Κριτικές για τα Ελεγεία της Οξώπετρας

       Και πάλι για τα ελεγεία της Οξώπετρας

     Συνεχίζοντας την παράθεση πληροφοριών για την ποιητική συλλογή του νομπελίστα μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, «Τα Ελεγεία της Οξώπετρας» εκδόσεις Ίκαρος 1991, αντιγράφω τρία ακόμα κείμενα που μας φωτίζουν το καθένα με τον τρόπο του την ποιητική αυτή σύνθεση. Η κυρία Σαμουηλίδη-Βλάχου, μας δίνει την ερμηνεία και την εξήγηση της λέξεως «καταρκυθμεύω» από το ελεγείο «Ρήμα το σκοτεινόν». Νομίζω, ότι και μόνο «σκοτεινόν» που χρησιμοποιεί ο ίδιος ο ποιητής μας προϊδεάζει τόσο για το τι θα ακολουθήσει του ελεγείου όσο και μας υποδηλώνει τι αντιπροσωπεύει για τον ίδιο σαν άτομο και σαν ποιητή η λέξη αυτή που εφεύρε και υιοθετεί. Μια λέξη με μεγάλη οντολογική και υπαρξιακή βαρύτητα, παρά ίσως ποιητική. Που τραβάει όμως σαν ρεμουλκό, το υπερωκεάνιο της ποίησης του Ελύτη φορτωμένο με τις ποιητικές σημαδούρες άλλων ποιητικών φωνών που αγάπησε. Ένα ρήμα σκοτεινό και αινιγματικό, σιβυλλικό και προορατικό, ενός ποιητή, που σε όλη του την ζωή αναζητούσε την ομορφιά των πραγμάτων και των στιγμών, της φύσης και των μυστικών της και, που σε πέντε χρόνια μετά την έκδοση της συλλογής, θα ταξιδέψει πλέον αυτοπροσώπως στο ουράνιο αχανές σύμπαν. Το κείμενο της ποιήτριας κυρίας Αθηνάς Παπαδάκη, έχει άλλη βαρύτητα. Χωρίς να είναι εσωστρεφές ή δυσνόητο εστιάζει το ενδιαφέρον της στην θαυματουργική ικανότητα της ποίησης του Ελύτη. Στέκεται στα μυστικά των λέξεων, στα γραμματικά συμπλέγματα που μας έρχονται από τα βάθη της αρχαίας ιστορίας και τις αρχέγονες καταβολές της γλώσσας. Μιας γλώσσας που αληθεύει αξίες ζωής της φύσης. Ενός κόσμου που μαγεύει ποιητές και απλούς καραβοκύρηδες, μορφωμένους και ψαράδες. Ιδιαίτερα η τελευταία της παράγραφο: «Υπάρχουν ήρωες…» θεωρώ ότι είναι από τις ουσιαστικότερες και ακριβέστερες που έχουν γραφεί για τον ποιητή, ή τουλάχιστον για την παρούσα συλλογή, αλλά και για τον τρόπο που βλέπει ένας ποιητής-στην συγκεκριμένη περίπτωση μια διακεκριμένη ποιήτρια την Ελλάδα, την κοινή μας Εστία. Το κείμενο τέλος του κριτικού κυρίου Μισέλ Φάϊς μας δίνει μεταξύ άλλων και ορισμένες χρηστικές πληροφορίες για την πορεία των Ελεγειών αυτών μέχρι να αποτελέσουν ένα σώμα και να εκδοθούν αυτόνομα το 1991.      

                                                      

              Μια απόπειρα ανάγνωσης του ποιήματος του Οδυσσέα Ελύτη

              «Ρήμα το σκοτεινόν»

της ΕΡΙΦΥΛΗΣ ΣΑΜΟΥΗΛΙΔΟΥ-ΒΛΑΧΟΥ

Εφημερίδα Ελευθεροτυπία 26/1/1992

     Σε μια καλαίσθητη έκδοση του «ίκαρου» κυκλοφόρησε πρόσφατα η ποιητική συλλογή του Οδυσσέα Ελύτη «Τα Ελεγεία της Οξώπετρας». Δεκατέσσερα ποιήματα,-όσοι οι στίχοι ενός σονέτου-επικεντρωμένα στο θάνατο, τον οποίο μελετά ο ποιητής χωρίς φόβο, με λυρισμό, ελπίδα και φιλοσοφική διάθεση. Το ύφος, η γλώσσα, η μουσική των στίχων μας επιτρέπουν να πούμε πως ο ποιητής βρίσκεται στην καλύτερή του ώρα.

     «Ρήμα το σκοτεινόν», επιγράφεται το 13^ο ποίημα της συλλογής και φανερά, νομίζω, προκαλεί την οκνηρία μας και παίζει με τον ανυποψίαστο αναγνώστη. Πόσο σκοτεινό είναι, αλήθεια, το ρήμα «καταρκυθμεύω» που με έντονη υπογράμμιση εμφανίζεται στο μέσον του ποιήματος;

      Ο ποιητής από την αρχή του ποιήματος αυτοχαρακτηρίζεται, μ’ ένα αίσθημα πικρίας:

     «Είμαι άλλης γλώσσας, δυστυχώς, και Ηλίου του Κρυπτού ώστε

Οι όχι ενήμεροι των ουρανίων να μ’ αγνοούν. Δυσδιάκριτος

Καθώς άγγελος επί τάφου σαλπίζω άσπρα υφάσματα (…)

Όπως κι έγινε. Όμως χρόνια τώρα μετέωρος κουράστηκα

Κι έχω ανάγκη από γης που αυτή μένει κλειστή και κλειδωμένη»

     Ο τελευταίος αυτός στίχος επαναλαμβάνεται παρακάτω, απλωμένος σε δύο στίχους και με την προσθήκη μιας επίκλησης:

     «Μιλήστε μου! Έχω ανάγκη από γης

Που αυτή μένει κλειστή και κλειδωμένη»

     Η δραματική επίκληση για επικοινωνία δεν είναι, ίσως, η μόνη διάσταση της καλοζυγιασμένης φράσης «Έχω ανάγκη από γης», αφού και το ποίημα αυτό βρίσκεται μέσα στο πνεύμα της όλης συλλογής. Η ανάγκη της επικοινωνίας, επομένως, δεν σηκώνει αναβολή και τον σπρώχνει να μηχανευτεί τρόπους:

     «Ένα ρήμα τώρα μηχανεύομαι όπως ο διαρρήκτης το αντικλείδι του

Ένα ρήμα σε –άγω ή –άλλω ή –εύω

Κάτι που να σε σκοτεινιάζει από τη μία πλευρά εωσότου

Η άλλη σου φανεί. Ένα ρήμα μ’ ελάχιστα φωνήεντα όμως

Πολλά σύμφωνα κατασκουριασμένα κάππα ή θήτα ή ταυ

Αγορασμένα σε συμφερτικές τιμές από τις αποθήκες του Άδη»

     Και μηχανεύεται το ρήμα καταρκυθμεύω, όχι από διάθεση γλωσσοπλαστική, αλλά με πρόθεση να κρυφτεί και πάλι, τώρα, στην ύστατη στιγμή, που θέλησε να επικοινωνήσει. Μας φανερώνεται για λίγο, δίνοντάς μας στοιχεία της ποιητικής του.

      Το ρήμα αυτό είναι παρμένο από εκεί, «από τις αποθήκες του Άδη», κι ας ειπώθηκε από έγκριτο φιλόλογο πως δεν απαντά σε λεξικό. Είναι το ρήμα κατακρύπτω, με τη σημασία που έχει όταν χρησιμοποιείται απολύτως, από ποιητές κυρίως, κι όταν ο λόγος είναι για θεούς: «κρύπτω εμαυτόν ή την αληθή μου φύσιν» όπως διαβάζουμε στο Λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας του LIDEL & SCOTT. Ο ποιητής μας, εδώ, του δίνει την κατάληξη –εύω, αντιστρέφει τα σύμφωνα κρ και πτ της ρίζας του ρήματος (το κρ γίνεται ρκ και το πτ αρχικά το και μετά, για λόγους προφοράς, θμ) για να καταλήξει στο δικό του ρήμα, το καταρκυθμεύω.

     Έτσι φωτίζει με το δικό του φως, εκείνο του Ηλίου του Κρυπτού, τη δική του στάση ζωής και την ποιητική του. (Αλήθεια, είναι σύμπτωση που και ο Γιώργος Σεφέρης κάνει το ίδιο με τα «Τρία κρυφά ποιήματα»;)

      Ο ποιητής είναι ένας θεός που αποκρύπτει την αληθινή του φύση, την ανθρώπινη. Όμως αυτή η στάση, την έσχατη ώρα, του φάνηκε πως τον κούρασε, τον απομόνωσε, τον απέκλεισε και τον ανάγκασε να βρει τρόπους επικοινωνίας. Αλλά και πάλι καταρκυθμεύει’ τώρα κρύβει τη θεϊκή του φύση, για να πει σε μας, τους ανυποψίαστους, τα οράματα και τις προσδοκίες του, επειδή φοβάται πως ακόμη και ο επαρκής αναγνώστης δεν μπορεί να τον καταλάβει:

     «Φίλε συ που ακούς, ακούς της ευωδίας των κίτρων

Τις μακρινές καμπάνες; Ξέρεις τις γωνίες του κήπου όπου

Εναποθέτει τα νεογνά του δειλινός ο αέρας; Ονειρεύτηκες

Ποτέ σου ένα καλοκαίρι απέραντο που να το τρέχεις

Μη γνωρίζοντας πια Ερινύες; Όχι. Να γιατί καταρκυθμεύω»

     Γι’ αυτό μέσα σ’ ένα στίχο, παρακάτω, αρχίζει, σταματά την αποκάλυψή του κι εξηγείται:

    «Έχει συνέχεια. Δε θα την πω. Κανείς δεν παίρνει τα δωρεάν». Η αμφισημία της φράσης «έχει συνέχεια» φωτίζει την προσδοκία του, δίνει το μήνυμά του κι ας μη μας δίνει τη συνέχεια της αποκάλυψής του. Ποιο είναι το τίμημα της μεγάλης αλήθειας, που δεν δίνεται δωρεάν, πως κατακτιέται η αλήθεια στο πρόβλημα της συνέχειας ή όχι της ζωής; Στον τελευταίο στίχο απαντά:

     «Αυτά στη γλώσσα τη δική μου. Κι άλλοι άλλα σ’ άλλες. Αλλ’ Η αλήθεια μόνον έναντι θανάτου δίδεται».

     Το τίμημα λοιπόν είναι ο θάνατος. Ο Σωκράτης, καταδικασμένος να πιει το κώνειο, είπε προς τους δικαστές: «Οπότεροι δε ημών έρχονται επί άμεινον πράγμα, άδηλον παντί πλην ή τω θεώ». Να θυμηθούμε εδώ πως απέδωσε αυτό το λόγο στη γλώσσα τη δική του ο Σεφέρης στο Γ΄ της Κίχλης:

«Το θάνατο τον προτιμώ

ποιος πάει για το καλύτερο ο θεός το ξέρει».

     Όμως ο ποιητής, που είναι ένας θεός καταρκυθμεύων, μας έδειξε για μια στιγμή πως κατέχει την αλήθεια, για την οποία αναλώνεται, όπως μας είπε σε ποίημα της ίδιας συλλογής:

«Ζω για τότε που δεν θα υπάρχω

Περασμένα μεσάνυχτα σ’ όλη μου τη ζωή»

    Η αλήθεια του δόθηκε έναντι ζωής. Δεν φαίνεται να μετανιώνει, δεν φαίνεται να φοβάται, παρά δοξολογεί το θάνατο με στίχους σαν αυτόν, με τον οποίο κλείνει η συλλογή του:

     «Ο θάνατος ο ήλιος ο χωρίς βασιλέματα»

--

           Ο έλλογος των θαυμάτων

 της Αθηνάς Παπαδάκη

Εφημερίδα «Η ΑΥΓΉ» 26/1/1992

     ΦΑΙΝΕΤΑΙ πως για να είσαι γνήσιος ποιητής θα πρέπει  να βρίσκεσαι σε μια διαρκή κατάσταση εκκρεμότητας με το σύμπαν. Ο χαρακτήρας αυτής της σχέσης δεν μπορεί παρά να είναι η ευσέβεια του ατόμου απέναντι στο αδιαίρετο άγνωστο, τόσο απαγορευτικό στην αξιοκρατική διαβάθμιση των στοιχείων του. Κάθε είδους διάκριση είναι προσβολή, γιατί ο κόκκος της άμμου στηρίζει το ίδιο ευυπόληπτα όσο και ο ήλιος τους κοινούς νόμους.

     Όλα είναι ορατά αλλά όχι διάφανα, ίσως αυτή να είναι η πεμπτουσία του θαύματος. Πόσοι μπορούν να αναμένουν μια δεύτερη γέννηση του σύμπαντος για χάρη τους, γνωρίζοντας την ίδια στιγμή πως τίποτε δεν πρόκειται ν’ αποκαλυφθεί. Εκτός λογικής χάρισμα και προικισμένος ο Ελύτης, αφιερώνεται σχεδόν θρησκευτικά στο προσωπικό θαύμα. Η θάλασσα ίσως γίνει βατή μόνο κάτω από τα πόδια του ενός, γιατί το κύμα αντέχει το βάρος μιας ψυχής σε έκπληξη. Η διαρκής προσπάθεια κατάκτησης των μυστικών, τίποτε περισσότερο από μία εκθαμβωτική ματαιότητα. «Οτιδήποτε μέσα στη νύχτα ισχυρίζεσαι/ ο θεός το μεταβάλλει» είναι νομίζω από τους βασικότερους θεματικούς πυρήνες του ποιητή, που στο τελευταίο βιβλίο του μας εμφανίζεται σε όλη του τη δόξα. Τα Ελεγεία της Οξώπετρας είναι και εύχομαι όχι η ύστατη προσπάθεια του δημιουργού να κινήσει με τη μορφή φυσικού φαινομένου το λόγο και να δέσει αυτή την τόσο πολυπόθητη και συνεχώς εναλλασσόμενη γνώση σε πολύτιμο λίθο.

Και τόσο παλιό μεταλλείο σπάνια συναντάς. Όμως πώς αυτός ο λάτρης του άρρητου αρθρώνει τόσο περίτεχνα. Πώς αυτός ο μοναχικός της ομορφιάς τρεμάμενος, θα έλεγε, «Λάμπει μέσα μου εκείνο που αγνοώ. Μα ωστόσο λάμπει». Εξωτερικεύει την πιο βαθιά αγωνία του λαμπρύνοντος το λόγο; Γιατί η γλώσσα μόνο αθώα δεν είναι. Θα έλεγα λοιπόν πως ο Ελύτης είναι ο έλλογος των θαυμάτων γιατί χρησιμοποιώντας από ανάγκη το γλωσσικό λογικό κώδικα μιλά για μια υπόθεση τόσο αναπόδεικτη όσο και ο κόσμος. Από εδώ και η ανάγκη του για υπονόμευση των φραστικών νόμων. Άς μην ξεχνάμε πως οι ποιητές γίνονται συχνά αγρίμια, κατασπαράζουν τη γλώσσα που τους τροφοδοτεί με τον κίνδυνο να πεθάνουν από ασιτία. Στα «Ελεγεία της Οξώπετρας» το ποίημα «Ρήμα το σκοτεινόν» δηλώνει την ανάγκη του δημιουργού για μια περιπέτεια όχι προς την αφετηρία της γλώσσας αλλά στη διαδικασία γένεσης του λόγου ως νόηση. Η εφεύρεση του ρήματος «καταρκυθμεύω» δεν αποδεικνύει ούτε εκφράζει αγωνία αλλά ούτε και γλωσσοπλαστική προσπάθεια. Το «καταρκυθμεύω» είναι πρωτόγονο και παρθένο, όπως όλα τα άρρητα. Προφέρεται και δεν σηματοδοτεί, εκφέρεται και όμως μένει απόρθητο, είναι η πρώτη λέξη που έσκασε σαν βεγγαλικό από το στόμα του προάνθρωπου και φώτισε το μυαλό του με μια ακαθόριστη έννοια, τον έχρισε άνθρωπο. Παραδοξολογία; Όχι. Η λοξοδρόμηση πέρα απ’ τα σύνορα της καθημερινότητας δεν είναι μία από τις δυνατότητες της καλλιτεχνικής μέθης; Αυτό εξάλλου περιμένει κανείς από ένα μάστορα της γλώσσας, του Αιγαίου κύματος’ αλήθεια πώς κινδύνεψε από τέτοιους χαρακτηρισμούς να περιοριστεί το πέλαγος στη στατική έννοια του τοπίου, ενώ ο ίδιος ο Ελύτης έκανε ακριβώς το αντίθετο, διευρύνοντας την έκταση και τα όρια μιας παμπάλαιης υγρής ψυχής.

     Αυτές οι ήρεμες καταλυτικές πράξεις φαντασίας εκτείνονται και στη γλώσσα, γεγονός ιδιαίτερα τονισμένο στο καινούργιο βιβλίο. Εδώ ο Ελύτης δημιουργεί ακόμη μια φορά μια γλώσσα μήτρα, όχι ως ποιητική χώρα απ’ όπου φεύγουν χλωρά και νεόκοπα όλα τα μηνύματα, αλλά με την παροχή αίματος στα Ελληνικά για άλλα Ελληνικά, εκείνα τα μαγικά της Ιωνίας, του Βυζαντίου, του Μακρυγιάννη. Γιατί υπάρχουν ποιητές, ανάμεσα σε αυτούς και ο Ελύτης, που αν τους διαβάσεις συλλαβιστά, φεύγοντας κάποιες στιγμές κι από το γραμματικό σύμπλεγμα, θα βρεθείς στην άλλη όχθη του λόγου. Εκεί η κάθε λέξη, όχι πρόταση ή στίχος, η κάθε λέξη, το τονίζω, αντανακλά όχι μόνο τον ιστορικό της πυρήνα, αλλά και τη μεταφυσική ουσία των πραγμάτων που ορίζει. «Όμικρον, άλφα κι έψιλον απ’ τα Παντοτινά».

-Η αληθινή ποίηση δεν μας ξοδεύει δίνοντας λύσεις. Το αντίθετο, διαιωνίζει το άγνωστο, πολλαπλασιάζοντας μάλιστα την ανάγκη μας να το βλέπουμε συνεχώς από διαφορετική σκοπιά. Αναπόδεικτη πραγματικότητα, συμπεριλαμβάνει και το θάνατο τόσο παρόντα στις σελίδες των Ελεγείων, χωρίς αυτό να σημαίνει ανισόβαρη εμφάνιση, γιατί η συμφιλίωση του ποιητή μαζί του είναι πολύ παλιά-σε κάθε βιβλίο μας διαβεβαιώνει για την καταλυτική του ισχύ.

«Από μικρό το θαύμα είναι λουλούδι και άμα μεγαλώσει θάνατος». Ο Ελύτης μας έριξε την Οξώπετρα και η βαθύτερή μας θάλασσα ταράχτηκε, εκπροσωπήθηκε, θα έλεγα, από αυτόν τον λίθο, σκοτεινό, ολιγόλογο, λέξη δεν του παίρνεις, πυκνό από τον τραυματισμένο θησαυρό της ποιητικής δράσης του δημιουργού του.

     Υπάρχουν ήρωες στη ζωή, δεν είναι μόνο εκείνοι της κλασικής δράσης των κατορθωμάτων αλλά και όσοι πορεύτηκαν προς τις κρυφές πηγές, άντλησαν και με σεμνότητα ανέβασαν τη στάθμη των πνευματικών υδάτων. Ο Ελύτης είναι ένας απ’ αυτούς, Έλληνας. Μας γαληνεύει στους δύσκολους καιρούς και εξυψώνει μια πατρίδα αβάσταχτα ταπεινωμένη. Αν η αιωνιότητα είναι μία ισορροπία στο διηνεκές, (πάντα οι μεταλλάξεις της βρίσκονται στους φυσικούς και όχι τους ηθικούς νόμους), τότε και η Ελλάδα έχει ένα μερίδιο σε αυτή την ενότητα των αντιθέσεων. Εκτός του καλού και του κακού αυτός, ο τόπος αληθεύει,  στιγμιαία έστω, ακόμη και μέσα στη σήψη του, αρκούν μερικοί στίχοι. Κι επειδή «η πραγματικότητα ωφελεί, αν έπεται» ελπίζουμε.

--

ΤΑ «ΕΛΕΓΕΙΑ ΤΗΣ ΟΞΩΠΟΡΤΑΣ, Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ

του Μισέλ Φάϊς

Εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος 24/11/1991

ΖΩ ΓΙΑ ΤΟΤΕ ΠΟΥ ΔΕΝ ΘΑ ΥΠΑΡΧΩ…

     ΠΑΡΑΒΑΙΝΟΝΤΑΣ κατά δύο μέρες τη συμπλήρωση των 80χρονων του Οδυσσέα Ελύτη (2 Νοεμβρίου), οι εκδόσεις «ΙΚΑΡΟΣ» κυκλοφόρησαν σε φίνο γκρι υδατογραφημένο χαρτί την τελευταία ποιητική συλλογή του, με τίτλο: «Τα ελεγεία της Οξώπορτας».

     Πρόκειται για 14 ποιήματα γραμμένα το μεσοδιάστημα 1989-90, σε επιμέλεια του Γιάννη Χάρη, προμετωπίδα του Κώστα Πανιάρα και με εξώφυλλο της ποιήτριας Ιουλίτας Ηλιοπούλου, βασισμένο σ’ ένα έργο του ίδιου του ζωγράφου.

     Ωστόσο, το αναγνωστικό κοινό έχει ήδη πάρει «προγεύσεις» του τελευταίου πονήματος του Ελύτη.

     Πρώτον, από το περιοδικό «Συντέλεια» (Νο 3-4) που ήταν αφιερωμένο στον ελληνικό υπερρεαλισμό-στα πλαίσια των εκδηλώσεων που πραγματοποιήθηκαν το καλοκαίρι που μας πέρασε στο Μπονπούρ, -όπου δημοσιεύτηκε το ποίημα «Ελεγείο του Grunigen».

     Και δεύτερον, το ποίημα «Ιουλίου Λόγος» που κυκλοφόρησε-τυπωμένο με φόντο παιδικές φωτογραφίες του ποιητή από τη Λέσβο-σε πολυτελή έκδοση 300 αριθμημένων αντιτύπων, εκτός εμπορίου, από τις εκδόσεις «Αδάμ» τον περασμένο Απρίλιο.

     Θα μπορούσε να πει κάποιος, ότι ο νομπελίστας ποιητής επιστρέφει στην καθαυτό εκφραστική του δραστηριότητα: την ποίηση-πιάνοντας ένα νήμα που είχε διακοπεί το 1985 με τη συλλογή του «Ο μικρός ναυτίλος». Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποβαθμίζει την καίρια συμπληρωματικότητα των άλλων πνευματικών πτυχών.

Καταθέσεις

Και αναφέρομαι προφανώς στις δύο περσινές καταθέσεις του: «Τα δημόσια και τα ιδιωτικά» (εκδ. «Ίκαρος») και «Ιδιωτική Οδός» (εκδ. «Υψιλον»). Όπου ο ποιητής ουσιαστικά επιχείρησε να φωτίσει-στο μεταίχμιο της ποίησης, της πρόζας και του δοκιμίου-κάποιες πτυχές της χαμένης ελληνικής πρότασης, νοηματοδότησης του βίου.

     Αν, λοιπόν με το «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου» (1984) ο Ελύτης σημείωνε μια στροφή όχι τόσο σε γλωσσικό ή σε υφολογικό επίπεδο, -όπως γράφτηκε-αλλά κυρίως, θα έλεγα, στις αποχρώσεις της ποιητικής του ιδεολογίας. Ένα χρόνο αργότερα, με το «Μικρό ναυτίλο», μας ξεναγεί, χωρίς περιστροφές, στο ποιητικό εργαστήρι του.

     Έλεγε, χαρακτηριστικά, ο ποιητής στις 3.11.90 στα «Νέα», αναφερόμενος στην παρούσα συλλογή ποιημάτων του:

«Έτσι, λένε (σχολιάζοντας τον τίτλο της) ένα ακρωτήρι στην Αστυπάλαια. Για μένα λένε σημαίνει το ακραίο σημείον της γης μέσα στη θάλασσα, της ζωής μέσα στο θάνατο, το τέλος μιας εποχής σε μια άλλη…».

     Πιστεύω ότι αυτό το μικρό απόσπασμα, ενώ σκιαγραφεί έμμεσα όλες τις προθέσεις του ποιητή, ταυτόχρονα υπαινίσσεται και τις ευρύτερες συντεταγμένες του ελυτικού ποιητικού σύμπαντος.

     Έχουμε λοιπόν, στα «Ελεγεία της Οξώπορτας» πρωταρχικά τον αέναο αντικατοπτρισμό, αφενός των οντολογικών αινιγμάτων της φύσης και αφετέρου τον αισθησιακό απόηχο της ζωής, στο διάφανο μυστήριο της γραφής:

     Ξέρει ο Άγγελος. Και δειλά το δάχτυλο αποσύρει. Που ξανά κυανό το  χρυσό γίνεται και με ευωδία Σμύρνας καιόμενης ανεβαίνει ως τον ρόδινο θόλο. Μονομιάς ανάβουν τα κεριά σ’ όλα τα μανουάλια. Ύστερα όλοι ακολουθούν. Πατημασιές επάνω στα βρεμένα φύλλα. Επειδή οι άνθρωποι αγαπούν τους τάφους και με ευλάβεια σωρεύουν όμορφα λουλούδια εκεί. Όμως, απ’ αυτούς, ο θάνατος, κανένας δεν γνωρίζει τίποτα να πει. Μόνον ο ποιητής. Ο Ιησούς του ήλιου. Ο μετά κάθε Σάββατο ανατέλλοντος. Αυτός. Ο Είναι, ο Ήταν και ο Ερχόμενος.

         ‘La Pallida Morte”

     Επίσης, τα ποικίλα προσωπεία της ζωής και του θανάτου, όπως αυτά σηματοδοτούν την ηθική σκευή και την ποιητική του διάπλαση. Έγραφε ο Καβάφης:

Κι εγώ θαρρώ ότι η πλέον εκλεκτή

Ειν’ η ζωή που δεν δύναται να ζήσει

(«Αδύνατα» από τα «Ανέκδοτα ποιήματα»).

Αντιπροτείνει –προσβλέποντας κατά βάθος στο ίδιο μεταφυσικό ρίγος-στα «Περασμένα μεσάνυχτα» ο Ελύτης: Ζω για τότε που δεν θα υπάρχω.

     Στο λυκόφως του 20^ου αιώνα, ο Ελύτης, μια πολύτροπη πνευματική προσωπικότητα της ευρωπαϊκής γραμματείας  (εν αναμονή της βιβλιογραφίας του που συντάσσεται από τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο και θα κυκλοφορήσει γύρω στα Χριστούγεννα), υπογραμμίζει, με το δικό του αισθησιοκρατούμενο τρόπο, την αποστροφή του για τα σύγχρονα αξιακά συστήματα, τα οποία στο όνομα της εξειδίκευσης, της απομυθοποίησης ή της ρηχής ευδαιμονίας έχουν απορφανέψει τον άνθρωπο από τα ουσιώδη και απλά ερείσματα  της ζωής.

--  

•σημείωση: υπάρχει μια ορθογραφική αβλεψία στον γενικό τίτλο της βιβλιοκριτικής η οποία επαναλαμβάνεται και μετά, δηλαδή, αναφέρεται σαν τίτλος «ΤΑ ΕΛΕΓΕΙΑ ΤΗΣ ΟΞΩΠΟΡΤΑΣ», εκτός αν έτσι το ήθελε ο γράφων το κείμενο. Δηλαδή, να παραλλάξει τον τίτλο της έκδοσης με μια άλλη λέξη που έχει την ίδια σημασία, συνώνυμη; Την διατήρησα κατά την μεταφορά μου στο μπλοκ. Πιστεύοντας (αν είναι τυπογραφική αβλεψία και όχι συνειδητή επιλογή) ότι τέτοιες αβλεψίες δεν μειώνουν το τι έχει να μας πει ένα κείμενο. Πάντοτε ξεφεύγουν λάθη. Τα λάθη είναι σαν την σκόνη, όσο και αν καθαρίζουμε τον χώρο μας-ιδιαίτερα όταν ο χώρος είναι πλημμυρισμένος με βιβλία, εφημερίδες και περιοδικά- κάπου σε κάποια γωνιά του δωματίου μέσα στις σελίδες του βιβλίου θα υπάρχει σκόνη. Και χωρίς παρεξήγηση από τους ορθόφρονες της γλώσσας και της ατσαλάκωτης ορθογραφικής καθαρότητας, να υπενθυμίσω, ότι πριν μερικά χρόνια κυκλοφόρησε ένα Ημερολόγιο για τον Οδυσσέα Ελύτη στο εμπόριο, πόσα λάθη και χρονολογικά ακόμα, δεν συναντήσαμε μέσα; Και αν θυμάμαι σωστά, η πρώτη έκδοση του ογκώδους Ορθογραφικού Λεξικού του ομότιμου καθηγητή Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κυρίου Γιώργου Μπαμπινιώτη, (κόστιζε 22.000 παλαιές δραχμές) ήταν γεμάτο λάθη. Κατόπιν κυκλοφόρησε και βιβλίο στο εμπόριο με τα ημαρτημένα του ΛΕΞΙΚΟΎ. Θέλω να πω, ας μην στεκόμαστε μόνο στα όποια λάθη ξεφεύγουν. Η σύνολη προσφορά είναι που μετράει, το τι λέει ένα κείμενο, ποιες ιδέες εκφράζει ο συγγραφέας, αν προκαλεί ζυμώσεις, ή αν τα ίχνη που αφήνει πίσω του-μέσα στον χρόνο-γονιμοποιούν ένα άλλο κείμενο ή την γραφή ή την σκέψη ενός άλλου συγγραφέα. Εκτός αν κάνω λάθος;

Και για τους θιασώτες της θρησκειολογίας και της κοινωνιολογίας της θρησκείας, της ιστορίας του χριστιανισμού, πόσους ξένους συγγραφείς και πόσα κείμενα γνώρισαν στο ελληνικό κοινό οι γεμάτες λάθη παλαιές εκδόσεις «Αναγνωστίδη». Αν μέναμε στα λάθη και το κακό τύπωμα δεν θα διαβάζαμε τόσες και τόσες σημαντικές μελέτες.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη γραφή σήμερα 3 Ιουλίου 2018

Πειραιάς 3/7/2018

ΥΓ.

Το τελευταίο διάστημα, οι πολιτικοί κυβερνώντες και τα παπαγαλάκια τους όσους δεν συμφωνούν μαζί τους στις πολιτικές που ακολουθούν τους χαρακτηρίζουν φασίστες, ακροδεξιούς, ακραίους, ρατσιστές και άλλα αρνητικά κοσμητικά επίθετα. Πράγματα ακατανόητα για άτομα ή ένα μέρος αυτών τουλάχιστον, που πιστέψαμε και μας πρόδωσαν πολιτικά. Έκαναν κολοτούμπα και αποδείχτηκαν τα καλύτερα πολιτικά παιδιά του συστήματος. Εκεί που πρώτα έβριζαν τώρα πίνουν νερό και ομνύουν. Μπράβο τους. Το λάθος είναι δικό μας, που δεν καταλάβαμε πόσο εξουσιομανοί άτομα είναι. Δεν ξέρω τι θα γράψει η Ιστορία, αλλά εμάς σαν Έλληνες κάτοικοι και αλλοδαποί φορολογούμενους πολίτες μας έβλαψαν. Εύχομαι να μην ξανακυβερνήσουν. Όχι ότι ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης θα φέρει καμιά αλλαγή, αστεία πράγματα. Αλλαγή θα ερχόταν αν όλοι εμείς οι Έλληνες αλλάζαμε νοοτροπία και κοινωνική και πολιτική συμπεριφορά. Αυτό δεν έγινε. Το λάθος δικό μας και μόνο δικό μας. Οι πολιτικοί, εμάς αντιγράφουν, σε εμάς απευθύνονται και γνωρίζουν καλά πόσο δεν αλλάξαμε. Δεν κατανοώ όταν ακούω ότι δίνουμε τα πάντα για να κερδίσουμε δανεικά χρήματα να αυξηθούν οι μισθοί μας, τα επικουρικά, οι συντάξεις, να μειωθεί το ΦΠΑ. Δηλαδή, αν είναι καθαρά οικονομικό το θέμα, τότε προς τι όλη αυτή η φασαρία, όλες αυτές οι πολιτικές κοκορομαχίες, τα συλλαλητήρια, οι εχθρότητες μεταξύ μας. Ποιοι κοροϊδεύουν ποιους; Μήπως παραμυθιαζόμαστε με δημοκρατικές φούσκες; Μήπως όλα είναι προαποφασισμένα; Μια αλλαγή της Κυβέρνησης μπορεί να φέρει και αλλαγή στην οικονομική πολιτική και στα εξωτερικά θέματα; Ερώτηση κάνω.

       Και επειδή πιστεύω ότι η Τέχνη είναι μια πολιτική παρέμβαση, πέρα από τα άλλα, Τέχνη άχρωμη πολιτικά είναι σαν το ανάλατο φαγητό. Μιλώ για πολιτική και όχι κομματικό χρωματισμό της τέχνης. Και γιατί δεν μπορεί κανείς να απολογείται για το τι ψήφιζε ή τι θα ψηφίσει-σαν ενεργός πολίτης-τα νιάτα μας τα φάγαμε σε διαδηλώσεις και πορείες με πρόσημο προοδευτικό και σε χώρους του λεγόμενου δημοκρατικού τόξου, τα κείμενα και οι παραπομπές υποδηλώνουν την ταυτότητα του γράφοντος. Θέλω να πω, ότι δεν μας αγγίζουν οι ανοησίες ότι είμαστε συνοδοιπόροι (που την θυμήθηκα αυτήν την λέξη) της άκρας δεξιάς και του συντηρητισμού. Το συναμφότερον που λέει ο κύριος Κώστας Ζουράρης που σαν βουλευτής στηρίζει την Κυβερνητική πλειοψηφία, να ισχύει και για εμάς τον απλό αλλά νοήμονα λαό, όχι μόνο τους βουλευτές και τις επαμφοτερίζουσες πολιτικές αποφάσεις τους. 
Θέλησα να αντιγράψω ένα κείμενο που καταγράφει ο νομπελίστας μας ποιητής Γιώργος Σεφέρης στα Πολιτικά του Ημερολόγια για τον δικτάτορα, τον πρωθυπουργό που μαζί με τον Ελληνικό Λαό είπε το ΟΧΙ, τον Ιωάννη Μεταξά, που μας δείχνει την αγάπη ενός έλληνα δικτάτορα για την χώρα του, όπως μας την αφηγείται ο διπλωμάτης ποιητής Γιώργος Σεφέρης. Που, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ούτε το δημοκρατικό του ήθος ούτε την βαθειά του αγάπη για την χώρα του, ούτε σύμπλευση με την «άκρα εθνικιστική δεξιά» ή την δικτατορία. Δεν απομονώνω το κείμενο, υπάρχουν δεκάδες κρίσεις του Γιώργου Σεφέρη για πολιτικά πρόσωπα. Τα Ημερολόγια του Σεφέρη έχουν πολλαπλό ενδιαφέρον ακόμα και σήμερα για να κατανοήσουμε την Ιστορία μας και να αναθεωρήσουμε ίσως, πολλές από τις μεταγενέστερες ιδεοληψίες μας που εμείς οι νεότεροι ενστερνιστήκαμε και μας εμπόδισαν να διαβάσουμε σωστά την ιστορία του παρόντος. Το παρελθόν είναι παρελθόν, όσοι το έζησαν το ερμηνεύουν όπως το βίωσαν, εμείς το διαβάζουμε ή το ακούμε από τις διηγήσεις τους. Όμως η Ιστορία είναι ένας έρωτας που τον απολαμβάνεις και με τις κακές του στιγμές και με τις καλές του. Δεν γίνεσαι θιασώτης του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά αν διαβάσεις το Ημερολόγιό του, ούτε κομμουνιστής αν διαβάσεις τα Άπαντα του Βλαδίμηρου Ίλιτς Ουλιάνωφ Λένιν, ούτε οικονομολόγος αν διαβάσεις το Κεφάλαιο του Καρλ Μαρξ. Τι θέλω να πω, ο Σεφέρης μας δίνει μια άλλη εικόνα ενός προσώπου που σημάδεψε την εποχή του και την χώρα μας. Αν αληθεύουν αυτά που αναφέρει, τίθεται το ερώτημα. Αν ένας δικτάτορας αγαπά την πατρίδα του, δεν θα πρέπει να την αγαπά περισσότερο ένας εκλεγμένος πολιτικός; Σίγουρα Ναι. Αν στέκει η απάντηση, μήπως οφείλουν να αναθεωρήσουν πολλές από τις πολιτικές και κυβερνητικές πρακτικές τους οι κυβερνώντες και οι βουλευτές που βλάπτουν τους Έλληνες; Δηλαδή Εμάς όλους; Ερώτηση θέτω. Εξάλλου με η χωρίς γραβάτα η ελπίδα πλέον χάθηκε. Τουλάχιστον ας σώσουμε τα πολιτικά προσχήματα. Ας μην κοροϊδευόμαστε μεταξύ μας. Πάντως τα επ’ εμοί, όχι δεν μου πάει ο εθνικισμός ούτε όμως και η παράδοση της ιστορίας μας σε άλλους λαούς για να φανώ δημοκράτης, και υπερασπιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των άλλων. Ένα μάτσο κουβάρια είμαστε εμείς οι παλαιότεροι. Αγαπήσαμε μια πατρίδα που συνεχώς μας προδίδει, και προσπαθούμε με όνειρα να διατηρήσουμε το καντήλι της ελπίδας άσβεστο ενώ η σύγχρονη ελληνική και διεθνή πραγματικότητα μας θέτει στο περιθώριο, στο χρονοντούλαπο της δημοκρατικής ιστορίας. 
Ας αγωνιστούν και οι νεότεροι για την ιστορία και τον πολιτισμό αυτής της χώρας. Τον τόπο μας.

Το κείμενο το αντιγράφω από τον τόμο:

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ, 

ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ Α΄ 1935-1944, 25 Νοεμβρίου 1935-13 Οκτωβρίου1944, εκδόσεις Ίκαρος 1979. Επιμέλεια-Σημειώσεις Αλέξανδρου Ξύδη, σελίδες 32-33.

     Από την Ελλάδα: Οι ανώτερες τάξεις, αριστοκρατία (δεν ξέρω τι εννοεί μ’ αυτή τη λέξη) και διανοούμενοι είναι δημοκράτες. Αντίθετα ο «κοσμάκης» διατηρεί το θρύλο του Μεταξά. Γριές κρατούν την φωτογραφία του και λένε: «Αν ζούσε ο Γιαννάκης μας, δε θα τα παθαίναμε όλα αυτά.». (Καταλαβαίνει κανείς άκρες-μέσες).

     (Πολύ πιο ενδιαφέρουσες οι λεπτομέρειες που αφηγείται ο Τζίφος για τον Μεταξά και τις τελευταίες μέρες της Κυβέρνησης Κορυζή. Είναι μαρτυρίες ενός αυτόπτη, αφού ήταν ο ίδιος υπουργός, στενός φίλος του Μαυρουδή, και τον χρησιμοποιούσαν σαν ένα είδος συνδέσμου του υπουργικού συμβουλίου και της αγγλικής πρεσβείας, κυρίως τον τελευταίο καιρό. Συμπληρώνω μ’ αυτή την ευκαιρία και σχετικές κουβέντες του Νικολούδη, που θυμήθηκα τώρα.)

     Ούτε ο Μεταξάς δεν περίμενε τις επιτυχίες που είχαμε στην Αλβανία. (Τα λόγια του Μεταξά στο υπουργικό συμβούλιο, εκείνο που ανακοίνωσε την απόφασή του να πολεμήσει. Τα ίδια περίπου μου είπε και ο Νικολούδης. Φυσικά πρόκειται στοματική μετάδοση και δεν μπορεί να είναι ακριβώς τα ίδια του λόγια;)

     «Κύριοι, με κατηγόρησαν για δύο πράγματα: πρώτα πώς είμαι γερμανόφιλος και δεύτερο πώς δεν έχω φαντασία και συναίσθημα, όπως ο Βενιζέλος.

     «Είναι αλήθεια πως ανατράφηκα στη Γερμανία και πως είχα πολλούς δεσμούς μ’ αυτή τη χώρα. Αλλά όπως μισεί κανείς ένα φίλο που δε στάθηκε στο ύψος της φιλίας του, περισσότερο έναν αδιάφορο άνθρωπο, έτσι μισώ τώρα τους Γερμανούς.

«Όσο για το άλλο, είμαι βέβαια Κεφαλλονίτης και το έχω φυσικό να τα βάζω κάτω τα πράγματα και να τα ζυγιάζω. Αλλά είναι στιγμές που αφού τα ζυγιάσει κανείς και τα μετρήσει όλα, πρέπει ν’ αφήσει την καρδιά του να υπαγορεύσει την τελειωτική απόφαση. Και η καρδιά μου λέγει πως δεν μπορώ να προδώσω μια ιστορία τριών χιλιάδων χρόνων. Όποιος δεν συμφωνεί μαζί μου μπορεί να παραιτηθεί.».

     Εξάλλου ο Νικολούδης μου έλεγε ότι πριν αρχίσει η δημοσιογραφική επίθεση της Ιταλίας εναντίον μας, νόμισε χρέος του να ρωτήσει τον Μεταξά μήπως θα ‘πρεπε να σκεφτεί να τα φτιάξει με τους Βούλγαρους κάνοντας μερικές παραχωρήσεις (έξοδο στο Αιγαίο). Ο Μεταξάς αγρίεψε: «Όσο είμαι εγώ πρωθυπουργός, δεν παραχωρώ ούτε μία σπιθαμή ελληνικού εδάφους. Αυτά τα κάνετε εσείς, όταν καθίσετε σ’ αυτή την καρέκλα.» Για κάμποσες μέρες ύστερα από τούτη τη συνομιλία, προσθέτει ο Νικολούδης, οι σχέσεις τους ήταν ψυχρές.

--          

   Τα συμπεράσματα και τα ερωτήματα αλλά και οι συγκρίσεις δικές σας. Με σημερινούς πολιτικούς, κυβερνητικές πολιτικές και διπλωματικές επιλογές.

Αγοράστε τα Ημερολόγια του ποιητή Γιώργου Σεφέρη, μας διδάσκουν πολλά και για πολλούς.