Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Ο Τελευταίος Πειρασμός του Νίκου Καζαντζάκη

       Γυρίζω με νοσταλγία τριάντα χρόνια πίσω τα χρόνια του βίου μου, στα 1988, για την ακρίβεια, τον Οκτώβρη του 1988, όταν προβλήθηκε με αρκετές δυσκολίες και περιπέτειες σε επιλεγμένες αθηναϊκές κινηματογραφικές αίθουσες η ταινία του αμερικανού σκηνοθέτη Μάρτιν Σκορτσέζε,-Martin Scorsese, “The Last Temptation of Christ”, «Ο Τελευταίος Πειρασμός» με τον Willem Dafoe στον ομώνυμο ρόλο. Ταινία βασισμένη στο πολυδιαβασμένο και πολυσυζητημένο στην χώρα μας μυθιστόρημα του έλληνα συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη. Μια ταινία που και τότε, όπως έγραψα σε σημείωμά μου σε πειραϊκή εφημερίδα, δεν μου έκανε μεγάλη εντύπωση, δεν με ενθουσίασε όπως ίσως αναμέναμε από έναν σκηνοθέτη του διαμετρήματος του Μάρτιν Σκορτσέζε. Εξαίρεση αποτέλεσε η υπέροχη μουσική του Πίτερ Γκάμπριελ, που ακόμα και σήμερα, τριάντα χρόνια μετά, ηχεί με ευχαρίστηση στα αυτιά μας. Η ταινία δόθηκε πριν μερικά χρόνια από γνωστή εφημερίδα σε cd, και όποιος ενδιαφέρεται μπορεί να την παρακολουθήσει.

      Ο Νίκος Καζαντζάκης υπήρξε ένας από τους λίγους (;) έλληνες δημιουργούς του προηγούμενου αιώνα που ασχολήθηκε συστηματικά και μελέτησε σε βάθος βυζαντινούς ιστορικούς και χρονογράφους και, εκκλησιαστικούς συγγραφείς. Συγγραφείς της λεγομένης Νηπτικής Θεολογίας. Τους Μυστικούς. Τους διάβαζε στο πρωτότυπο, και γνώριζε επίσης, τους μεταγενέστερους σχολιασμούς των έργων τους. Αυτός και ο κυρ Φώτης Κόντογλου νομίζω, είναι οι δύο μας μυθιστοριογράφοι, και μάλλον και ο κυρ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης που κατείχαν σε βάθος την βυζαντινή γραμματεία και μεγάλο μέρος της εκκλησιαστικής. Το θέμα της αναζήτησης του προσώπου του Θεού έτσι όπως αυτό φανερώνεται μέσα στην Ιστορία κατά την διάρκεια των αιώνων σε όλους τους πολιτισμούς και τις παραδόσεις, ήταν κάτι που δεν άφησε αδιάφορο τον Κρητικό συγγραφέα, τουναντίον τον βασάνιζε σ' όλη του την ζωή. Η συνεχής αγωνία του και προσπάθειά του να μετατρέψει την φθαρτή ύλη σε πνεύμα, δεν είναι παρά ένας άλλος δρόμος προς την Θέωση. Η αγωνιώδη και έντονη α-πιστία, δεν είναι παρά ένας ακόμα δρόμος πίστης. Το Τίποτα του Καζαντζάκη. Αυτό που δεν Υπάρχει, δεν είναι παρά μια άλλη αφετηρία δημιουργίας του ανθρώπου. Ο ρόλος του Μύστη με ότι αυτή η ιδιότητα συνεπάγεται στις συνειδήσεις των πιστών (του οικουμενικού αναμορφωτή των ζωών και των συνειδήσεων των ανθρώπων) ήταν κάτι που ενστερνίζονταν για τον εαυτό του ο έλληνας μυθιστοριογράφος. Η ενασχόλησή του ακόμα με ζητήματα θρησκευτικού και φιλοσοφικού περιεχομένου, τα οποία υιοθετούσαν και καταπιάνονταν οι διάφορες τεκτονικές στοές της εποχής του, όπως και το θεοσοφικό κίνημα και τα παρακλάδια του, (αναφέρομαι στο κίνημα της μαντάμ Μπλαβάτσκυ), τα διάφορα κινήματα εσωτερισμού που είχαν αναπτυχθεί στις αρχές του προηγούμενου αιώνα στην ευρωπαϊκή ήπειρο, και επέδρασαν στις συνειδήσεις χιλιάδων ευρωπαίων πολιτών και σε άτομα της πνευματικής και καλλιτεχνικής ιντελιγκέντσιας, που πρέσβευαν και προπαγάνδιζαν μια παγκόσμια θρησκεία, έναν θρησκευτικό συγκρητισμό, πέρα από γεωγραφικά σύνορα, τοπικές παραδόσεις, πολιτισμικές καταβολές, δεν ήταν κάτι άγνωστο στον σημαντικό έλληνα συγγραφέα. Τουναντίον, ήταν κάτοχος και γνώστης των ζητημάτων αυτών, και αυτό μπορεί να το εξακριβώσει ο αναγνώστης του έργου του, αν διαβάσει τις εκατοντάδες επιστολές του, αυτές που σε μεγάλη "ποσότητα" έστελνε σε γνωστούς και άγνωστους φίλους του, (θαυμαστές του), στο τι τους έλεγε, και προς τα πού εστίαζε το ενδιαφέρον του. Καθώς επίσης, οι ιδέες αυτές βρίσκονται σκόρπιες μέσα στο μυθιστορηματικό, ταξιδιωτικό, φιλοσοφικό, θεατρικό και ποιητικό του έργο. Δεν είναι μόνο η Ασκητική που συγκεφαλαιώνει την φιλοσοφία και κοσμοθεωρία του, αλλά κυρίως, η Ογκωδέστατη και πολυσέλιδη Οδύσσειά του, που μας φανερώνει τα παγκόσμια διεθνή ιδεολογικά και θρησκευτικά ρεύματα που γνώριζε και ακολουθούσε ο Κρητικός δημιουργός. Μέσα σε αυτό το ιλιγγιώδες σύμπαν γνώσεων, διαβασμάτων και προσωπικών του ερευνών και ενδιαφερόντων που κινούνταν ο πάντα ασκητικός στην ζωή του Νίκος Καζαντζάκης, δεν θα μπορούσε να απουσιάζει και ένα βιβλίο που προέρχονταν από έναν μυστικό της βυζαντινής θύραθεν παράδοσης, τον άγιο Νικόλαο Καβάσιλα. Έναν συγγραφέα του 14^ου αιώνος, που μας έχει δώσει εξαιρετικά θεολογικά και χριστιανικά έργα που κοσμούν την βυζαντινή και ορθόδοξη γραμματεία, ανεξάρτητα αν ο μη χριστιανός αναγνώστης, ασπάζεται τις θεολογικές του απόψεις ή όχι. Το βιβλίο αυτό είναι το γνωστό «Η Εν Χριστώ Ζωή μου». Η δική μου γενιά τουλάχιστον, το είχε προμηθευτεί και διαβάσει παλαιότερα από τις γνωστές εκδόσεις ΕΠΕ της Θεσσαλονίκης. Αυτοί οι καλαίσθητοι και προσεγμένοι πράσινοι τόμοι από την Θεσσαλονίκη. Τα έργα του μυστικού ορθόδοξου συγγραφέα αποτελούν μέρος της Ελληνικής Πατρολογίας. Ορισμένα από αυτά, έχουν εκδοθεί στα μεταγενέστερα χρόνια, από διάφορους εκδοτικούς οίκους σχολιασμένα επιστημονικά και θεολογικά. Ερμηνευτικοί σχολιασμοί πάντα όπως είναι φυσικό, που βρίσκονται μέσα στο πλαίσιο και το γνωστικό παιδίο της εκκλησιαστικής ορθόδοξης παράδοσης. Όσοι έτυχε να διαβάσουν το έργο αυτό, και δεν το ερμήνευσαν με τον φακό της ορθόδοξης δογματικής ματιάς, αλλά σαν ένα από τα εκατοντάδες κείμενα της βυζαντινής ελληνικής ορθόδοξης γραμματείας, θα παρατήρησαν, αν είχαν ήδη διαβάσει το μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη «Ο Τελευταίος Πειρασμός»- που ο Καζαντζάκης το αφιερώνει στην συγγραφέα πριγκήπισσα Μαρία Βοναπάρτη του πρίγκηπα Γεωργίου της Ελλάδος, προσωπική του φίλη και θερμή αναγνώστρια των έργων του και υποστηρίκτριά του, όταν κινηγήθηκε από την επίσημη εκκλησία-ότι υπάρχουν αρκετές συγγένειες μεταξύ του έργου του Νικολάου Καβάσιλα με το μεταγενέστερο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη.Ο τρόπος που φωτίζει την εικόνα του Θεανθρώπου Χριστού, ο Νικόλαος Καβάσιλας, και η επαναδημιουργία της εικόνας του Χριστού από τον Νίκο Καζαντζάκη στην εποχή του, συγκλίνουν στο αρχέγονο και αέναο μυστήριο της πάλης του ανθρώπου να ομοιωθεί με τον Θεό. Το χρέος κάθε ανθρώπου να κερδίσει μέσα από τον προσωπικό του αγώνα και αγωνία την Θέωση. Ο θερμός βαθμός της πίστης του ενός και ο ζέων αντίστοιχος βαθμός της πίστης, α-πιστίας του άλλου, συμφιλιώνονται στον κοινό του ανθρώπου σκοπό. Στην μία περίπτωση η εσωτερική πάλη του ανθρώπου πραγματοποιείται μέσα στα τείχη της εκκλησιαστικής δογματικής, στην άλλη, στον θύραθεν λειμώνα της περιπλάνησης των αγωνιών και ερωτημάτων του ανθρώπου. Ο Νίκος Καζαντζάκης επανασχεδίασε το πρόσωπο του Χριστού (εννοώ την συμβολική του μύθου του) όχι όπως μας το παρέδωσε η βιογραφική παράδοση των συνοπτικών ευαγγελιστών, αλλά όπως το ερμήνευσε ο βυζαντινός άγιος λόγιος. Ο Πειρασμός, δεν είναι σεξουαλικός όπως οι περισσότεροι αναγνώστες στέκονται και σκανδαλίζονται (ότι δηλαδή στο όνειρό του ο Χριστός παντρεύτηκε, έκανε παιδιά και ζήσανε αυτοί καλά και εμείς καλύτερα) αλλά διανοητικός. Η εσωτερική πάλη του κάθε ανθρώπου μέχρι να ομοιωθεί με τον κεντρικό ιδεότυπο που σύμφωνα με την χριστιανική παράδοση είναι ο Χριστός. Όχι ο οποιοσδήποτε Χριστός αλλά ο εσταυρωμένος Χριστός για την σωτηρία του κόσμου. Εφόσον ακολουθεί, σύμφωνα με την επίσημη δοξασία των κατά τόπους εκκλησιών η ανάστασή του και κατ’ επέκταση και η ανάσταση των πιστευόντων σε Αυτόν. Ο Καζαντζάκης έφτιαξε έναν καινούργιο σύγχρονό του μύθο περί Χριστού περισσότερο εύπεπτο, οικείο, αναγνωρίσιμο και αποδεκτό από τους ανθρώπους του 20^ου αιώνα, δίνοντας βάρος στα ανθρώπινα χαρακτηριστικά του. Σκιαγραφώντας με μεγάλη συγγραφική μαεστρία μια ανθρωπινότερη περισσότερο οικεία μορφή του Χριστού, που ενώ δεν απείχε από την εικόνα της θρησκευτικής και εκκλησιαστικής παραμυθίας για αυτόν στον δυτικό κόσμο, και την λατρευτική του Εικόνα, προβάλλει μέσα στο μυθιστόρημα με επανατοποθέτηση της συμβολιστικής του προοπτικής και θρησκευτικής αναφοράς στις συνειδήσεις των ανθρώπων. Η εικόνα του βίου του Χριστού και ο δισχιλιετής μύθος της, που εδραιώθηκε με την πολιτική, κρατική και θρησκευτική εξουσία αυτοκρατόρων και εκκλησιαστικών συνόδων μέσα στην Ιστορία, είχε αρχίσει από την εποχή των Φώτων και της Αναγέννησης να σκιάζεται η αίγλη της και η θαυματουργική της δυναμική. Ο ανεξερεύνητος και μυστηριακός συμβολισμός της πίστης στο πρόσωπο και την θυσία του Χριστού στις συνειδήσεις και τις ψυχές των ανθρώπων του 20 αιώνα είχε αρχίσει να σκοτεινιάζει. Οι άνθρωποι της γηραιάς ηπείρου αμφέβαλαν πλέον ανοιχτά για την πίστη των προγόνων τους, αμφισβήτησαν την θεϊκότητα ενός οικουμενικού συμβόλου που προέρχονταν από τα βάθη της ιστορίας και της μνήμης των ανθρώπων. Ο Ρομαντισμός και το κίνημά του, είχε από τον 18 και 19^ο αιώνα επαναφέρει την Θεοποίηση της Φύσης, αποδεχόμενος το αξιακό φυσικό σύστημα ζωής των αρχαίων εθνικών ελλήνων. Και φυσικά τα επιτεύγματα αμφισβήητησης των επιστημών. Η Φύση και ο Άνθρωπος μέσα σε αυτήν, ήταν στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων των ρομαντικών και όχι μόνο. Ο Φόβος της μεταφυσικής τιμωρίας ή δικαίωσης είχε υποχωρήσει, τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας που άρχισαν αργά αλλά σταθερά, να επηρεάζουν τις ζωές και τις σκέψεις των ανθρώπων, είχαν συμβάλει στην αποφλοίωση του μεταφυσικού πυρήνα του χριστιανικού σωτηριολογικού μύθου του Χριστού. 
Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος, ο επωνομαζόμενος και μεγάλος πόλεμος, αλλά και ο μετέπειτα δεύτερος, με όλα τους τα καταστροφικά αποτελέσματα και συνέπειες στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπινων ψυχών συνέτειναν επίσης ουσιαστικά στην απομάγευση του Κόσμου και της Ζωής. Τα παγκόσμια αυτά γεγονότα και ανακατατάξεις, ώθησαν τους ανθρώπους στο να επαναπροσδιορίσουν τις μεταφυσικές τους σταθερές, τις θρησκευτικές τους αξίες, και τους πνευματικούς αρμούς σχέσεων και κοινωνίας που έδεναν τους κατοίκους της ευρωπαϊκής ηπείρου μεταξύ τους. Η ευρωπαϊκή κατακτητική αποικιοκρατία σε βάρος άλλων ηπείρων και οικονομικά εξαθλιωμένων λαών, οι επιστημονικές ευφευρέσεις και τα εξερευνητικά ταξίδια, συνέβαλαν στην αλλαγή στάσης των ανθρώπων, που είχαν να κάνουν με θέματα κανόνων πίστης και δογματικών απαγορεύσεων. Ο κάτοικος της Ευρώπης έπαψε να ελπίζει στον πανάρχαιο συνεκτικό μύθο ενός Θεού που γίνεται άνθρωπος και θυσιάζεται για χάρη μας, του φαινόταν η δοξασία αυτή, εξωπραγματική, κάτι που ξεπερνούσε τους κανόνες της λογικής του επαλήθευσης. Έτσι όμως επανήλθε στις πρωταρχικές του αγωνίες και αρχαίγονους μεταφυσικούς φόβους. Άρχισε να πιστεύει ξανά σε πανάρχαιες δεισιδαιμονίες και έγινε έρμαιο διαφόρων άλογων δοξασιών και καταστάσεων που πρωτύτερα αμφισβητούσε με την παντοδυναμία της λογικής του. Ο άνθρωπος έβγαλε από την πόρτα του οίκου του τον Θεό για να βάλει από το παράθυρο το άλογο πνεύμα. Ο Νίκος Καζαντζάκης, γνώστης των νέων αυτών αμφισβητήσεων και αρνήσεων της παραδοσιακής πίστης των ανθρώπων της εποχής του, ζωγράφισε την εικόνα που σχημάτισε για τον Χριστό μέσα στο μυθιστόρημά του, με χρώματα από όλα τα σύγχρον διλήμματα των ανθρώπων του καιρού του. Άλλαξε το ιστορικό κάδρο αναφοράς μέσα στο οποίο ήταν καθηλωμένη η εικόνα του Χριστού από τις διάφορες μέσα στην Ιστορία Εκκλησίες, και τον επαναμυθοποίησε ή προσπάθησε να τον επαναμυθοποιήσει στις αγωνιώδεις συνειδήσεις των ανθρώπων του 20^ου αιώνα. Μην κατορθώνοντας μαζί με τον ποιητή Άγγελο Σικελιανό να δημιουργήσουν μια Νέα Θρησκεία, και να γίνουν οι Απόστολοί της, στηρίχτηκε στα παλαιά εκκλησιαστικά αποδεχτά ιερά σύμβολα και πρόσωπα της χριστιανικής θρησκείας και προσέδωσε νέο συμβολισμό και χαρακτηριστικά στον αρχέγονο ιδεότυπο της εκκλησιαστικής παραμυθίας που είναι ο Χριστός. Επεξεργάστηκε τον κεντρικό πυρήνα του έργου του Νικόλαου Καβάσιλα εμπλουτίζοντας τον και το επαναδιαπραγματεύτηκε με μυθιστορηματικό τρόπο, κατέστησε λογοτεχνικό πνευματικό σύμβολο τον κυρίαρχο θρησκευτικό μύθο του δυτικού ανθρώπου και πολιτισμού του, μετατρέποντας την ιερότητα ενός θρησκευτικού συμβόλου σε ιερό λογοτεχνικό ήρωα με ηθικές αναφορές, αρχές και διαχρονικά κοινά των ανθρώπων διλήμματα. Εδώ κατά την γνώμη μου βρίσκεται ο λεγόμενος «Τελευταίος Πειρασμός», στην επαναδιάταξη και επαναπροσδιορισμό της ιερότητας του συμβόλου και όχι στην ηθική προβολή του και ερωτική του προέκταση μέσα στο έργο και κατ’ επέκταση στις συνειδήσεις και τις ψυχές των αναγνωστών πιστών ή όχι. Σαν σκάνδαλο. Η πάλη του Ανθρώπου με τον Θεό από ένα σημείο και έπειτα στον Νίκο Καζαντζάκη, γίνεται πάλη του ανθρώπου με την αγωνία της ίδιας του της ζωής, της γλώσσας που ερμηνεύει την κοινωνία και την υπέρβασή της.

Ο κρητικός Νίκος Καζαντζάκης υπήρξε αρκετά ευφυής, σαν συγγραφέας και σαν άτομο, ώστε να μην κατανοεί ότι η ύλη, δεν μπορεί να γίνει πνεύμα γιατί δεσμεύεται από την γενεσιουργό θνητότητά της, πέρα από θρησκευτικές δοξασίες και μεταφυσικά στερεότυπα σωτηριολογικών καταβολών. Η ύλη, σαν κύρια και μόνη πηγή ενέργειας της Ζωής, εμπεριέχει μέσα της το σπέρμα της αθανασίας. Δεν είναι η ανθρώπινη πίστη που της το προδίδει, ούτε τα διλήμματα της ανθρώπινης ύπαρξης, στο όνομα ενός μεταφυσικού μύθου. Η αθανασία είτε είναι σωματική είτε δεν υφίσταται. Δηλαδή υλική. Η ανθρώπινη μνήμη, δεν θυμάται εικόνες ιδεών ή περασμένων φαντασιώσεων, αλλά σώματα ανθρώπων που ευτυχούν, δυστυχούν, υποφέρουν, αρρωσταίνουν, πάσχουν, φθείρονται, διαλύονται από τον χρόνο. Όμως πάντοτε σώματα, δηλαδή φθαρτή ύλη. Και αυτό μας το δηλώνουν οι παλαιοί αρχέγονοι μυστηριακοί μύθοι της περιπέτειας των Θεών μέσα στον χρόνο και στον χώρο. Το Σώμα ανασταίνεται και όχι η πίστη στην ιδέα της ανάστασής του, αν υφίσταται ανάσταση. 
Το διαχρονικό αυτό ερώτημα του ανθρωπίνου όντος, είτε σαν μύθος, είτε σαν υπόθεση εργασίας της πίστης του, σαν α-λήθεια, απασχόλησε τόσο τους φιλοσόφους όσο και τους ιδρυτές των μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών και τους κατοπινούς ερμηνευτές τους. Ο προαιώνιος αυτός μύθος της αγωνίας του ανθρώπου και το χρέος του, που τον συναντάμε σε όλους σχεδόν τους πολιτισμούς και τα ιερά θρησκευτικά βιβλία-που στο βάθος του είναι ερώτημα περί θανάτου- ήταν κάτι που βασάνιζε τον Καζαντζάκη σε όλη του την ζωή. Ο ασκητικός χαρακτήρας του, οι συνθήκες ζωής του, οι αναγνωστικές του περιπέτειες, του εμφύσησαν την επιθυμία να διαδραματίσει έναν ρόλο μέσα στην εποχή του σαν και αυτόν του Αποστόλου Παύλου, να γίνει δηλαδή ο απόστολος της, στην νέα θρησκεία που θα δημιουργούσε. Αλλά για να πραγματοποιηθεί αυτό, χρειάζονταν ένα ιερό σύμβολο που θα ήταν αναγνωρίσιμο και κατανοητό από τις μεγάλες μάζες. Έναν συγκεφαλαιωτικό μύθο εναργή στις μνήμες τους. Έναν συγκεφαλαιωτικό ιδεότυπο πολλών δοξασιών που θα αγωνιά πάνω στο άδειο μνήμα του ανθρώπου για να του ξαναδώσει την πίστη στην σωματική αθανασία. Το αιώνιο και σκληρό Τίποτα της Ασκητικής του, που πρέσβευε ο ίδιος, δεν μπορούσε να οικοδομήσει τις παρηγορητικές καταφυγές των ανθρώπων. Η ελπίδα, δεν στηρίζεται ούτε σε νομικές υπαγορεύσεις, ούτε σε θρησκευτικές καθηκοντολογίες, ούτε και σε μεγαλόπνοες ιδέες άρνησής της. Η ανθρώπινη ελπίδα στηρίζεται στην μέσα στο διάβα του χρόνου, στην ανακύκλωσή της, δηλαδή την αποδοχή της ψευδαίσθησής της ως μόνης αλήθειας μέσα στην Ιστορία. Ο Χριστός του Νίκου Καζαντζάκη, δεν είναι λιγότερο ανθρώπινος από ότι είναι αυτός των Ευαγγελίων, αλλά είναι μια εικόνα ενός παγκόσμιου πολιτισμικού ιδεότυπου που δεν μπορεί να σηκώσει στους ώμους του την πίστη που δείχνουν οι άνθρωποι στην προσωπική του θυσία, αγωνία και αγώνα. Ο Καζαντζάκης στάθηκε συνεχώς ένας αναζητητής, δεν θέλησε να δώσει λύσεις σε ζητήματα που έθετε ο ίδιος, άφηνε ανοιχτό τον προβληματισμό του ή όταν κουράζονταν από την αναζήτηση, αναφέρονταν στον τελικό του απολογισμό, που είναι η απαισιόδοξη ματιά της ζωής, ή η αποδοχή του καθαρού και αιώνιου Τίποτα. Ενός συμπαντικού ερέβους χωρίς αρχή και τέλος. Αν όμως παραγνωρίσουμε τα «μεγάλα» και ίσως «βαρύγδουπα» λόγια του που είναι διάσπαρτα μέσα στα έργα του, θα αναγνωρίσουμε κάτι που εκ πρώτης όψεως παραβλέπουμε, την δια βίου αφοσίωση του στην τέχνη της γραφής, στον ανθρώπινο λόγο, δηλαδή στην γλώσσα και τον κόσμο της. Το αιώνιο μεγάλο Τίποτα, δεν μας το αφηγήθηκε μέσα από την σιωπή αλλά μέσα από την τέχνη του λόγου. Η γλώσσα γέμισε το υπαρξιακό κενό που μας περιέγραψε για να γίνει αποδεκτό το όραμά της άρνησής του. Είναι η γλώσσα που μας μιλά για το μυστήριο του θανάτου για να μας το κάνει αποδεκτό με έναν άλλον τρόπο. Η γλώσσα είναι ο αποφατισμός της πίστης και αυτό το γνώριζε ο Νίκος Καζαντζάκης. 
Ο Νίκος Καζαντζάκης μας έστησε ένα ωραίο και θαυμαστό παιχνίδι με τα έργα του, αποθεοποίησε το ιερό σύμβολο της πίστης των ανθρώπων, επιλέγοντας να το αναστήσει μέσα στην γλώσσα, ανάμεσα στις λέξεις των μυθιστόρημά των του. Μετέτρεψε σε λογοτεχνικό ήρωα ένα σύμβολο που από την φύση του εμπεριείχε τα σπέρματα της αθανασίας του στις συνειδήσεις των πιστών του. Η Ιστορία της αθανασίας επαναλήφθηκε σαν μυθιστόρημα. Μόνο που με τον τρόπο αυτόν, η Τέχνη, δεν διατήρησε όλη την α-λήθεια. Δεν μπόρεσε να σηκώσει το βάρος της ιερής προϊστορίας της. Οι λέξεις τον παγίδεψαν με την μαγεία τους και όχι με την απιστία τους. Γιατί η γλώσσα, είναι Θεά Κίρκη, δεν της ξεφεύγεις εύκολα. Όσο πιο πολύ μαγεύεσαι από την γλώσσα τόσο περισσότερο ανακαλύπτεις την θνητότητά σου.

     Η πρώτη προβολή της ταινίας στον κινηματογράφο «ΟΠΕΡΑ» στην Αθήνα, όση πρόλαβα να δω, προκάλεσε βίαιες, δυναμικές και παράλογες αντορθόδοξες αντιδράσεις, φανατισμένων ανθρώπων, πιστών χωρίς εμπιστοσύνη στην αλήθεια της πίστης τους. Ένα μαινόμενου πλήθους που ούρλιαζε παθιασμένα ότι προσβάλλουν την πίστη τους, τα ιερά και όσιά τους, όρμησε μέσα στην αίθουσα και τα έκανε θρύψαλα. Πιστοί ορθόδοξοι έλληνες χριστιανοί, που όμως δεν δίστασαν να βάλλουν φωτιά μέσα στον κινηματογράφο, να καταστρέψουν καθίσματα, να ξηλώσουν άλλα, να κατεβάσουν κουρτίνες, να σχίσουν την οθόνη, να σταματήσουν την προβολή, να χειροδικήσουν με εμάς τους θεατές, να απειλήσουν, να πιαστούν στα χέρια με κινηματογραφόφιλους που είχαν πάει να παρακολουθήσουν την ταινία. Μπουνιές, κλωτσιές, ύβρεις, αρές, σπρωξίματα, κατάρες, αναθέματα γνήσιου ορθόδοξου φρονηματισμού σταμάτησαν την προβολή και βγήκαμε έξω κακήν κακώς. Χριστιανικοί τραμπουκισμοί προς δόξα και τιμή της προαιωνίου πίστης των προγόνων μας. Κραδαίνοντας σταυρούς, κρατώντας πανό, υπερυψωμένες εικόνες, άλλοι με εικονίσματα, άλλες με λιβανιστήρια και άλλα ψυχωφελή αντικείμενα της πίστης στα χέρια, γυναίκες με καλοχτενισμένα κοτσάκια και ντεπιεδάκια σκουρόχρωμα, στέκονταν άγρυπνοι φρουροί έξωθεν της αιθούσης, όχι ως στυλοβάτες της έβδομης τέχνης αλλά για να σταματήσουν την πρώτη εκείνη προβολή. Να ξορκίσουν με αγιασμό το εβραιομασωνικό κακό αυτό φιλμ στο πυρ το εξώτερον, να πάνε από εκεί πούρθαν οι αντίχριστοι οπαδοί του Βελζεβούλη του τρισκατάρατου, και εμείς μαζί, που μόνο με εξορκισμό από νερό του φρέαρ του Ιακώβ αν ψεκαστούν,-οι εβραιομασώνοι και εμείς, κάτι μπορεί να γίνει, για να ξεκουμπιστεί από τα ιερά χώματα της ελληνίδος γης το Κακό, που προσβάλει τα ιερά και τα όσια της φυλής και του γένους μας. Την υβριστική αυτή αμερικανόφερτη ταινία που θίγει την ιερή και αγία οικογένεια. Το κακό που άνθισε επί τροτσκιστή αμερικανόφιλου πρωθυπουργού με το ζιβάγκο. Ναι, ναι, το άκουσα και αυτό, δεν ψεύδομαι. 
Το ίδιο μαινόμενο χριστιανικό πλήθος αλαλάζοντας και κρατώντας δοκούς κατασκευασμένους από τα τίμια χέρια και τον εργασιακό μόχθο χριστιανών ξυλουργών (είναι ανθεκτικότεροι οι σταυροί αν είναι από χριστιανικά εργαστήρια, αντέχουν στο ξυλοφόρτωμα), βρίσκονταν έξω από τον κινηματογράφο στην οδό Ακαδημίας και ούρλιαζαν εν χορδές δίχως οργάνοις. Έψελναν το Υπερμαχώ…  Μέχρι που διαδόθηκε το συμβάν, ότι μας την έπεσαν οι ΓΟΧ, και συγκεντρώθηκαν δεκάδες άτομα από την άλλη πλευρά, τα φουσέκια της αντίστασης, οι νεαροί συνοδοιπόροι του Μπακούνιν, οι εραστές αναγνώστες του Ερνέστου Ρενάν, οι ερωτοχτυπημένοι της Ρόζας, (Ωραία η ταινία με την Εύα Κοταμανίδου), οι αναγνώστες της Ιστορίας του Χριστιανισμού του αναθεματισμένου Γιάννη Κορδάτου. Νέοι και νέες που η λίμπιντο της απιστίας τους μόλυνε το νερό της κολυμπήθρας που τους βάπτισε η νονά τους και σκούριασε το χρυσό σταυρουδάκι από τις τόσες χριστοπαναγίες και τα καντήλια που ξεστόμιζαν καθημερινά, έμπλεοι κόκκινης αγαλλιάσεως και θείας μαρξιστικής φωτίσεως. Άτομα αμέμπτου ανηθικότητος, νεολαίροι με την τσίμπλα της επανάστασης στα λιγούρικα για σοσιαλισμό μάτια τους και την σκόνη της βαβούρας στα άσπιλα κορμιά τους, που ήθελαν να παρακολουθήσουν την ταινία και να συμπαρασταθούν σε εμάς, τους πολιορκημένους στο κινηματογραφικό Κούγκι του 1988. Και όπως ήταν αναμενόμενο στις αστικές μας δημοκρατίες, το Σώσον Κύριε τους απίστους σου και βοήθησε να δούμε την ταινία, ακούγονταν στους πέριξ δρόμους όπως μαθαίναμε εμείς που είμασταν στριμωγμένοι και τρομαγμένοι στα πίσω καθίσματα της αίθουσας. Που δεν γνωρίζαμε από πού πάνε στον παράδεισο και από πού στον δρόμο για το Βυζαντινό Μουσείο, να προφυλαχτούμε. Εμείς τα παιδιά της πράσινης αλλαγής, περιμένοντας την επέμβαση των δυνάμεων της τάξης, του πνεύματος και της ηθικής, να μας γλιτώσουν από τους σύγχρονους χριστιανούς έλληνες Νεάντερνταλ, εμείς οι έλληνες και ελληνίδες απόγονοι, τα πηθικοειδοί της θεωρίας του Κάρολου Δαρβίνου και αναγνώστες του βιβλίου της ιστορίας του Σταυριανάκου. Ούτε που πρόλαβε να χρονίσει στα Σχολεία αυτό το βιβλίο. Μέχρι να επέμβουν οι δυνάμεις της αστυνομίας (Μάτ, Αναρχικοί και Κινηματογραφόφιλοι μαζί για μια Ελλάδα Νέα, Ελεύθερη και Ωραία) και να εξέλθωμεν ησύχως. Βρισκόμασταν όλοι μεταξύ Καθαρτηρίου των δυνάμεων της πίστης και των ουρανίων ταγμάτων της απιστίας, και ας μην είχαμε διαβάσει εμείς οι θεατές την Θεία Κωμωδία του μισιονάριου Δάντη σε μετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη. Τι να την κάνεις άλλωστε την ανάγνωσή της, αφού την βιώναμε κείνη την ιστορική στιγμή σε όλο το ελληνικό χριστιανικό μεταφραστικό της ορθόδοξο μεγαλείο. Τι να σου ελπίσουν τα λόγια όταν κινδυνεύεις να χαθείς από τα έργα.

 Ήμουν μέσα σε εκείνη την πρώτη περιβόητη προβολή (δεν αντέχω να μην το πω μετά από τρείς δεκαετίες, σαρκάζοντας τον εαυτό μου, να εξομολογηθώ γονυπετής, λείπει το αναρχοκομμούνη,-ο Μάρτης από την σαρακοστή; δεν λείπει, ιδού από πού πηγάζουν τα σημερινά επίχειρα αποτελέσματα της απιστίας του. Τις πταίει που το απολωλός ερίφιο έχασε το φωτεινό μονοπάτι της πίστης και βαδίζει έρημο και μόνο, ακούγοντας μόνο την Παθητική του Τσαϊκόφσκι, σε μέρη χλοερά της αμφισβήτησης. Στον δρόμο για τα νερά της Στυγός που ούτε αυτόν δεν τον ξεπλένουν). Είχα σχολάσει από την εργασία μου στο κέντρο της Αθήνας και πήγαινα γυρεύοντας να παρακολουθήσω την ταινία στον κινηματογράφο «ΟΠΕΡΑ» μέσα στην Στοά. Εκεί που έγινε το έλα να δεις και να φρίξεις προς δόξα Θεού πατρός και Ταξιαρχών των Άνω Δυνάμεων. Την ταινία κατόρθωσα να την παρακολουθήσω μετά από λίγες μέρες στο Κολωνάκι στον κινηματογράφο Έμπασυ. Πήγα μαζί με φιλικό πρόσωπο για κάθε ενδεχόμενο. Επανεμφανίσεως των ορδών της πίστης. Όπως ανέφερα παραπάνω, η ταινία δεν με ενθουσίασε, μόνο η μουσική της. Ο Μάρτιν Σκορτσέζε αμερικανοποίησε το Καζαντζακικό στόρι και του έδωσε μια ατμόσφαιρα από παλαιές ταινίες με θρησκευτικό θέμα. Ασφαλώς, η ταινία, δεν είχε αυτήν την γλυκεράδα, την δακρύβρεχτη που έχει η ταινία του Φράνκο Τζεφιρέλι, που δεν ξέρεις αν οι ηθοποιοί κλαίνε γιατί το απαιτεί ο ρόλος τους ή επειδή τους έφυγε η μάσκαρα από το πρόσωπο και δεν έχουν καλή φωτογένεια μπροστά στον φακό. Ήταν τόσο χαλαρή και προγραμματισμένη η σκηνοθετική ματιά του Σκορτσέζε που εμένα τουλάχιστον δεν με έπειθε. Η οραματική της προοπτική ταίριαζε σε αμερικανική οικογενειακή συγκέντρωση Κυριακή απόγευμα που μαζεμένη όλη η οικογένεια παρακολουθούν ταινία στην τηλεόραση καθώς ακούγεται από την κουζίνα ο θόρυβος από τα ποπκορν μέσα στην κατσαρόλα που ζεσταίνονται.

Από το 1954 που πρωτοεκδόθηκε το βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη μέχρι το 1988 που προβλήθηκε η ταινία, δηλαδή πάνω από μια τριακονταετία, τα χρηστά ήθη των ελλήνων είχαν διατηρηθεί καθαρά και αμόλυντα, γιαυτό και η τότε κεφαλή της εκκλησιαστικής ιεραρχίας, ο κυρός αρχιεπίσκοπος Σεραφείμ, είχε ζητήσει προληπτική λογοκρισία. Δεν εισακούσθηκε με τα γνωστά σε εμάς και για εμάς αποτελέσματα.

     Αυτά τα ολίγο αμαρτωλά και καθόλου ψυχωφελή ήρθαν στην σκέψη μου καθώς ξεφυλλίζω την Όγδοη έκδοση του μυθιστορήματος του Νίκου Καζαντζάκη «Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ».     

Σχετικές πληροφορίες:

-Ανωνύμως, Το Ποντίκι 15/3/1985, Ο Καζαντζάκης ξανασταυρώνεται σε ΗΠΑ-ΓΑΛΛΙΑ

-Σταυρούλα Παπασπύρου, Η Αυγή 21/8/1988, Καζαντζάκης-Σκορτσέζε: παραλληλισμοί. Με αφορμή τον «Τελευταίο πειρασμό»

-Ανωνύμως, Έθνος 23/8/1988, Θα δούμε τον «Τελευταίο Πειρασμό» ΑΠΟ ΤΟ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟ ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΣΥΝΟΔΟΥ

-Νινέτα Κοντράρου-Ρασσιά, Έθνος 28/8/1988, Ο ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΞΑΝΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ. 
Η Θύελλα για τον ΣΚΟΡΤΣΕΖΕ έφτασε και στην Ελλάδα. Οκτώ επώνυμοι παίρνουν θέση για την ταινία. Η Ευχή Καζαντζάκη στους δεσποτάδες. «Αφήστε το λαό να κρίνει μόνος του» (Αντώνης Σαμαράκης. Σπύρος Πλασκοβίτης. Μιχαήλ Στασινόπουλος. Ιωάννης Καρμίρης. Αλέξης Μινωτής, Γιάννης Μαγκλής. Μιχάλης Κακογιάννης. Γιώργος Ανεμογιάννης)

-Νίνος Φένεκ Μικελίδης, Ελευθεροτυπία 6/9/1988, 45^ο Φεστιβάλ Βενετίας. Καθόλου βέβηλος ο Χριστός του Σκορτσέζε. «Οι δογματικοί ας μη δουν την ταινία μου»

-Δημ. Προκοπίου, Η Καθημερινή 11/9/1988, «Ο τελευταίος πειρασμός»

-Παρασκευή Κοψιδά, Τα Νέα 17/9/1988, «Τελευταίου πειρασμού»… συνέχεια

-Μαίρη Μπενέα, Έθνος 18/9/1988, Ένας παππάς (Δημήτρης Σαλάχας) υπέρ του «Πειρασμού»

-Φωτεινή Ι. Χαλκιά, Έθνος 20/9/1988, Καζαντζάκης-Σκορτσέζε και Εκκλησία

-περ. Πολιτεία τχ.9/ Οκτώβρης-Δεκέμβρης 1988, σ.9-10, Χριστιανοί και Φαρισαίοι σε εξέγερση και διέγερση. «Δώστε τον κρίνο στο λαό». Περί προστασίας ο λόγος.

- Μητροπολίτου Πειραιώς κ. Καλλίνικου, Πειραϊκή Εκκλησία Οκτώβριος 1988, σ.11-12, Ενορχηστρωμένος σκοταδισμός. Αντιδράσεις και κινητοποιήσεις για την βλάσφημη ταινία. Το αίσχος του αιώνα μας-Η βλάσφημη ταινία του Σκορτσέζε. Απάντηση στην εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ» (στον κύριο Βίκτορα Νέττα)

-Γιώργος Π. Βαλάκος, Ελευθεροτυπία 2/10/1988, «Πειρασμού» συνέχεια…

-Καρλ Μαρζάνι, Έθνος 10/10/1988, Ο «Πειρασμός» φουσκώνει τα ταμεία της Γιουνιβέρσαλ

-Ανωνύμως Έθνος 13/10/1988, Πορεία «πειρασμός».  

-Κριτική της ταινίας, εφ. Η Πρώτη 14/10/1988, «Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ»

-Η ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΨΗ,  εφ. Η Πρώτη 14/10/1988, «Κάθε καιρός και η Ιερά Εξέτασή του»…

-Δ. Χ., εφ. Η Πρώτη 14/10/1988, Ο δικός μου πειρασμός…

-Μ. Τζαβάρα-Γ. Σταματίου: ρεπορτάζ, Η Αυγή 14/10/1988, Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ. Σκοταδισμός και βαρβαρότητα υποκινούμενη από την Εκκλησία

-Άννα Δαμιανίδου, Η Αυγή 14/10/1988, Πίσω πειρασμέ!

-Κριτική της ταινίας, Η Απογευματινή 14/10/1988, Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ.

-Γιώργος Χρυσοβιτσάνος, Έθνος 14/10/1988, Γούντι Άλεν, Έρικ Ρομέρ, Αγκάθα Κρίστι «παρασύρονται από τη θύελλα» (κριτική της ταινίας)

-Ν. Φ. Μ(ικελίδης), Ελευθεροτυπία 14/10/1988, Ο Τελευταίος Πειρασμός (κριτική της ταινίας)

-Γ. Καρ., Ελευθεροτυπία 14/10/1988, Σοσιαλιστικός ρεαλισμός

-Ανωνύμως, Η Πρώτη 14/10/1988, («Να ποια είναι η αληθινή φίλη της Εκκλησίας…»)

-Ανωνύμως, Η Αυγή 14/10/1988, Η ταυτότητα της μισαλλοδοξίας.

-Ανωνύμως,  Έθνος 15/10/1988, Η πίστη ποτέ δεν ασχημονεί.

-Ανωνύμως, Ελευθεροτυπία 15/10/1988,

-π. Αντώνιος Αλεβιζόπουλος, Έθνος 15/10/1988, "Πίσω από τον Τελευταίο πειρασμό».

-Έλενα Ακρίτα, Έθνος 15/10/1988, Και μη εισενέγκης ημάς εις-τελευταίον-πειρασμόν…

-Βασίλης Ραφαηλίδης, Έθνος 15/10/1988, Χριστιανικός χομεϊνισμός

-Δημήτρης Γκιώνης, Ελευθεροτυπία 15/10/1988, στο «Χωρίς τίτλο». («Ένας παπάς με γουρλωμένα μάτια και…»)

-Ανωνύμως, Η Καθημερινή 16/10/1988, Αποκάλυψη, πάλι

-ΤΟ ΒΗΜΑ 16/10/1988, ΟΙ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΕΣ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ. Ο δρόμος προς την Κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις

-Νίνου Φένεκ Μικελίδη, Ελευθεροτυπία 16/10/1988, Η επίθεση των νέο-φαρισαίων

-Γιώργος Χ. Χουρμουζιάδης, Ριζοσπάστης 16/10/1988, Στην ομίχλη της θρησκοληψίας

-Χρήστος Ανταίος, Η Αυγή 16/10/1988, Ο ΤΡΙΤΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ. ΛΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ (στιχουργός) Ο «Τελευταίος πειρασμός» στη χώρα των τραυμάτων

-Χ., Η Καθημερινή 16/10/1988, Οι ρίζες της βίας.

- Η Καθημερινή 16/10/1988, Τα παρασκήνια του «Πειρασμού». Οι δημιουργοί, οι πρωταγωνιστές και το υπόβαθρο της ταινίας που διχάζει την κοινή γνώμη

-Πέτρος Ευθυμίου, Το Βήμα 16/10/1988, («Όχι, όσα συνέβησαν στην Αθήνα την περασμένη Πέμπτη…»)

-Ι. Κ. Πρετεντέρης, Το Βήμα 16/10/1988, Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ. Η εκλογική σύμπραξη της Αριστεράς «κολλάζει» ΚΚΕ και ΕΑΡ

-Στέλιος Κούλογλου, Το Βήμα 16/10/1988, Μεσαιωνικές Εικόνες στην Ελλάδα του ‘88.

-Εύβουλος, Το Βήμα 16/10/1988, «Μακάριοι εστε όταν ονειδίσωσιν υμάς».

-Ανδρέας Τύρου, Το Βήμα 16/10/1988, Το μέγεθος των πειρασμών.

-Όλγα Μαύρου, Έθνος 16/10/1988, Τρίτη μέρα… παθών. Κινηματογράφος αντικατέστησε την ταινία με… σεξ

-Όλγα Μαύρου, Έθνος 17/10/1988, Απειλούν και με νεκρούς. Εμπρηστικά κηρύγματα.

-Δ. Καπ., Έθνος 19/10/1988, Κουτσόγιωργας προς μητροπολίτες, Μη λογοκρισία στον «Πειρασμό». «Ψαλίδι» από το Ισραήλ

-Μιχάλης Γ. Μερακλής, Έθνος 19/10/1988, Η βία του «Πειρασμού»- Φως από το σκοτάδι…

-Θ. Δ. Φραγκόπουλος, Έθνος 20/10/1988, Μεσαίωνας…

-Τ. Τερζής, Έθνος 20/10/1988, «Πειρασμός» με δακρυγόνα και ξύλο στο Παγκράτι

-Ηλίας Κανέλλης, περ. Αντί τχ. 381/26-8-1988, Ο Σκορτσέζε και ο «Τελευταίος πειρασμός»

-Ηλίας Κανέλλης, περ. Αντί τχ. 385/21-10-1988, ΚΑΙ Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ;

-Γιάννης Η. Χάρης, περ. Αντί τχ. 385/21-10-1988, Ο δικός μας πειρασμός.

-Κωστούλα Μητροπούλου, Έθνος 22/10/1988, Ο Πειρασμός!

-Ανωνύμως, Η Καθημερινή 23/10/1988, Ο Τελευταίος Πειρασμός.

-Άννα Δαμιανίδη, Η Αυγή 23/10/1988, Κι όμως οι πειρασμοί δεν τελείωσαν…

-Μάριος Πλωρίτης, Το Βήμα 23/10/1988, Σεισμοί φανατισμού. Τα εξωφρενικά «εκκλησιάσματα» και τα άφρονα πορίσματα

-Γ. Ευστρατιάδης, Η Καθημερινή 23/10/1988, Ο τελευταίος πειρασμός.

-Ανωνύμως, Ελευθεροτυπία 25/10/1988, Διαδήλωση υπέρ «Πειρασμού» χτες στο Παρίσι.

-Βίκτωρα Νέτα, Ελευθεροτυπία 25/10/1988, Οι αναμάρτητοι και ο λίθος κατά του «πειρασμού»

-Γιώργος Στάθης, Ελευθεροτυπία 25/10/1988, Ζητεί αλλαγή θρησκεύματος.

-Γεώργιος Αραπάκης, Ελευθεροτυπία 25/10/1988, Ρασοφόροι χριστέμποροι

-Νικολίτσας Τρίγκα, Έθνος 29/10/1988, 8 ΩΡΕΣ ΜΟΝΟΜΑΧΙΑ ΣΤΟ ΜΟΝΟΜΕΛΕΣ ΠΡΩΤΟΔΙΚΕΙΟ. Πύρινοι λόγοι και βροχή οι κατάρες…

-Νίνος Φένεκ Μικελίδης, Ελευθεροτυπία 30/10/1988, Ο Χριστός, οι Φαρισαίοι κι εμείς. (πρωτ. Νικόλαος Μπαμπάνας)

-Βασίλης Ραφαηλίδης, ‘Εθνος 31/10/1988, Ο ορθόδοξος πειρασμός ενός ανορθόδοξου σοσιαλιστή

-Αρτέμης Μάτσας, Έθνος 30/10/1988, Ο «ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ» ΣΕ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

-περιοδικό Το Τέταρτο τχ. 43/Νοέμβριος 1988, σ.8. στο ΑΣΠΡΟ-ΜΑΥΡΟ… και λίγο χρώμα. Ήμαρτον.

-Δ. Παναγιώτου, περιοδικό Πολιτική Εποπτεία τχ. 139/11, 1988, σ.85-, Ο Τελευταίος Πειρασμός της συνείδησής μας.

-Γιώργος Μπαλούρδος, Η Φωνή του Πειραιώς ;/11/1988, Τελευταίος Πειρασμός-Πολύ κακό για το τίποτα.

-Δημήτρης Περδετζόγλου, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 6/11/1988, Πειρασμός.

-Τάσος Λιγνάδης, Η Καθημερινή 6/11/1988, Η τέχνη, το τέχνασμα και η ευθύνη.

-Γιαννίκος Σταύρου, Έθνος 7/11/1988, Ο Σκορτσέζε θα τρίβει τα χέρια του από χαρά.

-Νίκος Πηγαδάς, Έθνος 7/11/1988, Αφορισμός με το … παλιό ημερολόγιο. Σκηνές από… Μεσαίωνα χτες το πρωι στο Περιστέρι και πύρινο κήρυγμα κατά Καζαντζάκη και τα… κόλπα του διαβόλου! Υπουργικές βολές κατά Σκορτσέζε από τα ερτζιανά.

-Τάσος Λιγνάδης, Η Καθημερινή 13/11/1988, Εμπόριο εν ονόματι της τέχνης

-Βρασίδας Καραλής, Η Εποχή 13/11/1988, Τελευταίος Πειρασμός: η ανανέωση ενός συμβόλου.

-Νικολ. Τρίγκα, Έθνος 16/11/1988, («ΣΤΟΠ στον ‘Τελευταίο Πειρασμό’. «Δεν θα προβάλλεται στους κινηματογράφους της Αθήνας…»

-Ε. Αυγουστάτου, Έθνος 17/11/1988, Να δουν την ταινία πρώτα.

-Διαμαντής Μικερόζης, Έθνος 17/11/1988, Ξανασταυρώνεται ο Καζαντζάκης

-Γιάννης Συρμάς, Έθνος 25/11/1988, Ποιος ενοχλείται από τα έκτροπα…

-Δημήτρης Χριστοδούλου, Τα Νέα 17/12/1988, Οι πειρασμοί του «Πειρασμού»

-Χριστιανική Κίνηση Ειρήνης-Ενότητας, περιοδικό Σημάδια τχ. 4/Νοέμβριος 1988, σ. 36-, Έκφραση πουριτανισμού ο «Τελευταίος Πειρασμός»

-περιοδικό Ο Παρατηρητής τχ. 9-10/1988, Τελευταίος Πειρασμός

-περιοδικό Το Τέταρτο τχ. 42/ Οκτώβριος 1988, σ.50-,

ΜΗΝ ΠΕΤΡΟΒΟΛΑΤΕ ΑΥΤΟ ΤΟΝ «ΠΕΙΡΑΣΜΟ» ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ.

ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ.

Του Νίκου Σαββάτη, ΜΑΡΤΙΝ ΣΚΟΡΤΣΕΖΕ ΜΙΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ.

Του Μιχάλη Δημόπουλου, Η ΔΥΣΚΟΛΗ ΠΙΣΤΗ.

- Εφημερίδα Η Πρώτη 14/10/1988, Το θέμα της ημέρας. Μόνο η Ιερά Εξέταση έλειψε χθες. «ΒΟΗΘΑ ΧΡΙΣΤΕ ΜΟΥ ΝΑ ΔΟΥΜΕ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ». 
Κώστας Πάρλας, Ταινία σκεπτόμενη και θρησκευτική.

Ρεπορτάζ: Λιλή Κομίνη-Σωτ. Σοφός, Μεσαιωνικές ώρες στην καρδιά της Αθήνας. ΣΩΣΟΝ ΚΥΡΙΕ ΤΟΥΣ ΠΙΣΤΟΥΣ ΣΟΥ…

-εφημερίδα ΕΘΝΟΣ 14/10/1988, Ρεπορτάζ Ν. Ζερβονικολάκης, Γ. Φρίμης, Ο. Μαύρου, Σμ. Μιχαλιτσιάνου, Κ. Χατζηζήση, ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ-ΣΚΟΡΤΣΕΖΕ ΣΤΟ ΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΦΑΝΑΤΙΣΜΕΝΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

Έφοδος με σταυρούς.

Θοδωρής Ρουμπάνης, Καταδικάζουν τα Κόμματα, καλύπτει η Εκκλησία.

Ξύλο και… δάκρυα. Παπάδες και οργισμένοι «πιστοί» με μαχαίρια όρμησαν στις οθόνες και σταμάτησαν την προβολή.

Μελίνα Μερκούρη, «Δεν πιστεύω στη λογοκρισία»

-εφημερίδα ΕΘΝΟΣ 15/10/1988, της Ντίνας Έξαρχου, Πατριαρχείο: Καμία σχέση με τη βία ο Χριστιανισμός

Του Θ. Ρουμπάνη, Απειλούν Αυγουστίνος-Καλλίνικος. Ιερά Σύνοδος: Δεν καλύπτουμε τα έκτροπα.

Του Γιώργου Γκιώνη, Μάχαιραν έδωκε… στην οθόνη. Νεαρός όρμησε σαν κομάντο και συνελήφθη μετά τη ζημιά.

Της Σοφίας Ταράντου, Ουρές και τρόμος στις αίθουσες

Ρεπορτάζ Σ. Ταράντου-Σμ. Μιχαλιτσιάνου, Οργή για…. Κυβέρνηση και επώνυμοι καταδικάζουν. Η εύλογη ψυχική ένταση…

-εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ Παρασκευή 14/10/1988, Γ. Τσακίρη, ΙΔΟΥ 1992 ΚΑΛΥΨΗ ΣΤΑ ΧΤΕΣΙΝΑ ΕΚΤΡΟΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΗ ΓΙΑ ΣΥΝΕΧΕΙΑ- Εκκλησία: «Πειρασμός» για νέα επεισόδια

Γ. Φιιππάκης, 5 θα συνεχίσουν την προβολή παρά τις απειλές.

Νίνου Φένεκ Μικελίδη, Πως ξεκίνησαν οι αντιδράσεις, Τι έγινε στο εξωτερικό

Ιωάννα Σωτήρχου, «Χριστέ βοήθα να δούμε την… ταινία»

Του Γιώργου Μαρνέλλου, φωτογραφίες: Σπ. Τσακίρης-Ρ. Τζιάμαλης: ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ ΜΕ ΜΑΤ-ΔΑΚΡΥΓΟΝΑ. Και εγένετο ΣΚΟΤΟΣ.

-εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 15/10/1988,

Γ. Τσακίρης, Ήμαρτον, αλλά… Διπλή γλώσσα από την Εκκλησία.

Κωστόπουλος: Εύλογη ψυχική ένταση…

Ανησυζούν σκηνοθέτες, ηθοποιοί

Σοφία Νέττα, «Μας προσβάλλει προσωπικά η ταινία…»

Ρεπορτάζ: Γ. Βιδάλης-Β. Γεωργακόπουλου, «Χουλιγκανισμός με… ράσα»

ΜΕΛΙΝΑ ΜΕΡΚΟΥΡΗ: Θα αποκατασταθούν οι βανδαλισμοί.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΜΙΛΟΥΝ ΣΤΗΝ «Ε» ΓΙΑ ΤΑ ΧΤΕΣΙΝΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΑΙΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΥΘΥΝΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ (Θόδωρος Αγγελόπουλος, Νικηφόρος Βρεττάκος, Γιάννης Γουδέλης, Γρηγόρης Δάναλης, Νίκος Κούνδουρος, Γιώργος Λαζάνης, Λάκης Λαζόπουλος, Λάκης Παπαστάθης, Άννα Συνοδινού)

Ρεπορτάζ: Πάνος Σώκος, Γ. Μαρνέλλος. Φωτο: Ρ. Τζιαμαλης: Η πολιορκία σταμάτησε την προβολή ΣΤΟ ΤΡΟΠΙΚΑΛ ΑΛΛΑ ΣΥΝΕΧΙΖΟΥΝ 4 ΑΙΘΟΥΣΕΣ.

-εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ 23 Οκτωβρίου 1988, σ.39 Φάκελος Οι τρομοκράτες με τον σταυρό. Ποιες είναι και πώς δρουν οι παραεκκλησιαστικές οργανώσεις.

Γ. Λακόπουλος, Ο θρησκευτικός «αριστερισμός».

Andre Chastel, Le Monde-ΤΟ ΒΗΜΑ, Η απεικόνιση του Σωτήρος.

Jacques Pohier, Le Monde-ΤΟ ΒΗΜΑ, «Ο   Ιησούς ως φαίνεται ήταν άγαμος»

Χρήστος Γιανναράς, Η βία των ιδεολογιών.

Κ. Β. Σακελλαρίου, Η ευθύνη της Εκκλησίας

-εφημερίδα ΕΘΝΟΣ 4/11/1988, Επιστολές Αναγνωστών για την ταινία: Ισμήνη Φωτεινάκη, Βασίλης Σιούλος, Μανόλης Καλομοίρης, Ηρώ Χατζημάρκου.

-εφημερίδα Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ 31/10/1988, ΠΕΙΡΑΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ. ΔΙΧΑΣΜΕΝΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ «ΠΕΙΡΑΣΜΟ» Απόψεις κ.κ. Άγγελου Βογάσαρη, Τάκη Χαρλαύτη.

-Ανωνύμως, Ελευθεροτυπία 3/3/1989

- Διονύσης Λιάρος, περ. Play Boys Απρίλιος 1989, σ.159 Η ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ

-Χριστιανική Κίνηση Ειρήνης-Ενότητας, περιοδικό Έξοδος τχ, 1/ Χειμώνας 1989, σ.11- Ο τελευταίος πειρασμός της κοινωνίας μας.

-περιοδικό ΣΥΝΑΞΗ τχ. 26/1,3,1989, σ.83-

«Ο τελευταίος πειρασμός» του Σκορτσέζε. Κρίσεις για την ταινία. Αναδημοσιεύσεις. (Τάσος Λιγνάδης, Καθημερινή 13/11/1988. π. Βασίλειος Θερμός, Ελευθεροτυπία 31/10/1988, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΣ, περ. Σημάδια τχ. Δ΄,1988.)

-περιοδικό ΣΥΝΑΞΗ τχ. 29/1,3,1989, σ.90-

«Ο τελευταίος πειρασμός», (μοναχός Μωυσής, Σταμ. Πορτελάνος)

-Ανωνύμως, Τα Νέα Τρίτη 9/6/1992, Δίκη Πειρασμού τέσσερα χρόνια μετά

-Ανωνύμως, Τα Νέα Δευτέρα 2/6/1997, Ματαιώθηκε η προβολή του «Τελευταίου πειρασμού» στη Ρωσία

-Δημήτρης Κωσταντακόπουλος, Ελευθεροτυπία 3/6/1997, «Ανίερες» συμμαχίες κατά «Τελευταίου πειρασμού». Η απαγόρευση της ταινίας του Σκορτσέζε και η ετερόκλητη συμμαχία, από τον Ζιουγκάνοφ μέχρι τους οπαδούς του τσάρου κι από τον Πατριάρχη Αλέξιο μέχρι τον πρόεδρο των Ρώσων βυζαντινολόγων

-Ίσμα Τουλάτου, Το Βήμα 26/8/2000, ΘΕΑΤΡΟ Δεν θα παρουσιάσει τελικά ο Σωτήρης Χατζάκης το έργο του Νίκου Καζαντζάκη στη σκηνή του θεάτρου «Πολιτεία». Η διαμάχη για τις ταυτότητες αναβάλλει τον «Τελευταίο πειρασμό»

-Καλλιόπη Ραπανάκη,  εφημ. Μίτος 25/1/2004, "Ο τελευταίος πειρασμός» Μια σχηματική δραματοποίηση

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

11 Ιουλίου 2018

ΥΓ. Σε επόμενο σημείωμα θα αντιγράψω ορισμένα από τα κείμενα που τα βρίσκω ενδιαφέροντα και μετά από τριάντα χρόνια. Τώρα που η μνήμη αρχίζει να ξεθωριάζει.