λογοθέτης γίνεται σαιξπηρικός ήρωας με το «Αμφι-Θέατρο» του Σ. Ευαγγελάτου. Ένας Τίτος Ανδρόνικος σήμερα.

(ερώτηση: Ο χώρος που δουλεύεις τώρα δεν είναι πια καθαρός; Τουλάχιστον αυτό φαίνεται σε μας τους απ’ έξω, τους θεατές. Και νομίζω ότι η παράσταση είναι καθρέπτης.

Απάντηση: -Το σύστημα που δουλεύουμε θαρρώ ότι είναι πολύ δημοκρατικό. Τόσο πολύ που ώρες-ώρες καταντάει να μην είναι και πολύ ωφέλιμο. Αλλά είναι σύστημα που δεν μας καταπιέζει. Υπάρχουν περιθώρια. Κουβεντιάζουμε. Με τις αντιρρήσεις μας, ακούει ο σκηνοθέτης μας, μιλάμε μαζί του. Δεν έχουμε το μαχαίρι στο λαιμό.») 

-Τάσος Λιγνάδης, περιοδικό Επίκαιρα τχ, 491/29-12-1977, «Τίτος Ανδρόνικος» από το Αμφιθέατρο

(«… Το στοιχείο του Καλού και του Κακού είναι αμφισβητήσιμα και αντιφατικά στο έργο. Οι ήρωές του είναι όλοι τους ανεξαίρετα χασάπηδες ανθρώπων…»)

-Μανώλης Σκουλούδης, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 4/1/1978, «Τίτος Ανδρόνικος» : Πυραμιδική φρικαλεότητα

(…Ο ΤΙΤΟΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ, υποθετικός στρατηλάτης Ρωμαίος, σπέρμα παραμυθού, αλλά γέννημα και θρέμμα της ορμητικής νεανικής φαντασίας του Σαίξπηρ, ανάμεσα στον Ριχάρδο τον Γ΄ και στην Στρίγγλα που έγινε Αρνάκι, επιστρέφει στη Ρώμη θριαμβευτής ύστερα από έναν πόλεμο με τους Γότθους  της απόλυτης επίσης προσωπικής ευρεσιτεχνίας του μέγιστου δραματικού ποιητή των αιώνων.»…)

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη γραφή σήμερα 7/10/2018

Πειραιάς 7 Οκτωβρίου 2018

ΥΓ. Κάποιος νεαρός ρομά, πατέρας ενός παιδιού διαφήμιζε στο ιντερνετ τα χρήματα που είχε αποκομίσει από τις 60 διαρρήξεις που είχε κάνει ανά την ελληνική επικράτεια. Συνελήφθη από την αστυνομία και αφού ανακάλυψαν ότι είχε κάνει 60 κλοπές και ληστείες τον άφησαν ελεύθερο. Όπως μάθαμε σε όλα τα δελτία ειδήσεων. Ερώτηση, Ποιος έλληνας ή αλλοδαπός που έχει τελειώσει το δημοτικό σχολείο πιστεύει ότι υπάρχει δικαιοσύνη σε αυτήν την χώρα. Σαν ερώτηση το θέτω όχι σαν διαπίστωση της εθνικής μας πτώχευσης.

Και άλλη μια ερώτηση. Από το 2013-από την προηγούμενη κυβέρνηση, όπως ακούστηκε στις ειδήσεις, ψηφίστηκε Νόμος του Κράτους που απαλλάσσει από την οποιαδήποτε ευθύνη τους υπαλλήλους των τραπεζών που έδιναν ανεξέλεγκτα δάνεια στους καταναλωτές. ΟΚ ! Και ρωτάω σαν απλός φορολογούμενος πολίτης που δεν έχω πάρει ποτέ στην ζωή μου ένα μικρό ή μεγάλο δάνειο. Είχα χρήματα αγόραζα αυτό που ήθελα, δεν είχα δεν δανειζόμουν. Ο υπάλληλος ή οι υπάλληλοι που έδιναν τα δάνεια δεν μπορούσαν να καταλάβουν ότι στα άτομα που έδιναν το δάνειο, δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να το ξεπληρώσουν; Δεν έβλεπαν ότι η ηλικία δεν τους επιτρέπει να αποπληρώσουν τα χρήματα που δανείζονταν; Τόσο λαρτζ ενεργούσαν; Και αν ναι, γιατί τώρα έχει ευθύνη μόνο ο καταναλωτής που πήρε το δάνειο και δεν μπορεί να το αποπληρώσει-όχι ο μπαταξής-και του παίρνουν την πρώτη ή άλλη κατοικία. Η μισή οικονομική ευθύνη, δεν πρέπει να ανήκει σε αυτούς που έδιναν ανεξέλεγκτα τα δάνεια; Ή πάλι κάνω λάθος, και θα σώσουμε ξανά τις τράπεζες σε βάρος ποιών;;;;

Καλά κούλουμα συνέλληνες.