Μερικά
ακόμα κείμενα για την περιπέτεια της ταινίας του Μάρτιν Σκορτσέζε
Συνεχίζοντας την αντιγραφή κειμένων για τον «Τελευταίο Πειρασμό» του
Νίκου Καζαντζάκη, την μεταφορά του στον κινηματογράφο από τον Μάρτιν Σκορτσέζε,
την προβολή του στην χώρα μας και τον
βίαιο σάλο και αντιδράσεις που προκάλεσε εκείνη την εποχή, (ήμουν αυτόπτης
μάρτυρας των θλιβερών αυτών συμβάντων στον κινηματογράφο «ΟΠΕΡΑ» και στους
πέριξ δρόμους) παραθέτω τις θέσεις ορισμένων γνωστών ελλήνων συγγραφέων,
ποιητών, θεολόγων, στιχουργών, στοχαστών όπως έπραξα και στο προηγούμενο
σημείωμα. Τα κείμενα μας μιλούν μεν για το μυθιστόρημα και την μεταφορά του
στην μεγάλη οθόνη, αναφέρονται όμως, κυρίως, στο πρόβλημα της προληπτικής ή μη
λογοκρισίας στην τέχνη στην χώρα μας, στις εκδηλώσεις ομαδικής και ατομικής
βίας, στο πανάρχαιο φαινόμενο του θρησκευτικού φανατισμού, της παραχάραξης των
εκκλησιαστικών αρχών της ορθόδοξης παράδοσης από μικρές θρησκευτικές σέχτες,
τον ρόλο που διαδραμάτισαν και διαδραματίζουν ακόμα εντός και εκτός εκκλησιαστικού
χώρου οι λεγόμενες παραεκκλησιαστικές οργανώσεις, την μετατροπή μερίδα ελλήνων
πολιτών σε όχλο. Την υιοθέτηση κατασταλτικών μέτρων στην τέχνη από την κρατική
εξουσία, τις βίαιες αντιδράσεις και αντικοινωνικές συμπεριφορές από άτομα που
αφιονίζονται εν ονόματι της προσβολής της πίστης τους όπως πιστεύουν. Σχόλια, άρθρα,
απόψεις, θέσεις που υπογράφονται από την ελληνική διανόηση της εποχής-άντρες
και γυναίκες-που η ιδιότητά τους ως εκφραστές ενός φιλελεύθερου και
προοδευτικού πνεύματος της κοινωνίας, δεν ανέχεται την προληπτική λογοκρισία
στην τέχνη, τον θρησκευτικό φανατισμό, την κοινωνική μισαλλοδοξία, που δεν
συνάδει με τα σύγχρονα ευρωπαϊκά ρεύματα της τέχνης και της κουλτούρας. Κρίσεις
προσωπικές, που μας φανερώνουν την εικόνα της ελλάδας όχι μόνο την χρονιά που
δημοσιεύτηκαν τα κείμενα αυτά-1988-αλλά και προγενέστερων περιόδων, με τις
έντονες πολιτικές και ιδεολογικές ζυμώσεις. Την εικόνα της ελληνικής κοινωνίας
ή μία από τις σκοτεινές της πλευρές, τις τότε κυβερνητικές πολιτικές
αντιδράσεις επί πρωθυπουργίας Ανδρέα Παπανδρέου, (δες Στέλιος Παπαθεμελής) αλλά
και την στάση της υπουργού πολιτισμού, της τελευταίας ελληνίδας Θεάς της
ηθοποιού Μελίνας Μερκούρη. Μας περιγράφουν ακόμα τις αντίστοιχες εκκλησιαστικές
αντιδράσεις και θέσεις της εκκλησίας της ελλάδας και της τότε ηγεσίας της ιεράς
συνόδου. Ας θυμίσουμε τις ανάλογες αντιδράσεις που είχαν προκληθεί παλαιότερα,
για την προβολή της θαυμάσιας ταινίας “Jesus Christus Super Star” μέχρι να επιτραπεί η προβολή της,
ενώ «θάφτηκε» μια άλλη κάπως «περιθωριακής» εμπνεύσεως και φτηνού
προϋπολογισμού ταινία, το “Gospels”
αν δεν με απατά ο χρόνος της μνήμης. Η
ταινία αυτή που διαπραγματευόταν τον χριστιανικό μύθο από ομάδες αστέγων και
ηθοποιών του δρόμου, μέσα στους φυσικούς χώρους των μεγαλουπόλεων, σε ένα
νεκροταφείο αυτοκινήτων, με ρούχα καθημερινά που φορούν οι διάφοροι κλοσάρ,
μουσική αυτοσχέδια με ήχους που παράγονταν από άχρηστα μεταλλικά αντικείμενα
που πετάγονται σε χωματερές, και ηθοποιούς που διαρκώς αυτοσχεδίαζαν και
δημιουργούσαν ευχάριστες στιγμές κατά την διάρκεια της αναβίωσης των θείων
παθών. Η ταινία είχε προβληθεί δύο φορές στον παλαιό τηλεοπτικό σταθμό 902
Αριστερά στα FM,
ένα «είδος λαϊκού μιούζικαλ» με την εικόνα της Σταύρωσης από έργο του ισπανού
συγγραφέα Φερνάντο Αρραμπάλ, ή συμμετείχε (;) και ο ισπανός θεατρικός
αντιστασιακός συγγραφέας. Οι δημοσιογραφικές αυτές καταθέσεις που ερανίστηκα
από διάφορες εφημερίδες που αγόραζα τότε, μας δείχνουν ακόμα την
παραπληροφόρηση ή την διόγκωση των γεγονότων από ορισμένες δημοσιογραφικές
γραφίδες και ρεπορτάζ που χρησιμοποιούνταν για εμπορικούς σκοπούς, τις αντιδράσεις
των ανθρώπων της τέχνης των γραμμάτων και του πολιτισμού,-που δεν σηκώνουν
«μύγα στο σπαθί τους» σε τέτοια ζητήματα. Δημοσιεύτηκαν άρθρα έγκριτων
δημοσιογράφων που αναφέρονται στην εσκεμμένη πρόκληση αντιδράσεων από μερίδα
θρησκευτικών οργανώσεων στις ΗΠΑ,-πριν έρθει ακόμα στην χώρα μας- που τις
παρότρυναν κύκλοι της βιομηχανίας του Χόλλυγουντ για εισπρακτικούς και
διαφημιστικούς λόγους, την παρότρυνση σε αρνητικές εκδηλώσεις από το
αμερικάνικο κινηματογραφικό λόμπι, που ήταν πέρα από τα καλλιτεχνικά κριτήρια
αποδοχής της ταινίας με τον συγκεκριμένο προϋπολογισμό. Τα πάντα είναι μπίζνες
σε αυτήν την μεγάλη, πλούσια και ελεύθερη ήπειρο της ανοιχτής οικονομίας. Ας
μνημονεύσουμε ξανά, τις αντιδράσεις στα
τέλη της δεκαετίας του 1970 για την ταινία «Εμμανουέλλα» και τα λεσβιακά πλάνα
της, τις μετέπειτα χρονικά αντιδράσεις κοινού και κριτικών για την σκηνή με το
βούτυρο της ταινίας «Τελευταίο Ταγκό στο Παρίσι» με τον αξέχαστο Μάρλο Μπράντο.
Το Χόλλυγουντ, πάντοτε γνώριζε και έβρισκε τρόπους να διαφημίσει τις παραγωγές
του και να αυξήσει τα κέρδη του παγκοσμίως. Ανοίγοντας μια μικρή παρένθεση, να
θυμηθούμε και πάλι τις αντιδράσεις μερίδας του κοινού και της τότε κυβέρνησης,
της μετάφρασης στα ελληνικά των έργων του Μαρκησίου ντε Σαντ, και την στάση του
πειραιώτη συγγραφέα Ευάγγελου Παπανούτσου κλπ. Τα επώνυμα αυτά κείμενα που
αναδημοσιεύω, φωτογραφίζουν την κατάσταση της χώρας μας τις προηγούμενες
δεκαετίες του περασμένου αιώνα, καθρεφτίζουν ποιες συντηρητικές δυνάμεις και
κοινωνικές ή θρησκευτικές επιλογές επικρατούσαν και διαμόρφωναν την κοινή
γνώμη, επέβαλαν πολιτικές αποφάσεις, απαγόρευαν πολιτιστικές εκδηλώσεις,
απέτρεπαν άλλες, καλλιεργούσαν βίαιες εκδηλώσεις συμπεριφοράς, ομάδων με αντιδημοκρατικό
πρόσημο. Νομίζω, αν δεν είναι λανθασμένη η συσχέτιση, παρόμοιες αντιδράσεις-για
άλλες αιτίες και αφορμές και σε άλλη κλίμακα- είχαμε και τα τελευταία χρόνια
στην χώρα μας, και ας έχουν περάσει τριάντα χρόνια από τότε. Να θυμίσω την
θεατρική παράσταση που προβάλλονταν μεταμεσονύχτια και τις θρησκευτικές και
πάλι αντιδράσεις που προκάλεσε, να θυμίσω το βάψιμο ή την καταστροφή εικαστικών
γυμνών έργων τέχνης που εκτίθενται σε δημόσιους χώρους και πλατείες, να θυμίσω
τις βίαιες πολιτικές αντιδράσεις εναντίον του πρώην προέδρου της ελληνικής
δημοκρατίας στην Θεσσαλονίκη κυρίου Κάρολου Παπούλια από το ετερόκλητο πολιτικό
κίνημα των αγανακτισμένων, την καταστροφή δημόσιας περιουσίας, το κάψιμο
μεγάλου βιβλιοπωλείου και του κινηματογράφου Αττικόν και την δολοφονία-νομίζω 3-ατόμων
της τράπεζας; Της κοπέλας με το παιδί στα σπλάχνα της, και ένα σωρό άλλα βίαια
πολιτικά γεγονότα και αντικοινωνικές συμπεριφορές μερίδας των συμπολιτών μας,
που μας δείχνουν τα υπόγεια ρεύματα αντικοινωνικής και αντιθρησκευτικής συμπεριφοράς
που εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμα και σήμερα. Από στρώματα του πληθυσμού που
έχουν γαλουχηθεί υποτίθεται από τα νάματα της ορθόδοξης παράδοσης και πίστης
και της αρχαίας κλασικής κληρονομιάς. Όλων εμάς δηλαδή που κάνουμε ένα βήμα
μπρός και δύο βήματα πίσω στην χώρα της φαιδράς πορτοκαλέας, του γκρικ λόβερ
και καμάκι, του μουζάκα και του θρησκευτικού και αρχαιολογικού τουρισμού που
είναι της μόδας.
Το
ερώτημα εκτός από πολιτικό, θρησκευτικό και κοινωνιολογικό είναι και
καλλιτεχνικό, πόσο μπορεί να επηρεάσει επί τα βελτίω η Τέχνη την ζωή μας, να
μας κάνει καλύτερους, να μας εξανθρωπίσει, να αυξήσει τους βαθμούς εσωτερικής
μας ελευθερίας. Ή είναι και αυτή, ένα ακόμα καταναλωτικό πολιτιστικό προϊόν,
όπως είναι η πολιτική, η ιδεολογία, η θρησκεία, μέσα σε ένα ειδωλολατρικό κόσμο
εκδηλώσεων, συμπεριφορών και απάνθρωπων οικονομικών πρακτικών. Και όταν γράφω
ειδωλολατρικό, δεν εννοώ τον θρησκευτικό Εθνικό Κόσμο των Αρχαίων Ελλήνων της
παλαιάς θρησκείας, εννοώ, του εμπορικού θεάματος, των προπαγανδιστικών
σκοπιμοτήτων, του άκριτου καταναλωτισμού, του μιμητισμού χωρίς όρια και κρίση.
Αυτό που οι σύγχρονοι κοινωνιολόγοι ονομάζουν χυδαίο καπιταλισμό. Τα πάντα στο
βωμό του Κέρδους φανερά ή κρυφά και με όποιο τίμημα.
Η τέχνη του κινηματογράφου περισσότερο ίσως από τις
άλλες ανθρώπινες τέχνες και κοινωνικές δραστηριότητες, εκδηλώσεων συμπεριφοράς
και στάσεων ζωής, ως νεότερη και επαναστατικότερη, απελευθέρωσε τις συνειδήσεις
των σύγχρονων ανθρώπων της προηγούμενης χιλιετίας από διάφορες προκαταλήψεις,
ταμπού, αγκυλώσεις, απαγορεύσεις, συνήθειες κοινωνικών πρακτικών, που
προέρχονταν από τα βάθη της ανθρώπινης ιστορίας, της παράδοσης, του εθιμικού
δικαίου, την θρησκεία και τα παγιωμένα δόγματά της, τους κανόνες και τις ηθικές
της απαγορεύσεις. Τις καταναγκαστικές επιβολές σε ατομικό επίπεδο των διαφόρων
Εκκλησιών που στο διάβα της ιστορικής τους διαδρομής, ανέχτηκαν Παγκόσμιους
αιματηρούς Πολέμους και καταστροφές, στρατόπεδα συγκεντρώσεως, Νταχάου,
Άουσβιτς, Γκούλακ, Μακρονήσου κλπ., ενώ αντιδρούν στο βιολογικά αυτονόητο και
συναισθηματικά υγιές πράγμα. Ένα αγόρι να φιλήσει ένα κορίτσι από έρωτα πριν
τον γάμο, ένα αγόρι να φιλήσει ένα άλλο αγόρι από αγάπη χωρίς γάμο, ένα κορίτσι
να φιλήσει ένα άλλο κορίτσι και για τα δύο. Αστείες δικαιολογίες εκκλησιαστικών
ταγών επιβολής κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς μιας παράδοσης, που ο
επιθανάτιος ρόγχος της, δίνει ακόμα αναπνοή σε φαινόμενα ακραίων εκδηλώσεων και
συμπεριφορών. Χωρίς να κατόρθωσε μέσα στην Ιστορία να σταματήσει το Κακό, να
αναχαιτίσει τις διάφορες φυσικές αρρώστιες, να αποτρέψει το γεγονός του
θανάτου. Καταστάσεις που είναι σύμφυτες με την ίδια την Ζωή. Και από την άλλη,
οι καλών προθέσεων, καλοκάγαθοι χριστιανοί να υπόκεινται σε διπλό «μπούλινγκ»,
και από τους αρνητές της πίστης τους και από τον ίδιο τον χώρο της πίστης τους
και τους ομόθρησκους ανθρώπους της. Κοινωνικός τραγέλαφος, προσωπικότητες με
ενοχές που δεν τους αναλογούν και δεν τους ανήκουν.
Ο Κινηματογράφος που αντικατέστησε την λογοτεχνία
και τα λαϊκά αναγνώσματα που ήσαν διαδεδομένα την εποχή που έγραφε ο Ονόρε ντε
Μπαλζάκ και ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Γεώργιος Ονέ και ο Δουμάς, ο Κάρολος Ντίκενς αλλά
και στην χώρα μας, η Ιωάννα Μπουκουβά-Αναγνώστου, ή τα ληστρικά μυθιστορήματα
στις συνειδήσεις των μεγάλων μαζών αναγνωστών, έφερε μια αλλαγή που ακόμα ίσως
δεν έχει αξιολογηθεί και μετρηθεί. Η σταθερή άνοδός του στις προτιμήσεις και επιλογές
των ανθρώπων απελευθέρωσε και επιμέρους κοινωνικά ζητήματα διαφόρων μειονοτικών
ομάδων, που ήταν κοινωνικά ζητούμενα που η γραφή, χρειάζονταν δεκάδες σελίδες
για να αναδείξει και να βοηθήσει στην αλλαγή και αποδοχή του κοινωνικού σώματος.
Μία εικόνα ίσον χίλιες λέξεις συνηθίζουμε να λέμε. Ένα κινηματογραφικό πλάνο
μπορεί να ξεσηκώσει χιλιάδες ανθρώπινες αντιδράσεις-θετικές ή αρνητικές-παρά μια
λογοτεχνική σελίδα. Ασφαλώς ο γραπτός λόγος προετοίμασε τα διάφορα πεδία
ατομικής και κοινωνικής απελευθέρωσης των ανθρώπων, όμως το αντιπολεμικό
αίσθημα εκδηλώνεται μάλλον περισσότερο με την ταινία η «Λίστα του Σίντλερ» παρά
με την αντιπολεμική λογοτεχνία στα μετά τον δεύτερο παγκόσμιο χρόνια. Μεγάλη
χρονική περίοδο μη παγκόσμιων πολεμικών επιχειρήσεων. Ο «Δικτάτωρ» του Τσάρλι
Τσάπλιν είχε και ίσως έχει ακόμη μεγαλύτερη επίδραση στις συνειδήσεις του απλού
ανθρώπου, του μεροκαματιάρη οικογενειάρχη από ότι τα μυθιστορήματα του αδικοχαμένου
Πρίμο Λέβι. Οι ταινίες που μετέφεραν στην μεγάλη οθόνη το «Ουδέν Νεώτερο από το
Δυτικό Μέτωπο», προκαλούν αντιδράσεις αγανάκτησης και αντιπολεμικών διαθέσεων
πολύ περισσότερο μάλλον από την ανάγνωση του έργου του Ρέμαρκ. Θέλω να πω ότι η
κινηματογραφική τέχνη έχει προ πολλού αυτονομηθεί από τις άλλες τέχνες και αποτελεί
από μόνη της, ένα ξεχωριστό σύμπαν αναφοράς και εκδηλώσεων, και η συμβολή της στην
διάπλαση και διαμόρφωση των συνειδήσεων των ανθρώπων παγκοσμίως είναι συνεχής,
ανοδική και ραγδαία.
Κάτω από αυτήν την οπτική αξιολογώντας ξανά την
ταινία του Μάρτιν Σκορτσέζε και ενθυμούμενος εκείνα τα γεγονότα που προκάλεσε η
προβολή της, θεωρώ ότι ήταν υπερβολικές και άσκοπες οι αντιδράσεις για μια
ταινία που δεν είχε και τις αναμενόμενες προδιαγραφές κινηματογραφικής
επιτυχίας όπως άλλες παραδείγματος χάριν του σκηνοθέτη, βλέπε: ο «Ταξιτζής»
1976,- εξαιρετικό εφεύρημα η παρακολούθηση των γεγονότων μέσα από τον καθρέφτη
του ταξί, «Κακόφημοι δρόμοι» 1973,-που αναδεικνύεται η σύγχρονη βία των
μεγαλουπόλεων και τα διάφορα γκέτο, κλπ. Ανεκτή αλλά μέτρια μάλλον ταινία με
πολλά κενά και άλματα που δεν στοιχειοθετούσαν την μυθιστορηματική εκδοχή του
χριστιανικού μύθου όπως τον διαπραγματεύτηκε ο Νίκος Καζαντζάκης. Οι
περισσότερες θεούσες και φωτίσματα που αντέδρασαν εκείνη την χρονιά ούτε είχαν
σχέση με τον κινηματογράφο ούτε είχαν δει την ταινία, αντέδρασαν βίαια και
ξεσηκώθηκαν παροτρυθέντες μόνο από την διαφημιστική προπαγάνδα της ταινίας. Και
μετά βεβαιότητας θα σημειώναμε ότι δεν είχαν καν διαβάσει το βιβλίο του
Κρητικού συγγραφέα, για να μην γράψω ότι δεν θα τους το επέτρεπε η θρησκευτική
τους συνείδηση να το αγγίξουν σαν βιβλίο. Και γιατί να το κάνουν άλλωστε. Η
θύραθεν παιδεία ήταν πάντα κάτι ξένο αν όχι απαγορευμένο για τους απλούς,
καλοκάγαθους πιστούς. Ούτε τον ύπνο τους ταράζει ούτε την ψυχική τους ησυχία η
μη ανάγνωση λογοτεχνικών αναγνωσμάτων, πέραν από των ελαχίστων καθαρά
θρησκευτικών και ορθόδοξου φρονηματισμού αναγνωσμάτων από χριστιανούς
ορθόδοξους συγγραφείς. Εξάλλου, για να κάνουμε και τον συνήγορο της πίστης του
διαβόλου, η εκκλησιαστική γραμματεία αριθμεί αιώνες τώρα τόσες χιλιάδες γραπτά
έργα όσες σχεδόν και η αρχαία, δεν σου αρκούν δύο και τρείς ζωές κλεισμένος σε
κελί για να την μελετήσεις και να την βιώσεις όπως συνηθίζεται να υποστηρίζουν
οι υπερασπιστές της πίστης. Το θέμα για μένα είναι και εξακολουθεί να παραμένει
ανοιχτό, ο διάλογος μεταξύ της θύραθεν και της εκκλησιαστικής γραμματείας. Ο
διάλογος και η συνάντηση των ανθρώπων πέρα από επιλογές πίστης ή απιστίας του
καθενός και της κάθε μίας. Ακόμα και στις μέρες μας, δεν έχουμε διδαχθεί σχεδόν
τίποτα ούτε από την αρχαία ούτε από την εκκλησιαστική παιδεία, ούτε από την
θύραθεν ούτε από την ορθόδοξη, δεν συνομιλούμε μεταξύ μας. Δεν διαβάζουμε και
προτιμούμε τους μονολόγους της μοναδικότητας της αλήθειας μας. Ταμπουρωνόμαστε
ο καθένας και η κάθε μία στην αυθεντία του, και, γαία πυρί μειχθήτω. Αντί να
βοηθήσουμε ομού να γίνει καλύτερη η «κόλαση» της ζωής μας από τις αναρίθμητες
αντιξοότητες και προβλήματα, συναγωνίζονται οι πιστοί εντεύθεν κακείθεν της
πίστης και της ιδεολογίας, πώς θα έχουν καλύτερο στασίδι με θέα στον
«παράδεισο» των ονείρων τους. Μωρέ ας σωθώ εγώ, και από εκεί και πέρα στάχτη
και μπούλμπερη για τους άλλους. Μια κοινωνική στάση των ανθρώπων των καιρών
μας, που, ούτε ο Ραβί που σταυρώθηκε, ούτε ο παππούς Κάρολος, ούτε ο παραμυθάς
από την Κρήτη επεδίωκαν και φιλοδοξούσαν με την διδασκαλία και το έργο τους. Το
ανθρώπινο είδος κάνει αυτό που τον συμφέρει και δεν θα σκοτισθεί για τα
γλυκάδια ή τα φαρμάκια της τέχνης.
Την
ταινία την είδα ξανά σε cd,
καθώς κυκλοφόρησε και δόθηκε από μεγάλης κυκλοφορίας ελληνική εφημερίδα. Η
Έθνικ μουσική του Γκάμπριελ με συγκίνησε, η ταινία ήταν μάλλον αδιάφορη,
στάθηκε όμως αφορμή να διαβάσω για άλλη μία φορά το μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη
και να προσπαθήσω να κατανοήσω τι ήθελε να πετύχει με την επαναδιαπραγμάτευση
των ιερών συμβόλων της ανθρώπινης ιστορίας και παράδοσης μέσα στα μυθιστορήματά
του. Τι του προκαλούσε δέος και ταραχή από τα υπεράνθρωπα και ηρωικά αυτά
ανθρώπινα μεγέθη του παγκόσμιου πολιτισμού και ιστορίας, όπως είναι ο Χριστός,
ο Οδυσσέας, ο Βούδας κλπ. Που αρχίζει η προσωπική του πίστη και αγωνία και που
η θεμιτή ανθρώπινη συγγραφική φιλοδοξία και επιθυμία αθανασίας του έργου του. Γιατί
αφιέρωσε την ζωή του σε έναν και μόνο σκοπό, σε μια ίσως μονοδιάστατη ερμηνεία της
ύπαρξης. Να κάνει την ύλη πνεύμα. Και τι σημαίνει αυτό για τους ανθρώπους
διαφορετικών ιστορικών περιόδων, θρησκευτικών παραδόσεων, οικονομικών συνθηκών,
πολιτισμών. Που συναντάται και που διαφοροποιείται η ατομική του ερμηνευτική
για το πρόσωπο του Χριστού με αυτήν του Νικολάου Καβάσιλα, ή των άλλων
συνοπτικών Ευαγγελιστών. Υπάρχει κάτι, που ίσως να μην προσέχουμε όσο θα έπρεπε
στις δημόσιες εκδηλώσεις του Νίκου Καζαντζάκη όσο ζούσε. Στα εκατοντάδες γράμματά
του συνήθιζε να τελειώνει με το «Ο Θεός μαζί σου» ή κάτι παρόμοιο. Αυτό άραγε
είταν μια απλή συνήθεια έκφρασης, προσωπικού χαιρετισμού που δεν σήμαινε τίποτα,
ή κάτι ήθελε συνεχώς να μας πει; Είναι ένα ερώτημα που αντιμετωπίζουμε όταν
μελετούμε κείμενα της Αρχαίας Τραγωδίας. Συνήθως, σε κάθε δεύτερο στίχο, ή τουλάχιστον τις περισσότερες φορές από ότι
περιμένουμε ή χρειάζεται η διαπραγμάτευση του μύθου και της ιστορίας, γίνεται
επίκληση στους Θεούς ή στην Μοίρα. Αυτό είναι τυχαίο, ή κάτι σημαίνει στο πνευματικό
κοσμοείδωλο των εθνικών αρχαίων ελλήνων; Και κατ’ επέκταση μέσα στους ρυθμούς
της αρχαίας ελληνικής πανσπερμικής κοινωνίας και ψυχές των αρχαίων ανθρώπων.
Και αν κάτι θέλει να μας πει αυτή η λαϊκή ή βασιλική ευσέβεια (όπως μας
αποκαλύπτει ο τραγικός λόγος των αρχαίων ποιητών) και επίκληση του αρχαίου
λόγου, τότε, μήπως είναι μια δισχιλιετής πολιτισμική παράδοση που ακολούθησε και
ο Νίκος Καζαντζάκης; Ή είναι μια εθιμική τυπική συνήθεια που προέρχεται από
κλειστές κοινωνίες όπως ήσαν μέχρι πρόσφατα οι τοπικές ελληνικές; Όπως και
νάχει, το ερώτημα της επαναδιαπραγμάτευσης των αρχαίων Συμβόλων, προερχόμενα
από την θρησκεία, την κοινωνία, τον ποιητικό λόγο, την ιστορία κλπ., στην
καινούργια μοντέρνα ή μεταμοντέρνα εποχή μας είναι ανοιχτό και προς διερεύνηση
τουλάχιστον για μια μερίδα σκεπτόμενων ατόμων τόσο στην χώρα μας όσο και
παγκοσμίως, που δεν αντικατέστησαν τις απλές χαρές της ζωής και της ανάγνωσης
με την εικονική πραγματικότητα των τάμπλετ, των κινητών τηλεφώνων και των
μικρών ηλεκτρονικών συσκευών που έχουν αντικαταστήσει την θερμότητα του ήλιου
με αυτή του ηλεκτρισμού στις ζωές των σύγχρονων ανθρώπων. Όπως το απλό
χειροποίητο κερί με το ηλεκτρικό φωτάκι που αναβοσβήνει μέσα στις βυζαντινές
εκκλησίες, σαν τα φωτορυθμικά των παλαιών ντισκοτέκ.
Παραθέτω τα κείμενα και σε επόμενο σημείωμα θα
αντιγράψω και την άλλη πλευρά, αυτήν των πιστών, αλλά και τα καθαρώς
κινηματογραφικά σχόλια για την ταινία, όσα κατόρθωσα να διαφυλάξω στο αρχείο
μου για το έργο και την ταινία Ο Τελευταίος Πειρασμός. Με την κατάθεση αυτή ο
αναγνώστης θα έχει μια ενδεικτική συγκεντρωτική πηγή πληροφοριών για το έργο
και τις αντιδράσεις της εποχής εκείνης.
Η παράθεση των κειμένων δεν έχει αξιολογική αναφορά,
προσπάθησα όμως όπως και στα προηγούμενα να υπάρχει μια λειτουργική αναγνωστική
ενότητα και όχι μια αντιπαραθετική. Τα σχόλια, η αποδοχή ή η άρνηση στους
αναγνώστες των κειμένων. Δεν αναφέρω πληροφοριακά στοιχεία για τους
υπογράφοντες τα άρθρα γιατί θεωρώ ότι όλοι τους μας είναι γνωστοί ακόμα και
σήμερα. Ορισμένα πρόσωπα κατάγονται από τον Πειραιά. Η ταινία θυμάμαι ήταν να
προβληθεί και στον κινηματογράφο «ΖΕΑ» αλλά αναβλήθηκε για τον φόβο επεισοδίων.
Διατήρησα την ορθογραφία των δημοσιευμάτων.
Α)
Η βία των ιδεολογιών
Του
Χρήστου Γιανναρά, εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» 23 Οκτωβρίου 1988, σ.41
Το
φαινόμενο είναι καινούργιο στην Ελλάδα: η θρησκευτική πίστη να μετασκευάζεται
σε φανατική ιδεολογία. Να κατεβαίνει μαινόμενη στους δρόμους για να
κατατροπώσει αντιπάλους.
Ας ξεχωρίσουμε την ήρα από το στάρι Η πίστη είναι
άθλημα, η ιδεολογία είναι μόνο επιλογή.
Επιλέγουμε ιδεολογία, όπως επιλέγουμε κομματική
ένταξη ή ποδοσφαιρική προτίμηση. Επενδύουμε σε έτοιμες ιδέες την ψυχολογική
ανάγκη ατομικών «πεποιθήσεων». Δηλαδή καλύπτουμε με την ιδεολογία κάποιο
εσωτερικό μας κενό-ίσως την απουσία νοήματος της ύπαρξής μας, τη βαθύτερή μας
ανασφάλεια. Στομώνουμε τους φόβους μας, αναπληρώνουμε την ατομική μας
ανεπάρκεια, με το να γαντζωθούμε σε κάποιες έτοιμες «αρχές», «αλήθειας» ή
«αξίες» που μας προσπορίζουν ατομική εγκυρότητα και ψυχολογική σιγουριά.
Έτσι
γεννιέται ο φανατισμός, η βία. Υπερασπιζόμαστε με νύχια και με δόντια όχι την
ίδια την ιδεολογία, αλλά το καμουφλάρισμα του κενού μέσα μας, την ψυχολογική μα
ανασφάλεια.
Η
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ παράδοση στην Ελλάδα αντιστάθηκε αιώνες ολόκληρους στην
μεταποίηση της πίστης σε ιδεολογία. Η λαϊκή ευσέβεια είχε την αμεσότητα του
βιώματος, όχι την προαποφασισμένη λογική της ατομικής «πεποίθησης». Η πίστη
διατηρούσε την πρώτη σημασία της λέξης: ήταν εμπιστοσύνη προσωπικής σχέσης, και
κάτι παραπάνω: Έμπρακτος τρόπος και άθλημα να αντλείς την ύπαρξή σου από τη
σχέση, να είναι ζωή ο έρωτας κι όχι η βιολογική επιβίωση. Γι’ αυτό και ήταν η
πίστη εμπειρία νίκης της ζωής καταπάνω στο θάνατο.
Δεν
έλειψαν οι παρεκτροπές φανατισμού και στην ορθόδοξη εκκλησιαστική
παράδοση-φαινόμενο αλλοτρίωσης της πίστης σε ιδεολογία. Ήταν όμως πάντα
παρεκτροπές. Δεν θεσμοποιήθηκαν ποτέ, δεν περιβλήθηκαν το κύρος κάποιας
επίσημης αναγνώρισης.
Αυτό
έγινε μόνο στη δυτική χριστιανοσύνη. Και ήταν η αφορμή του «Σχίσματος» με την
ελληνική Ανατολή, γιατί στη Δύση η παρεκτροπή θεσμοποιήθηκε, έγινε η επίσημη
στάση. Η πίστη μετασκευάστηκε σε νοησιαρχική «επιστήμη», σε sacta scientia. Ο Θεός έγινε
αντικείμενο «νόημα» με αποδεικτική κατοχύρωση. Το λαϊκό βίωμα υποτάχθηκε σε
σκοπιμότητες κανονιστικών προδιαγραφών.
ΣΤΟ
ΣΥΜΒΑΤΙΚΟ ελλαδικό κρατίδιο που προέκυψε από την επανάσταση του 1821, κυρίαρχο
στοιχείο του κοινωνικού βίου στάθηκε ο πιθηκισμός του ευρωπαϊκού προτύπου. Να
μιμηθούμε τα «φώτα» της Δύσης, να γίνουμε «κράτος ευρωπαϊκό». Να κοπιάρουμε
πολιτικές ιδεολογίες, διοικητικά σχήματα, εκπαιδευτικά συστήματα. Τελικά, και
την εξορθολογισμένη πίστη των Ευρωπαίων.
Αυτή την
εξορθολογισμένη πίστη-την αλλοτρίωση της εμπειρικής ευσέβειας σε θρησκευτική
ιδεολογία-την εκπροσώπησαν στην Ελλάδα πολλοί «φωτισμένοι» κληρικοί και
θεολόγοι. Αλλά την εμπέδωσαν, στις αστικές κυρίως τάξεις και από τις αρχές ήδη
του αιώνα μας, κάποιες «θρησκευτικές οργανώσεις». Ιδεολογικά απομεινάρια του
έργου των προτεσταντών μισσιονάριων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα,
οργανώθηκαν σε εξωεκκλησιαστικά «σωματεία», προστατευμένα από το συνταγματικό
δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι. Κοσμικά σωματεία, αποκομμένα από το ζωντανό
κύτταρο του εκκλησιαστικού σώματος, την ενορία και επισκοπή.
Οι
εξωεκκλησιαστικές οργανώσεις ιδεολογικοποίησαν την πίστη, κατά το δυτικό
πρότυπο. Διαστρέψανε το λαϊκό βίωμα της πίστης σε ιδεολόγημα ατομικών
«πεποιθήσεων». Το ιδεολόγημα κηρύχνεται ιδιωτικά, σε σπίτια και αίθουσες, με
απολογητική κατοχύρωση και ηθική ωφελιμιστική «πρακτικότητα».
ΟΙ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΕΣ από αυτές τις οργανώσεις
(«Ζωή», «Σωτήρ») ήταν μάλλον συνεπείς στο πρότυπο της προτεσταντικής κοσμικής
«ευπρέπειας». Απέφευγαν να επενδύσουν στην ιδεολογικοποιημένη πίστη τον
φανατισμό της ψυχολογικής ανασφάλειας των οπαδών. Γι’ αυτό και διαφωνούσαν
πάντοτε με τα κακέκτυπα των δικών τους «κινήσεων», τις οργανώσεις του κληρικού
Καντιώτη και του πολιτευτή Ψαρουδάκη, και καλλιεργούσαν ανενδοίαστα τη
φανατισμένη εκτόνωση της ιδεολογικής πίστης. Ο Καντιώτης κατέβαζε στους δρόμους
μαινόμενους ροπαλοφόρους οπαδούς να σπάσουν τα τζάμια των ξενοδοχείων όπου
οργανώνονταν «καλλιστεία», ή να παρεμποδίσουν τη χειροτονία Επισκόπων που στους
«φακέλους» της οργάνωσης ήταν καταχωρημένοι ως κίναιδοι.
Το
καντιωτικό αυτό πρότυπο μοιάζει να είναι σήμερα το κυρίαρχο. Η «Ζωή» και ο
«Σωτήρ», με τις φιλοδοξίες της «παραδειγματικής» κοινωνικής παρουσίας, είναι σε
παρακμή και διάλυση. Έχουν εμφανιστεί καινούργιες μικρο-οργανώσεις, με
απροκάλυπτο τον χαρακτήρα της «σέκτας», και τη φανατισμένη πεποίθηση ότι εκπροσωπούν,
μόνον αυτές, τη γνήσια «ορθοδοξία».
Κυρίως
όμως έχουν συγκροτηθεί κάποιοι δραστήριοι παράγοντες συντονισμού συσπείρωσης
όλων αυτών των σχισματικών ομάδων. Παράγοντες επιμελέστατα καλυμμένοι πίσω από
την ανώνυμη διαχείριση μιας εβδομαδιαίας εφημερίδας «Ο ορθόδοξος τύπος». Δεν
υπήρξε ποτέ στην Ελλάδα πιο μεθοδευμένη και προγραμματική υπονόμευση του
εκκλησιαστικού λαϊκού βιώματος, από τη στρατηγική που εφαρμόζει αυτό το έντυπο.
Χτυπάει μεθοδικά και υπολογισμένα για να παραλύσει τα ζωτικά κέντρα του
ορθόδοξου βίου και ήθους: Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, την εκπληκτική αναγέννηση
του αγιορείτικου μοναχισμού, την όποια παρέμβαση ορθόδοξης αυτοσυνειδησίας στον
χώρο της ελληνικής διανόησης.
Επίσημες
οργανώσεις και ανεπίσημες σέκτες, ψάχνουν πάντοτε να βρίσκουν αφορμές για να
κρατούν σε εγρήγορση τον φανατισμό των οπαδών, εξασφαλίζοντας έτσι ην αφοσίωσή
τους στα ιδεολογικά καταφύγια. Επιστρατεύουν κάθε τόσο κάποια καινούργια
απειλή, κάποιον καινούργιο αντίπαλο της «ορθοδοξίας»: Τη μία είναι ο Οικουμενικός
Πατριάρχης που «προδίδει» την πίστη του και «υποτάσσεται στους παπικούς». Την
άλλη είναι κάποιο νομοσχέδιο της κυβέρνησης που «διαλύει την οικογένεια».
Άλλοτε, μια «βέβηλη» ταινία, κι άλλοτε το «σημείον του Αντίχριστου» στις
ταυτότητες.
Το
περίεργο είναι πως όλες αυτές οι οργανώσεις και σέκτες, ενώ επενδύουν όλο τον
φανατισμό τους στην προάσπιση της «ορθοδοξίας», δεν ενοχλούνται που οι στόχοι
της πολεμικής τους είναι τον τελευταίο καιρό αποκλειστικώς εισαγόμενοι: Ο
θόρυβος για τον αριθμό 666 πρωτοεμφανίστηκε στην Αμερική, σε κάποιες
περιθωριακές προτεσταντικές σέκτες, κι από κει απλώθηκε σε πάμπολλες χώρες για
να φτάσει τελικά και στην Ελλάδα και να ξεσηκώσει σε συναγερμό τους οπαδούς των
οργανώσεων. Το ίδιο και η φημολογία για την επικείμενη έλευση του Αντίχριστου,
το ίδιο η ακατάσχετη δαιμονολογία, το ίδιο και η διαβόητη ταινία του Σκορτσέζε
που έδωκε αφορμή για τις αθλιότητες της βίας στους δρόμους της Αθήνας.
Βέβαια,
κάποιοι «φωταδιστές» διανοούμενοι και σκηνοθέτες έσπευσαν με βαρύγδουπες δηλώσεις
να ταυτίσουν τις αθλιότητες της βίας με το σύνολο διαχρονικό ήθος της
Εκκλησίας. Μίλησαν-«άλλ’ αντ’ άλλα»-για φανατισμούς θρησκευτικών πολέμων και
σφαγές Ουγενότων και πυρπολήσεις αρχαιοελληνικών ναών. Δεν υποψιάζονται, ούτε
φρόντισαν ποτέ να πληροφορηθούν, πως η ίδια η βιωματική αυτοσυνειδησία της
Εκκλησίας, όπου και όταν υπάρχει, είναι ο πιο ασυμβίβαστος φραγμός στη
θρησκευτική ιδεοληψία και στον συνακόλουθο φανατισμό και τη βία. Αντίθετα, οι
εκδυτικισμένοι «φωταδιστές» είναι που άνοιξαν τον δρόμο για την ιδεολογική
αλλοτρίωση, της πολιτικής, της τέχνης και τελικά της πίστης.
Πίσω από
τις σκισμένες οθόνες των κινηματογράφων, όπως και πίσω από τους θρυμματισμένους
ζωγραφικούς πίνακες και τα θρυμματισμένα γραφεία του Πολυτεχνείου, υπάρχει η
ίδια βία ιδεολογικής «ελευθερίας»-βία ιδεολογικής επιβολής που ενσαρκώνεται
απροκάλυπτα και στη μετριότατη ταινία του Σκοτσέζε. Αν το είχαν υποψιαστεί οι
«φωταδιστές» θα εκτιμούσαν τουλάχιστον την ορθόδοξη σύνεση του Αρχιεπισκόπου
της Αθήνας, που γνωρίζοντας καλά την ψυχοπαθολογία της παρεκτροπής, έκανε
έγκαιρα έκκληση στην κυβέρνηση να μη δώσει τροφή στον φανατισμό.
Και μια
τελευταία παρατήρηση: Υπάρχουν οπαδοί, υπάρχουν και θύματα της σύγχυσης που
δημιουργεί η ψυχοπαθολογία των οπαδών. Η αγαθή κυρούλα, που μας την έδειξε η
τηλεόραση να διαμαρτύρεται γιατί της βρίζουν τον Χριστό, δεν ήξερε με ποιόν
άλλο τρόπο να υπερασπιστεί την προσωπική της σχέση και κοινωνία με μια
πραγματικότητα που δίνει νόημα και ελπίδα στην καθημερινότητά της. Σίγουρα,
κανένας δεν της είπε ποτέ ότι ο τρόπος της ζωής που δεν γνωρίζει θάνατο, είναι
να αγαπάς ακόμα και όταν σε μισούν. Μέσα στην διαδρομή των αιώνων το πρόσωπο
του Χριστού δέχτηκε αναρίθμητους εμπτυσμούς, κολαφισμούς, ραπίσματα. Θα ήταν κωμικό να βγούν με ρόπαλα να τον υπερασπιστούν
όσοι βρίσκουν σε αυτή την «άκρα ταπείνωση» το μυστικό της ζωής που νικάει τον
θάνατο.
Χρήστος Γιανναράς, εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ 23/10/1988,
σ.41
--
Β)
Μεσαίωνας….
Από
τον Θ. Δ. Φραγκόπουλο, εφημερίδα Έθνος 20/10/1988
Το έχω
ξαναγράψει από τούτη τη στήλη: δίχως να είμαι θρήσκος, έχω μιάν απεριόριστη
ευαισθησία απέναντι στην Εκκλησία της Ελλάδας, όχι επειδή είμαι χριστιανός,
αλλά επειδή είμαι Έλληνας. Την ίδια μας την υπόσταση είναι που μας έσωσε η
Εκκλησία μας στα χρόνια της σκλαβιάς. Αν δεν υπήρχε το Πατριαρχείο, Ελληνισμός
δεν θα υπήρχε σήμερα (Γι’ αυτό και είχα δει με δυσαρέσκεια τα όσα, αμετροεπή,
ακούστηκαν σε εκφωνηθέντες λόγους κατά τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου
φέτος). Η Εκκλησία μας υπήρξε για το
ελληνικό γένος η ηρωική προγιαγιά’ όταν όλοι οι άλλοι προστάτες μας, πατέρας,
παππούς, θείος, κείτονταν σφαγμένοι μπροστά μας, αυτή η ηρωική προμάμμη μας
περιμάζεψε, σκούπισε τα δάκρυά μας, μας έντυσε και μας έθρεψε. Χάρη σ’ αυτή δεν
πεθάναμε. Το χρέος μας σ’ αυτήν είναι, θαρρώ, τόσο μεγάλο, ώστε να μη μας κάνει
καρδιά πια, τώρα που εμείς μεγαλώσαμε κι εκείνη παραγέρασε, να την κλείσουμε σ’
ένα γεροκομείο.
Πρέπει
να την έχουμε στο σπίτι μας, ακόμα κι αν μας ενοχλεί. Αυτή η ιδιότυπη σχέση
μεταξύ Έθνους και Εκκλησίας είναι που μας οπλίζει με υπομονή-ή τουλάχιστον με
οπλίζει με υπομονή εμένα-για να παραβλέπω τα διάφορα γεροντίστικα φερσίματά
της, είτε πρόκειται για το «κομπόδεμα» (εκκλησιαστική περιουσία) είτε για τα
διάφορα ξεσπάσματά της στο θεολογικό ή εκκλησιαστικό τομέα. Έτσι, νιώθω τον εαυτό
μου μπλεγμένο σε μιάν αντίφαση: τιμώ την Εκκλησία κι όταν ακόμα τα φερσίματά
της με αγανακτούν. Με τη γριά σου προμάμμη δεν μπορείς μήτε να συζητήσεις με τη
λογική, μήτε να προσπαθήσεις να την πείσεις πως έχει άδικο.
Απλώς και
μόνο, με κάποια συστολή προς τρίτους, οφείλεις να εξηγήσεις την κακοτροπιά της
πάνω σε ορισμένα ζητήματα. Όπως εδώ, με τα ξεσπάσματά της απέναντι στο φιλμ του
Μάρτιν Σκορτσέζε «Ο Τελευταίος Πειρασμός». Τα έκτροπα της προηγούμενης Πέμπτης
μας εξέθεσαν βέβαια διεθνώς και μας βύθισαν στο σκοτάδι του Μεσαίωνα. Αλλά μια
στιγμή: η Εκκλησία μας, αυτή η προγιαγιά μας που μας έσωσε από τον Τούρκο, από
πού κατάγεται, αν όχι ακριβώς από το Μεσαίωνα αυτόν; Πως είναι δυνατόν να
περιμένουμε από μιαν παρήλικα γριά να γίνει από τη μια στιγμή στην άλλη
μοντέρνα; Είναι δυνατόν να μην έχει φανατισμούς και συντηρητικές ιδεοληψίες;
Είδατε ποτέ μια προγιαγιά να χορεύει σέικ, να της αρέσει η μουσική ρέγγε;
Η ίδια η
δομή της σωτηρίας μας ως Έθνους δια μέσου της Εκκλησίας βασίζεται στη συντήρηση
και στην απαρέγκλιτη τήρηση των κανόνων της παράδοσης. Με την πιο ελάχιστη δόση
θεολογίας, η Ορθοδοξία είναι υπόθεση εθνική, όχι θρησκευτική, τουλάχιστον για
μας τους Έλληνες. Η Εκκλησία δεν διέπρεψε στην παραγωγή φιλοσόφων της
θεολογίας. Δεν υπάρχει ανάμεσά μας κανένας χριστιανός διανοούμενος του ύψους
ενός Τεγιάρ ντι Σαρντέν, ενός Ζορζ Μπερνανός. Τυπολατρική είναι η θρησκεία μας,
όχι φιλοσοφική. Θα έλεγε μάλιστα κανείς πως η Εκκλησία μας με φιλυποψία πάντοτε
είδε τους παπάδες της να φιλοσοφούν: ήτανε συνήθως το πρώτο σκαλί μιας
ολισθηρής κλίμακας που οδήγησε τους θεολόγους προς την αίρεση και την
κακοδοξία.
Η
Ορθόδοξη Εκκλησία μας, και μη προς κακοφανισμόν κανενός, είναι ελάχιστα
φιλοσοφική. Έτσι, κάθε νεοτερισμός της’ φανερώνεται σαν μια απαρχή διαχωρισμού
και από το δόγμα και από την πίστη… Και το ορατό αποτέλεσμα από αυτή την
παρέκκλιση είναι συνήθως ο αφορισμός, πράγμα που έγινε και με τον Καϊρη, και με
τον Λασκαράτο, και με τον Ροϊδη, και με τον Καζαντζάκη.
Διερωτώμαι πάντως, αν είναι προς το συμφέρον της Εκκλησίας το να
παρουσιάζει στον κόσμο-και όχι μόνο μέσα στη χώρα μας, γιατί ο αντίκτυπος των
επεισοδίων της Πέμπτης ήτανε διεθνής-αυτό το θέαμα μισαλλοδοξίας, πριν καλά
καλά δει την ταινία, πριν να έχει υπόψη
της το «αμάρτημα». Αλλά δεν πειράζει. Κάποτε, ο Βιλφρέδο Παρέτο είπε πως η
Εκκλησία (αυτός μιλούσε για την Καθολική, αλλά είναι το ίδιο και για τη δική
μας) κι όταν ακόμα έχει άδικο, στο τέλος έχει δίκιο. Με αυτό εννοούσε πως μια
τόσο μακραίωνη θεσμική οργάνωση όπως η Εκκλησία ξέρει στο τέλος να παρουσιάζει
ακόμα και τα λάθη της σαν αναγκαία και σαν… σωστά. Όσοι την αντιστρατεύτηκαν,
από τα φιλόσοφο του Δ΄ αιώνα μ. Χ. Πορφύριο μέχρι τον Κάρολο Μαρξ, εδώ είναι
για να το μαρτυρήσουν. Γιατί η θρησκεία έχει μέσα της, σαν δυναστικό στοιχείο,
την ίδια την μαγεία της επικοινωνίας με μυστικά που δεν τα κατέχουμε αλλιώς.
Και αυτή
η μαγεία είναι δύσκολο να ξεριζωθεί από την ψυχή του ανθρώπου όταν
αντιμετωπίζει το θάνατο. Και ποτέ δεν ήταν τόσο δυνατό και τόσο ζωντανό τούτο
το συναίσθημα της μαγείας όσο στο Μεσαίωνα, μια που τότε οι κίνδυνοι της ζωής
του ανθρώπου ήτανε και μεγαλύτεροι και σκληρότεροι. Είμαι βέβαιος πως, όταν
δούμε την Εκκλησία της Ελλάδας με το σεβασμό που αξίζει μια κάπως ξεμωραμένη,
αλλά πάντως γενναία προμάμμη θα έχουμε λιγότερη όρεξη να την κατηγορήσουμε για
σκοταδισμό.
Θ. Δ. Φραγκόπουλος, εφημερίδα Έθνος 20/10/1988
--
Γ)
Ο ΤΡΙΤΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ με τον Χ. ΑΝΤΑΙΟ
ΛΙΝΑ
ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
(στιχουργός)
Ο
«Τελευταίος πειρασμός» στην χώρα των τραυμάτων
Εφημερίδα
Η Αυγή 16/10/1988
«Δύση όχι
σαν γεωγραφικός όρος που δηλώνει την αντίθεσή του με την ανατολή, απλά δύση του
ηλίου και ανατολή του γελοίου συγχρόνως. Ημέρα Πέμπτη, παρ’ όλα αυτά αποφράδα.
Σήμερον, μετά Χριστόν, εν ονόματί του. Το έργο του Σκορτσέζε, με σενάριο βασισμένο
στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη, δεν το έχω δει ακόμα. Είδα όμως
το άλλο, αυτό που παιζόταν στους δρόμους, έξω από τις κινηματογραφικές
αίθουσες, βασισμένο σε κάποιο άλλο σενάριο, άτεχνα διασκευασμένο από την
ορθοδοξία ή την ανορθοδοξία αυτού του πνεύματος. Με τους αυτοσχέδιους σταυρούς
από σανίδες, με τις γυναίκες της «Ζωής», με τους άντρες του θανάτου αυτής της
ζωής και με τους άντρες της Αστυνομίας Πόλεως. Έξω από το «Έμπασσυ», έξω και
μακριά που λέει και ο λαός, όταν θέλει να ξορκίσει κάτι κακό. Ποιος λαός όμως;
Αυτό που είδα εγώ ήταν η Οπισθοδρομική Κομπανία της πίστης σε παλιές της
επιτυχίες.
Το εν
λόγω έργο, λοιπόν, σύμφωνα με τα κριτήρια της δικής μου λογοκρισίας ήταν
τελείως ακατάλληλο σαν θέαμα και σαν ακρόαμα, και συνάμα αποπνιχτικό. Όχι μόνο
γιατί είχαν πέσει κάποια δακρυγόνα κι έβλεπες τους Χριστιανούς με τις βαζελίνες
γύρω από τα μάτια να φωνάζουν εν χορώ «Ο λαός απαιτεί η ταινία να κοπεί» αλλά
επειδή σου κοβόταν η ανάσα που έβλεπες όλους αυτούς τους ανθρώπους, που σου θύμιζαν
εσένα τον θεατή με τις ασκήμιες τους κάποιες θείες και κάποιους συγγενείς που
σου τρώγαν χρόνια τώρα την εφηβεία, των γονιών σου, και κατόπιν την δικιά σου,
και τρέχεις τώρα με τα υπόλοιπα να βρεις τον εαυτό σου σαν πολίτης και σαν
κράτος. Εν τούτω νίκα, λοιπόν, με τους παπάδες και τους φανατικούς των
κυριακάτικων συναυλιών τους, το χειρότερο βίντεο-κλιπ που θα μπορούσα να δω για
την σωτηρία της ψυχής που εννοούσα εγώ σε εκείνο το τραγούδι.
-Θα
μπορούσε κανείς να πει ότι βρισκόμαστε μπροστά σε κάποιες νέες σταυροφορίες,
όπου η ορθοδοξία κατεβαίνει στους δρόμους χρησιμοποιώντας τους σταυρούς σαν
αιμοβόρα εργαλεία; Θέλω να πω , εκφράζουν αυτά τα πράγματα κάποια γενικότερη
τάση, ή πρόκειται απλώς για μια παλιομοδίτικη, περιθωριακή παράτα;
«Όχι,
πιστεύω ότι οι άνθρωποι που μαζεύτηκαν πέρσι στη Μητρόπολη με την εικόνα του
Άξιον Εστί δεν είχαν καμία σχέση με αυτούς εδώ. Η μία κατάσταση ήταν
διαφορετική από την άλλη. Πριν αναφέρθηκα στο τραγούδι. «Η σωτηρία της ψυχής».
Θυμάστε τα λόγια;
Η σωτηρία της ψυχής
είναι πολύ μεγάλο πράγμα
σαν ταξιδάκι αναψυχής
μ’ ένα κρυμμένο τραύμα».
Εδώ το τραύμα είναι φανερό και, το χειρότερο απ’
όλα, κανείς τους δεν το άφησε να κλείσει. Έτσι, από παράδοση τουριστικής
εκμετάλλευσης του λόγου του Θεού και του φόβου του ανθρώπου. Μια
κινηματογραφική αφορμή και μια γραφική αιτία σε α΄ προβολή. Και, όσοι πιστοί,
προσέχετε!».
Λίνα Νικολακοπούλου, εφημερίδα Η Αυγή 16/10/1988
--
Δ)
ΔΙΠΛΑ ΜΑΣ
Από
την Κωστούλα Μητροπούλου, εφημερίδα Έθνος 22/10/1988
Ο
Πειρασμός!
Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ, για το Θεάνθρωπο που σίγουρα από
κάποια γωνιά γελάει πολύ με τα αναχρονιστικά, ηθικοπλαστικά και κακόγουστα των
φανατικών «της ηθικής», με πολλά ερωτηματικά. Αφορίσανε τον Καζαντζάκη ζωντανό,
τον «εξορίσανε» (και των σώσανε από τη μιζέρια του τόπου τούτου), τον χειροκρότησαν
νεκρό στην Ευρώπη, Αμερική, στον κόσμο όλο, και μετά πολύ, κυκλοφόρησαν και
εδώ, στον τόπο του, όλα του τα γραφτά «με δόξα και τιμή», που λέει και ο στίχος
ο κρητικός για το δικό του συγγραφέα, τον κατατρεγμένο και διάσημο μαζί!
Αυτά τα
δύο φαίνεται πως πάνε μαζί στον τόπο «που ανθεί φαιδρά πορτοκαλέα» οπότε σπάνε
οθόνες οι φανατικοί διώκτες του «Τελευταίου Πειρασμού», γίνονται best sellers τα
βιβλία του μοναχικού ερημίτη, που σ’ όλη του τη ζωή λαχταρούσε να γινόταν ο Ζορμπάς,
άδικα! Και ξαφνικά έγινε… αναρχικός. Και… άθεος και… εγκληματική φυσιογνωμία
(πλην όμως νεκρός, άρα επικίνδυνος μεν, καταργήσιμος σε, κατά το ρηθέν!) Και
χούμηξαν οι… πιστοί του παλαιού και του νέου ημερολογίου και τα έκαναν όλα
λίμπα! Μπράβο παιδιά, παρντόν «χριστιανοί» ήθελα να πω, κάτι θεούσες με
μουστάκια και γένια (λέγονται γυναίκες!).
Και κάτι παπαδαριά με λυσσασμένη από σεξουαλική
πείνα φαντασία και να ρημάζουν τους κινηματογράφους που «θα προβάλανε» τον
«Τελευταίο Πειρασμό» του Μάρτιν Σκορσέζε, βοήθειά μας, και να ουρλιάζουν
υστερικά… εφ όλης της ύλης των… πειρασμών που μας περιβάλλουν! Μεσαίωνας και
βάλε, και επί θύρας το 2000 μ.Χ. και ο Χριστός ακόμα δεν έπεισε τον όχλο πως
ήταν Θεάνθρωπος, άρα γνήσιος ήρωας ενός Καζαντζάκη, άρα το πρότυπο της
επαναστατημένης προσωπικότητας, που λατρεύει την Αλήθεια, την Ελευθερία, την
ίδια τη ζωή. Γέλια που θα ‘κανε ο Καζαντζάκης αν ζούσε και τους έβλεπε να
παθιάζονται και να ξεσκίζουν τα ρούχα τους, και να γίνονται θηρία λυσσασμένα,
επειδή (λέει) το έργο του Σκορσέζε, άρα και ο Καζαντζάκης, είναι… η αισχρή
εικόνα που αλλοιώνει τα σύμβολα της Θρησκείας μας! Μα για ποια θρησκεία μιλάνε
αυτοί οι μανιακοί Φαρισαίοι; Τη δική τους υποκρισία με κλασικά συμπτώματα
υστερίας ή μήπως αυτή που κήρυξε «κατά τας γραφάς» ο Θεάνθρωπος και αυτοί την
έκαναν… σίριαλ, που σημαίνει «της άλλαξαν τα φώτα» και την έκαναν «τσόντα» και
σταυροκοπιούνται πριν και μετά την… προβολή της, από τους «οίκους ενοχής» που
εκπέμπονται τα «πύρινα μηνύματά» τους;
Να μου το θυμηθείτε, θα κοπάσει ο θόρυβος και θα μας
μείνει μόνο αυτή η πικρή στιφή γεύση από τη μανία του Εγκέλαδου, που κάθε τόσο
μας θυμίζει, ότι το τέλος του κόσμου, αυτό που οι θεολόγοι λένε «συντέλεια»,
δεν είναι δα και τόσο δύσκολο να γίνει, 6 Ρίχτερ και βουλιάξαμε όλοι μαζί,
«αμαρτωλοί» και «αθώοι», οπαδοί των «πειρασμών» και εχθροί του κακόγουστου
αυτού «αστείου» που λέγεται θρησκοληψία. Αρκετά λοιπόν ως εδώ, γιατί μόνο… ο
διάκος έμεινε ουδέτερος και μη ενημερωμένος! Αυτός που τον συλλάβανε επ’
αυτοφώρω, να εργάζεται σαν… υπηρέτρια σε οίκο ανοχής, και «δεν εγκρίνει τις
βίαιες αντιδράσεις» των ομοίων του! Που δεν συνελήφθησαν βέβαια να δουλεύουν σε
οίκο ανοχής στο Μεταξουργείο, αλλά κανιβάλιζαν εκτός και εντός σινεμά κατά
τρόπο που θα ζήλευε και η ζούγκλα.
……………………..
Κωστούλα Μητροπούλου, εφημερίδα Έθνος 22/10/1988
--
Ε)
Ο ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΞΑΝΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ
Της Νινέτας Κοντράρου-Ρασσιά
Εφημερίδα
Έθνος 28/8/1988
Ας δούμε
όμως πως είδαν το θέμα οι άνθρωποι των Γραμμάτων και της Τέχνης:
«Αφήστε το λαό να κρίνει μόνος του»
-ΑΝΤΩΝΗΣ
ΣΑΜΑΡΑΚΗΣ, συγγραφέας:
«Άναψαν και βρόντηξαν οι σεβασμιότατοι για τον
«Τελευταίο πειρασμό» των Καζαντζάκη-Σκορτσέζε. Αλλά, οι δίχως τελειωμό
πειρασμοί-βάσανα που κατακαίνε το λαό μας, δεν τους συγκινούν ούτε τόσο δα: Ανεργία, ακρίβεια, πληθωρισμός, περίθαλψη
άθλια, που να βάλει το χέρι του ο Άγιος Παντελεήμονας, μόλυνση του
περιβάλλοντος, πολιτιστική αναιμία, τα χάλια της παιδείας, η σήψη της πολιτικής
ζωής, το σχίσμα μεταξύ της ηγεσίας της Εκκλησίας και του λαού, με συνέπεια την
αποξένωση της, όλα αυτά τα αγκάθια, τα παλούκια, τα αδιέξοδα, σας είναι λοιπόν
κύριοι αρχιερείς εντελώς αδιάφορο.
Δεν κατεβαίνετε για λίγο και σε κανένα πεζοδρόμιο να
ακούσετε τον κοσμάκη πως βαρυγκομάει και πως εξεγείρετε και πως μουντζώνει και
λέει «μα δεν υπάρχει επιτέλους Θεός!».
Άς έρθω
τώρα στο προκείμενο.
Είπαμε να σταματήσει πια κάθε μορφή λογοκρισίας.
Αλίμονο αν επιστρέψουμε στο σκοτεινό παρελθόν. Αν η ταινία αυτή προσβάλει το κοινό αίσθημα, θα την
τιμωρήσουν με την αποχή τους οι απλοί άνθρωποι. Το ίδιο θα κάνουν αν είναι
σκέτη βλακεία, αμερικάνικη δηλαδή σαπουνοτραγωδία, πράγμα, που δεν μπορεί
βέβαια να αποκλειστεί εκ των προτέρων. Ας εκτεθεί λοιπόν η ταινία σε δημόσια
κριτική».
-ΣΠΥΡΟΣ
ΠΛΑΣΚΟΒΙΤΗΣ, ευρωβουλευτής:
«Ο Τελευταίος πειρασμός» αποτελεί θα έλεγα μια
τρομακτική προσπάθεια να εξηγηθεί η θεϊκή φύση μέσα από την ανθρώπινη υπόσταση,
η δραματική έλξη του δαίμονα της ζωής μέσα από τον αγώνα για την υπέρβασή της.
Χωρίς το Όρος των Ελεών, χωρίς τη Μαγδαληνή, χωρίς τον Ιούδα, δεν θα υπήρχε
κατ’ εμέ σταύρωση, δηλαδή ανθρώπινος Χριστός. Θα υπήρχε μονάχα δόγμα, μονάχα
ένας φασματικός κόσμος, όπως εξακολουθεί δυστυχώς να τον θέλει πάντα η
Εκκλησία.
Όμως, οι
θεοί δικαιούνται να έχουν κι αυτοί την ερμηνεία τους, να έχουν ακόμα και την
κριτική τους. Αν δεν υπήρχε ο κριτής άνθρωπος πώς θα υπήρχε και ο κριτής Θεός;
Λογαριάζω, γι’ αυτό το μυθιστόρημα «Ο Τελευταίος πειρασμός» σαν βαθύτατα
θρησκευτικό κείμενο, γεμάτο πάθος και αγωνία και από την άποψη αυτή δεν θα
έπρεπε να ενοχλεί κανένα. Αντίθετα μάλιστα… ποιος δεν έχει σήμερα μέσα του μια
σταύρωση;
Φυσικά δεν είμαι σε θέση να ξέρω πως
πραγματώνεται αισθητικά το μυθιστόρημα στο φιλμ του Σκορτσέζε. Αν έχει πετύχει
σαν καλλιτεχνική δημιουργία θα είναι μια θετική προσφορά σε μια εποχή που
ευτυχώς τα δόγματα και οι παγιωμένες θέσεις διατηρούν απλώς ένα «μουσειακό»
κύρος και το Σύνταγμα-ευτυχώς πάλι-δεν επιτρέπει απαγορεύσεις στην αμφισβήτηση
των θεμάτων».
-ΜΙΧΑΗΛ
ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, τέως πρόεδρος Δημοκρατίας:
«Εκτιμώ τις μαρτυρίες σχετικά με το περιεχόμενο του
φιλμ, αλλά θα μπορούσα να μιλήσω γι’ αυτό μονάχα αφού το δω. Όσο για το
Σύνταγμα προστατεύει τον Τύπο από τα προληπτικά μέτρα, δηλαδή δεν δίνει
περιθώρια λογοκρισίας, αλλά εξαιρεί τους κινηματογράφους. Αυτό σημαίνει ότι
μπορεί να απαγορευτεί η προβολή μιας ταινίας αν κριθεί ότι μας προσβάλλει καθ’
οιονδήποτε τρόπο».
-ΙΩΑΝΝΗΣ
ΚΑΡΜΙΡΗΣ, ακαδημαϊκός:
«Δεν επιτρέπετε κατά την άποψή μου σε μας που
ανήκουμε στην ορθόδοξη Εκκλησία και ιδιαίτερα στην Ελλάδα που είναι κοιτίδα της
Ορθοδοξίας, να προβάλλονται εικόνες που την προσβάλλουν. Βέβαια, ο Καζαντζάκης
υπήρξε μεγάλος συγγραφέας με διεθνή προβολή… Δεν είναι σωστό να θίξουμε το έργο
του, αλλά μην ξεχνάτε ότι σήμερα η Ορθοδοξία βάλλεται από παντού. Πρέπει να
αντιδράσουμε. Πρέπει να παρακαλέσουμε την κυβέρνηση να δείξει ευαισθησία.
Πρέπει να υποστηρίξουμε δημόσια, με άρθρα και τεκμηριωμένες απόψεις, το γιατί
δεν πρέπει να προβληθεί η ταινία στην Ελλάδα».
-ΑΛΕΞΗΣ
ΜΙΝΩΤΗΣ, ηθοποιός:
«Η δική μας εξουσία πρέπει να επιτρέψει την προβολή
της ταινίας μόνο και μόνο για το μεγαλείο του Καζαντζάκη. Ξέρω πολύ καλά το
έργο. Δεν υπάρχει σ’ αυτό καμιά ταπεινωτική πράξη του Χριστού. Είμαι υπέρ της
προβολής της ταινίας. Άλλωστε η δημοκρατία προϋποθέτει ελευθερία. Χωρίς
ελευθερία, δημοκρατία δεν υπάρχει».
-ΓΙΑΝΝΗΣ
ΜΑΓΚΛΗΣ, συγγραφέας:
«Ο Νίκος Καζαντζάκης είναι μεγάλος γραφιάς. Τη δύναμη
της ασκημένης σκέψης του άλλος μου φαίνεται δεν έχει. Υπήρξε και παραμένει ο
καλύτερος πνευματικός πρεσβευτής της Ελλάδας στον κόσμο. Επειδή όμως η χώρα
τούτη δεν κατοικείται μόνο από Έλληνες αλλά και Γραικύλους, αρκετοί σήκωσαν το
μικρό τους ανάστημα και προσπάθησαν να χαμηλώσουν το δικό του. Οι συγγραφείς
της γειτονιάς, που κακαρίζοντας περιγράφουν τα γυναικεία κουτσομπολιά,
φαντάστηκαν οι άμοιροι ότι είναι μεγαλοφυείς του λόγου σμιλευτές και ότι έχουν
το προνόμιο να κρίνουν και μάλιστα να κατηγορούν-ως τη γελοιοποίησή τους.
«Ο τελευταίος πειρασμός» είναι ένα έργο γραμμένο με
κέφι και δύναμη.
Ωστόσο
θα έλεγα πως υπάρχουν σελίδες που τραυματίζουν τους πιστούς ή αυτούς που
σέβονται την παράδοση.
Στην
πρωτοέκδοση του βιβλίου, είχα γράψει του Καζαντζάκη, ότι μ’ ένα μυστρί καθάρισε
την ψυχή μου από πολλούς καλογερίστικες βυζαντινές στενοκεφαλιές και δοξασίες,
αλλά ταυτόχρονα την τραυμάτισε και τη μάτωσε. Μου απάντησε ότι ήθελε να
παρουσιάσει το Χριστό-Άνθρωπο με τους αγώνες του, τη δύναμή του, τις αδυναμίες
του, που τελικά ακόμα και πάνω στο σταυρό πάλεψε και νίκησε.
Δεν ξέρω
πως το έχουν δώσει οι Αμερικανοί στο φιλμ. Αλλά ό,τι και να είναι, με κανένα
τρόπο δεν πρέπει να γίνει λογοκρισία.
Οι
εκκλησιαστικοί παράγοντες, συντηρητικοί Χριστιανοί, εάν διαφωνούν-το σέβομαι
αυτό-ας διαμαρτυρηθούν από τις εφημερίδες και τα άλλα μέσα επικοινωνίας, ας
διαφωτίσουν τους δικούς τους, ας τους συστήσουν να μην πάνε να δουν το έργο,
όταν θα προβληθεί στην Ελλάδα. Με τη λογική, τα επιχειρήματα, την πειθώ, ας
φροντίσουν να τους πείσουν. Όχι βία, που γεννά αντιβία».
-ΜΙΧΑΛΗΣ
ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ, σκηνοθέτης:
«Είμαι εναντίον κάθε μορφής λογοκρισίας στην τέχνη.
Κάθε πολίτης πρέπει να είναι ελεύθερος να κρίνει καλλιτεχνικά δημιουργήματα.
Άλλωστε, δεν πιστεύω ότι υπάρχει τρόπος να σταματήσεις κανείς στις μέρες μας
την προβολή μιας ταινίας.
Το
τραγικό είναι ότι ο Καζαντζάκης απειλείται και μετά θάνατο με αφορισμό. Είναι
φαίνεται η μοίρα του, κάθε φορά που ζωντανεύουν τα έργα του να καταδιώκεται».
-ΓΙΩΡΓΟΣ
ΑΝΕΜΟΓΙΑΝΝΗΣ, σκηνογράφος:
«Σταματώ στη δήλωση του Σκορτσέζε ότι «δεν είχα
πρόθεση να προσβάλω την πίστη του κόσμου». Και καθώς είναι από τους σημαντικούς
σκηνοθέτες του κινηματογράφου της εποχής μας, φαντάζομαι η ταινία του δεν θα
πρέπει να ξεφεύγει από τις επιδιώξεις του. Αφού πιστεύει, όπως διαβάζω στη
δύναμη του κινήματος του Ιησού, η ταινία του δεν θα πρέπει να αποτελεί
πρόκληση.
Διατυπώνω
φυσικά υποθέσεις, αφού δεν έχω δει την ταινία. Σταματώ όμως και σε κάτι άλλο.
Οι θρησκευτικές οργανώσεις της Αμερικής άρχισαν πορείες και εκδηλώσεις
διαμαρτυρίας πριν από την προβολή της ταινίας, αλλά λίγα χρόνια πριν, κανείς μα
κανείς δεν διαμαρτυρήθηκε όταν έγινε γνωστό ότι, στην Αμερική, πάλι, θα
παιζόταν «Ο τελευταίος πειρασμός» σε μορφή όπερας.
Διασκευασμένο το μυθιστόρημα του Καζαντζάκη από το συνθέτη Ηρακλή
Θεοφανίδη και σε δική του μουσική, το 1984 γνώρισε σαν όπερα μεγάλη επιτυχία
όταν παίχτηκε στο Μιλγουόκι και μάλιστα μέσα στον καθεδρικό ναό, που ένα τμήμα
του είχε μεταβληθεί σε σκηνή θεάτρου.
--
ΣΤ)
Οι ρίζες της βίας
Χ.,
εφημερίδα Η Καθημερινή 16/10/1988
Τα
γεγονότα που διαδραματίστηκαν σε κεντρικές κινηματογραφικές αίθουσες την
περασμένη Πέμπτη, με σημείο τριβής τον «Τελευταίο πειρασμό», δεν εμβάλλουν
απλώς σε ανησυχίες, ούτε είναι δυνατόν να εξορκιστούν με εύκολους
χαρακτηρισμούς («σκοταδισμός», «μεσαίωνας», «φασιστικές ομάδες»), οι οποίοι
πάντοτε επικρατούν-ως οι πλέον εύκαιροι-σε τέτοιες περιπτώσεις. Οι βιαιοπραγίες
του υστερικού πλήθους που εισέβαλε στους κινηματογράφους καταστρέφονται οθόνες
και καθίσματα με τους σταυρούς ανά χείρας, προδίδουν καταστάσεις οι οποίες
δείχνουν αρκετά περίπλοκες για να χωρέσουν κάτω από απλουστευτικές ετικέττες
και απορριπτικά σλόγκαν.
Θα
πρέπει, κατ’ αρχήν, να σημειωθεί ότι τα πρόσφατα συμβάντα έλαβαν χώρα ερήμην τόσο
του βιβλίου του Καζαντζάκη όσο και της ταινίας του Σκορτσέζε. Τα δογματικά και
φιλοσοφικά θέματα που θίγονται στον «Τελευταίο πειρασμό» δεν απασχόλησαν τους
εισβολείς. Η ιερή οργή τους προϋπήρχε. Η ταινία λειτούργησε μόνον ως σύμβολο
του κακού εναντίον του οποίου εστράφη όχι η σκανδαλισμένη συνείδηση των
«διαδηλωτών», αλλά η προκαθορισμένη βία της μειοψηφίας τους: η οθόνη έμεινε
λευκή-άδεια από εικόνες, κατάστικτη από τις τυφλές βολές των «εξεγερμένων».
Οι
άνθρωποι που παραμέρισαν τις αστυνομικές δυνάμεις και χρησιμοποίησαν τις
βοηθητικές δυνάμεις και χρησιμοποίησαν τις βοηθητικές εισόδους, προκειμένου να
εμποδίσουν την προβολή της ταινίας, δεν προέρχονται από υπερσυντηρητικές
πολιτικές ομάδες (αρκεί να υπενθυμίσουμε τα συνθήματα που ακούστηκαν στους
αθηναϊκούς δρόμους το βράδυ της Πέμπτης-τη γλώσσα και το ύφος τους) και,
φυσικά, δεν ανήκουν σε άλλον αιώνα είναι σημερινοί, ζουν ανάμεσά μας και, ακόμη
πιο σημαντικό, δεν εκπροσωπούν μιαν άλλη εποχή (έστω εκείνη των επίσημων αφορισμών
του Καζαντζάκη) αλλά, με έμφαση, τη δική μας. Επίσης, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι
πρεσβεύουν (κατά ένα μέρος τουλάχιστον, ίσως το σκληροπυρηνικό) τη χριστιανική
πίστη. Τέλος, οι έξαλλοι καταστροφείς φαίνεται ότι (τουλάχιστον σε ό,τι αφορά
στο έκθυμο των πραγμάτων), δεν είναι μόνο στην ιδέα που έχουν για τον
«Τελευταίο πειρασμό» (κάτι μπορεί να μας πληροφορήσουν σχετική η ανακοίνωση του
Γραφείου Τύπου της Ιεράς Συνόδου και οι δηλώσεις γνωστού «νεορθόδοξου»
πανεπιστημιακού)
Ιδού,
λοιπόν, που ένα ολόκληρο τμήμα του σύγχρονου ελληνικού χριστιανικού κόσμου
επιζητεί-διά των λόγων ή διά των πράξεων-ανοιχτά την απαγόρευση ενός έργου
τέχνης, αρνούμενο να συζητήσει ή και διαλεκτικά να απορρίψει το μήνυμα του
δημιουργού του. Ωστόσο, τα γεγονότα αυτής της εβδομάδας μας πηγαίνουν ακόμη πιο
μακριά: στην ελευθερία της τέχνης και της συνείδησης. Και εδώ το πράγμα είναι
βαρύτερο. Διότι η απαγόρευση φέρνει την απαγόρευση και η όλη αντίληψη του τι
πρέπει και τι δεν πρέπει να παρακολουθεί το κοινό (στο σύνολο πλέον της
έκφρασης) ανοίγει τον δρόμο σε απρόβλεπτες επεμβάσεις και πραγματικούς
κινδύνους. Λόγια χιλιοειπωμένα και επισημάνσεις αυτονόητες. Πόσο, όμως,
αυτονόητες, μετά τα τελευταία γεγονότα;
Χ. εφημερίδα Η Καθημερινή 16/10/1988
--
Ζ)
Ο τελευταίος Πειρασμός της συνείδησής μας
Δ.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ, περιοδικό Πολιτική Εποπτεία τχ. 139/Νοέμβριος 1988, σ.85-
Ο ΜΑΡΤΙΝ
ΣΚΟΡΤΣΕΖΕ είναι ένας επιτυχημένος σκηνοθέτης «ελαφρολαϊκών» ταινιών. Τα έργα
του έχουν όλα την ίδια συνταγή: δύο άντρες έχουν μια σκοτεινή σχέση μίσους και
έρωτος μεταξύ τους (αν και η φιλομοφυλία τους δεν βγαίνει από το ντουλαπάκι του
υποσυνείδητου)’ ο ένας προσπαθεί να εξοντώσει τον άλλον (στα πλαίσια πάντοτε
μιας «αποστολής») μολονότι διαισθάνεται πως η καταστροφή δεν μπορεί παρά να
είναι αμοιβαία.
Σας
φαίνεται αυτό το μοντέλο ικανό να περιγράψει τη σχέση Ιησού-Ιούδα; Αν ναι,
κάνατε ένα γερό βήμα κατανόησης του «Τελευταίου Πειρασμού».
Το
επόμενο βήμα, είναι να συμφωνήσετε πως ο Ιησούς Χριστός, ήταν ένας άνθρωπος.
Εάν δεν έχετε αντιρρήσεις, τότε οι Καζαντζάκης και Σκορτσέζε μπορούν να
προχωρήσουν και από την ψυχανάλυση να περάσουν στην λογική:
Ο Ιησούς Χριστός ήταν άνθρωπος
εγώ είμαι άνθρωπος
εμένα με βασανίζει το θέμα του σεξ
ergo:
ο Ιησούς Χριστός βασανιζόταν
από
το θέμα του σεξ.
Με την λογική αυτή δεν θα καταπλήξετε τον Καρτέσιο,
τα καταφέρνετε όμως πολύ καλά με κάθε σεξοβασανισμένο-κι επειδή αυτό το είδος
ανθοφορεί, έχετε εξασφαλίσει ένα επαρκή αριθμό φανατικών οπαδών. Δεν είναι και
λίγο αυτό, έ;
Βέβαια, η επιτυχία δεν είναι
απολύτως εξασφαλισμένη. Υπάρχουν πάρα πολλοί που δεν θα θεωρούσαν Πειρασμό-και
μάλιστα Έσχατο-το νάχουν σεξ με μία μόνο γυναίκα και νάναι και πολύτεκνοι από
πάνω. Ένας αμερικανός κριτικός παρετήρησε ότι μόνον ένας παράφρων θα εξελάμβανε
αυτόν τον εφιάλτη ως πειρασμό. Μπορείτε να προσθέσετε ότι, εν πάση περιπτώσει,
δεν είναι λόγος να αισθανθήτε Μεσσίας επειδή δεν πήγατε με γυναίκα!
ΠΟΛΛΟΙ
ΚΡΙΤΙΚΟΙ χτύπησαν την ταινία. Την χαρακτήρισαν «σαχλαμάρα», «λάθος»,
«εκκεντρικά κακόγουστη», «βαρετή» «γκάφα» και πάει λέγοντας. Ο Σκοτσέζε απαντά
απολαμβάνοντας την εισπρακτική επιτυχία και τη δημοσιότητα που ξεσήκωσαν οι
διαμαρτυρίες των χριστιανών. Ίσως αισθάνεται πως έκανε το καλύτερο δυνατόν: Οι
παραγωγοί δεν ήθελαν μιαν επανάληψη του Σεσίλ Ντε Μίλλ, και ο ίδιος δεν έχει τη
δυνατότητα να ξεπεράσει τον Πιέρ Πάολο Παζολίνι. Τι λοιπόν περιμέναμε από την Αυτού
Μετριότητά του; Ένα Άρλεκιν, ναι’ τη Θεία Κωμωδία, όχι.
ΚΑΙ Ο
ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ σάλαγος; Αυτός δεν μετράει; Και δεν μας μετράει;
Ο
Σκορτσέζε επικαλείται εμάς, όλους όσους υποστηρίζουμε την ελευθερία έκφρασης
και διακίνησης των ιδεών. Θα επιτρέψουμε, εμείς οι φιλελεύθεροι, σε μια ομάδα
φανατικών και δογματικών να επιβάλλει τις απόψεις της; Θα ανεχθούμε λογοκρισία;
Θα αφήσουμε να φιμωθεί ένας άνθρωπος που τόλμησε νάχει έστω διαφορετική άποψη
από τη δική μας; Δεν έχει λοιπόν αυτός, ο σκηνοθέτης Μάρτιν Σκορτσέζε, το
δικαίωμα να έχει όποιαν άποψη θέλει για τον Ιησού;
Πρέπει οπωσδήποτε και διά της βίας να συμφωνεί με
όσα λένε οι μητροπολίτες; Δεν είμαστε άραγε εμείς αυτοί που λέμε πως δεν έχει
κανείς το δικαίωμα να φιμώνει έναν άνθρωπο; Εμπρός λοιπόν, ας τον
υποστηρίξουμε!
Κι έτσι,
ο «Τελευταίος Πειρασμός», πειράζει τη συνείδηση των φιλελευθέρων.
ΑΣ
ΞΕΚΑΘΑΡΙΣΟΥΜΕ, λοιπόν, τη θέση μας. Πρώτα απ’ όλα, ασφαλώς πρόκειται για κακής
ποιότητας ταινία. Δεν χρειάζεται να τη δει κανείς για να μορφώσει έγκυρη γνώμη,
όπως αξιώνουν ο Σκορτσέζε και οι παραγωγοί.
Εάν επρόκειτο για ταινία στηριγμένη σ’ ένα οποιοδήποτε μπέστ σέλλερ,
θάπρεπε πράγματι να δούμε πριν κρίνουμε. Αλλά πρόκειται για τον «Τελευταίο
Πειρασμό» έργο στηριγμένο στη νουβέλα
του Καζαντζάκη και σκηνοθετημένο από τον Σκορτσέζε. Και μας είναι γνωστά, μέχρι
πλήξεως, τα επίπεδα και του ενός και του άλλου. Όταν γύριζε ο Παζολίνι το «Κατά
Ματθαίον» περιμέναμε να δούμε το αποτέλεσμα. Αλλά ποιος από μας περιμένει, στα
σοβαρά, να δει αν στην επόμενη ταινία του ο Θανάσης Βέγγος θα τρέχει ή θα
παίξει κάποιον παραλυτικό; Ποιος μπορεί ακόμη να υποθέτει ότι για τον Γιάννη
Δαλιανίδη οι «Αδελφοί Καραμαζώφ» είναι κάτι βαθύτερο από μια ιστορία με «περιπέτεια-αγωνία-μίσος-έρωτα-μυστήριο;»
Είναι
σίγουρο λοιπόν ότι η ταινία του Σκορτσέζε είναι κακής ποιότητας. Όμως, η κακή
ποιότητα έχει δύο αντιπάλους: την καλή ποιότητα, και μια άλλη κακή. Και όσοι
απορρίπτουμε την κακή ταινία, είμαστε υποχρεωμένοι ν’ απορρίψουμε και τις κακές
αντιδράσεις. Και υπήρξαν πολλές τέτοιες, ή αναγγέλλονται άλλες, που βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο με την ταινία που
καταδικάζουν όλο πάθος…
ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ είναι αυτός που δεν σέβεται μόνο την καλή, αλλά και την
κακή ποιότητα. Από την στιγμή που θεωρούμε τη δεύτερη ποιότητα κάτι άνομο, κάτι
άξιο να απαγορευθεί, τότε δεν μπορούμε να ανεχόμαστε τη δημοκρατία. Γιατί,
βέβαια, δεν ψηφίζουν μόνον οι έχοντες βαθειά γνώση της πολιτικής, της ιστορίας
και των πεπρωμένων’ ψηφίζουν και οι αγράμματοι, κι αυτοί που «πηγαίνουν μ’
όποιον πάει το ρεύμα», και οι ταπεινοί συμφεροντολόγοι, κι άλλοι πολλοί. Η
Δημοκρατία είναι η απόλυτος παράνοια, αν δεν πιστεύουμε ότι τελικά, μεσ’ απ’
όλες τις αντιφάσεις, και παρά το γεγονός ότι οι σοβαροί και υπεύθυνοι είναι
ελάχιστοι, προκύπτει μια σωστή κρίση-αυτή που λέμε “common sense”. Αν το common sense δεν υπάρχει, ή αν δεν είναι σε
γενικές γραμμές εύλογο, τότε η Δημοκρατία είναι πολίτευμα για ψυχοπαθείς, και ο
φιλελευθερισμός προϊόν σχιζοφρενείας.
Θ’ αγωνιστούμε
λοιπόν πάντοτε, όσοι πιστεύουμε πως δεν μπορεί ποτέ να υπάρξει μια «φωτεινή
μειοψηφία» υπέρτερη του common
sense,
για τα δικαιώματα της κακής ποιότητος. Θ’ αγωνιζόμαστε για το δικαίωμα να
εκφραστεί ελεύθερα αυτός που είμαστε βέβαιοι ότι σφάλλει, αυτός που δεν έχει
ποιότητες και κριτήρια και αρχές.
ΑΛΛ’
ΑΚΡΙΒΩΣ αυτό το common
sense,
η ουσία της Δημοκρατίας, έχει θεσπίσει κάποια πλαίσια εντός των οποίων η
έκφραση μπορεί να αναπτύσσεται ελεύθερα. Τα πλαίσια αυτά καθορίζονται όχι μόνο
και όχι πάντοτε από το δικαιϊκό πλαίσιο της κοινωνίας’ καθορίζονται επίσης και
από ορισμένες αξίες, αξίες που βρίσκονται επέκεινα και υπεράνω ρητών κανόνων.
Πρόκειται για αξίες που θα μπορούσαμε να τις πούμε αυθαίρετες, αλλά που δεν
είναι ως εξ αυτού και μη σεβαστές.
Ήδη, ο
Μητροπολίτης Δημητριάδος Χριστόδουλος, σε πρόσφατο οργίλο άρθρο του-και πρέπει
να προσέξουμε την οργή του διότι πρόκειται για Επίσκοπο που σκύβει πάντοτε με
προσοχή και λεπτότητα σε αυτόν που (εμείς) θα λέγαμε «αντίπαλό» του- παρατηρεί:
«Το
κράτος, υποκριτικά φερόμενο, επικαλείται την ελευθερία του λόγου και του
στοχασμού, ενώ όταν θίγεται ο αρχηγός του ή ο πρωθυπουργός του ή τα εθνικά του
συμφέροντα, επιστρατεύει εισαγγελείς και δικαστάς, για να χειριστούν αυστηρά
τον πέλεκυ του νόμου».
Πως
μπορεί, λοιπόν μια κοινωνία να προστατεύει όχι μόνο Προέδρους και υπουργούς,
αλλά και απλούς πολίτες από εξύβριση ή συκοφαντία κ.τ.ό., και να επιτρέπει τον
εξευτελισμό της βαθύτατης πίστης κάποιου ανθρώπου, της πιο μύχιας και
συγκροτητικής του, της πιο απόλυτα καθοριστικής του προσώπου του και
δεσμευτικής της υπόστασής του;
΄Αν και
οι φιλελεύθεροι δεν μπορούν να πουν στον Σκορτσέζε «σταμάτα!», τότε δεν θάχουν
το δικαίωμα να το πουν σε κανέναν, ούτε σ’ εκείνον που ανατινάζει τη
Δημοκρατία. Στην περίπτωση αυτή, ο φιλελευθερισμός βυθίζεται μέσα στον
μηδενισμό, εγκαταλείπει τις αρχές του, και βυθίζεται στο «Όλα επιτρέπονται!».
Ο
ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ, σέβεται την επιβολή ελέγχου ή και απαγόρευσης, όταν δεν
γίνεται αλλοιώς. Η απαγόρευση είναι φάρμακο επικίνδυνο, γιατί είναι η άλλη όψη
της επιβολής, και ξέρουμε πως οι κοινωνίες που απαγορεύουν είναι και κοινωνίες
που επιβάλλουν. Και γι’ αυτό ακριβώς, πρέπει να προσέχουμε: δεν πρέπει να
καταφεύγουμε στην απαγόρευση αν έχουμε ενδείξεις ή έστω υποψίες ότι αυτή η
απαγόρευση θάναι μάταια «αρχή» κάτινος-μιας «εκστρατείας κάθαρσης» ή άλλων
τέτοιων εφιαλτικών. Η απαγόρευση πρέπει να γίνεται μόνον εφ’ όσον είναι
συμπτωματική, ασυνεχής, και με έκδηλη πρόθεση τον σεβασμό των δικαιωμάτων του
ανθρώπου’ ποτέ στα πλαίσια «σταυροφόρων» διόρθωσης της κοινωνίας σύμφωνα με τις
αρχές μιάς έστω στ’ αλήθεια «φωτισμένης» μειοψηφίας, που ξέρει αυτή πως πρέπει
νάμαστε όλοι εμείς…
Δ. Παναγιώτου, περιοδικό Πολιτική Εποπτεία τχ.
139/11,1988, σ.85-
Αυτά
είναι τα κείμενα που εκφράζουν τις απόψεις και τις θέσεις γνωστών μας ανθρώπων
του πνεύματος και της τέχνης και εφημερίδων και περιοδικών. Θέσεις που μας
δηλώνουν ότι η Τέχνη, δημιουργεί και πολιτικές ζυμώσεις μεταξύ των ανθρώπων.
Δεν είναι μια χλιαρή ασχολία για αργόσχολους συνταξιούχους ή μαθητές και
φοιτητές που ετοιμάζονται να δώσουν εξετάσεις. Η Τέχνη παράγεται από την Ζωή,
είναι μέσα στην Ζωή και μιλά για την Ζωή. Το ότι διίστανται οι απόψεις,
διαφοροποιούνται, είναι γόνιμο και χρηστικό για την κοινωνία και τους ανθρώπους.
Τίποτα δεν πάει χαμένο σε αυτήν την Ζωή, όλα έχουν την σημασία τους και την
αποτελεσματικότητά τους. Εξαρτάται μόνο να μην απαγορεύεις την γνώμη του άλλου
αν δεν συμφωνεί με την δική σου. Αυτό είναι η ρίζα του κακού. Η τέχνη έχει
αντικαταστήσει ένα μέρος του ρόλου της θρησκείας εδώ και αιώνες μέσα στην
Ιστορία, όσες απαγορεύσεις και αν επέβαλλαν οι κρατικοί ή θρησκευτικοί
άρχοντες, αυτό θα γινόταν μέσα στην ροή του χρόνου της Ιστορίας και του
πολιτισμού. Και αυτό φάνηκε και με το έργο του Νίκου Καζαντζάκη, όσες
απαγορεύσεις, αφορισμούς, ξόρκια και λάσπες αν του πρόσαψαν κατά καιρούς
διάφοροι εκκλησιαστικοί ή άλλοι φορείς, το έργο του εξακολουθεί να συγκινεί, να
διδάσκει, να αγαπιέται και να διαβάζεται παγκοσμίως. Το πρόβλημα της αξίας του
έργου του, δεν έγκειται στο βαθμό θρησκευτικότητας ή αντιθρησκευτικότητας που
εμπεριέχει αλλά στο κατά πόσο προάγει την τέχνη της πεζογραφίας, της ποίησης, ή
και τις λαϊκής φιλοσοφίας που γεννά με τις μικρές και μεγάλες ιστορίες του που
μας αφηγείται. Εξάλλου, αρέσει ένα έργο όχι γιατί συμφωνούμε μόνο μαζί του αλλά
και γιατί μας ανοίγει νέους δρόμους κατανόησης των προβλημάτων της ζωής και της
προσωπικής μας αυτοσυνειδησίας. Αν κάποιος επιθυμεί να διαβάσει τον άγιο
Νικόλαο τον Καβάσιλα και το έργο του, ενώ άλλος τον Νίκο Καζαντζάκη και το δικό
του είναι μια καθαρά προσωπική επιλογή. Όπως και το να τα διαβάσει και τα δύο.
Αρκεί να αποφασίσει να μελετήσει τα κείμενα της θύραθεν και της εκκλησιαστικής
γραμματείας που ανήκουν στην ελληνική μας παράδοση και ιστορία. Το να τα προσπεράσεις
είναι το πρόβλημα. Να τα αγνοήσεις θεωρώντας ότι δεν σου λένε τίποτα.
Ένα ακόμα ζήτημα που θίγουν τα κείμενα αυτά καθώς
και άλλα που έχω υπόψη μου, είναι το ζήτημα της Δημοκρατίας και των πάσης
φύσεως λογοκρισιών. Δεν υπάρχει λογοκρισία μόνο στον χώρο της τέχνης αλλά
υπάρχει και στην πολιτική, την δικαιοσύνη, την θρησκεία, την κοινωνία, στις
διαπροσωπικές μας σχέσεις, στις ερωτικές μας επιλογές. Χωρίς να γίνομαι και
πάλι κουραστικός, στα ίδια τα φαινόμενα της προληπτικής λογοκρισίας εμπίπτουν
και οι σύγχρονοι των ημερών μας κοινωνικοί χαρακτηρισμοί και πολιτικοί
στιγματισμοί εντεύθεν κακείθεν των πολιτικών τειχών. Δεν μπορείς να
τσουβαλιάζεις όσους διαφωνούν μαζί σου «για ακροδεξιούς», «φασίστες»,
«ρατσιστές», «ξενοφοβικούς» και άλλες ορολογίες επειδή δεν συμφωνούν ή δεν
έχουν κατανοήσει την υπογραφή με τα Σκόπια της συμφωνίας των Πρεσπών. Όταν
μάλιστα η σημερινή κυβέρνηση, δεν έχει αφήσει κανένα μνημονιακό μέτρο που να
μην το έχει ψηφίσει και περάσει από την Ελληνική Βουλή. Αποδείχτηκαν οι σε όλα
«γιες μεν» που έλεγε ο συγχωρεμένος ο Αντρέας. Και όταν αρνείσαι αυτήν την
κυβερνητική ή κοινωνική πολιτική αμέσως σε χαρακτηρίζουν με μεγάλη ευκολία όπως
σε χαρακτηρίζουν. Νομίζω ότι είναι πολιτικά επικίνδυνο γιατί έτσι απαξιώνεις
όλο το πολιτικό προσωπικό και την πολιτική εν γένει. Δεν είναι σημεία των
καιρών ότι οι Έλληνες γυρίζουν την πλάτη στους πολιτικούς και την πολιτική και
στρέφονται σε περισσότερο ακραίες και αντιδημοκρατικές λύσεις ενδιαφερόμενοι
μόνον για την πάρτη τους; Ποιος εξηγεί με πολιτική φρόνηση και πολιτική σκέψη,
γιατί θα οφείλει η χώρα μας να βοηθά και να ελευθερώνει τούρκους
πραξικοπηματίες και όχι να τους ανταλλάσσει με τους δύο έλληνες φυλακισμένους
στρατιωτικούς; Δεν μπορεί όλοι όσοι ψήφισαν στην Τουρκία για να αναδειχθεί στο
ύπατο αξίωμα της Δημοκρατίας τους να είναι αντιδημοκράτες, φασίστες,
συντηρητικοί, ακροδεξιοί, ψηφίστηκε ο κύριος Ερντογκάν, δεν αναδείχθηκε στο
ύπατο αξίωμα από κομματικές συναλλαγές όπως ο δικός μας που μας κάνει συνεχώς
υποδείξεις. Στην Τουρκία έγιναν εκλογές. Έχουν μια Δημοκρατία όπως οι τούρκοι
πολίτες την κατανοούν και την πιστεύουν. Το ίδιο και στην Αυστρία, την Ιταλία,
την Ουγγαρία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Δεν γίνεται να λες ότι είσαι ο
μοναδικός θεματοφύλακας των αξιακών αρχών της Ευρώπης όταν δεν μπορείς να
διαφυλάξεις ούτε τα σύνορά σου. Δεν μπορεί να αποκαλείς ακροδεξιούς αυτούς που
ακούν στις ειδήσεις ότι οι γυναίκες στην Σαουδική Αραβία, εν έτει 2018 τους
επετράπη να οδηγούν; Θα ήθελε κανένας δημοκράτης, η γυναίκα του, η κόρη του η
αδερφή του, η φιλενάδα του, η μητέρα του να βρίσκεται στην θέση που έχουν οι
γυναίκες σε πλείστες μουσουλμανικές χώρες; Αν ναι, τότε δεν έχουν παρά να πάνε να
ζήσουν εκεί. Αν όχι, δεν μπορείς να πετροβολάς συνεχώς το ευρωπαικό οικοδόμημα
αξιών. Αυτό που κινείται μεταξύ αποικιοκρατίας και καπιταλισμού. Θρησκευτικής
ανοχής και λαϊκού κράτους. Η αριστερά, ή τουλάχιστον ότι έμεινε από αυτήν σαν
ανάμνηση παλαιών επαναστατικών εποχών, δεν μπορεί να επιβουλεύεται την όποια
αστική δημοκρατία την στιγμή που καρπούται τα πολιτικά και οικονομικά της
οφέλη. Ή μένεις απέξω από το παιχνίδι των πολιτικών καιρών ή μετέχεις και λες
πολύ μα πολύ λιγότερα από όσα λένε οι σημερινοί συγκυβερνώντες και ο κύριος
πρόεδρος της Δημοκρατίας. Ούτως η άλλως η γενικότερη πολιτική τους είναι
συντηρητική και συνέχεια των προηγούμενων πολιτικών των δεξιών κυβερνήσεων, άρα
τι μιλάνε;
Μέσα στην Ευρώπη. Οι αγορές, δεν θάρθουν από τις
ερήμους, αλλά από τα ισχυρά καπιταλιστικά κέντρα της δύσης σύντροφοι και
συντρόφισσες, που θέλατε να κάνατε την χώρα Ολλανδία της Μεσογείου. Τα άκουσες
πατέρα!
Η Κύπρος είναι ακόμα σκλαβωμένη και υποδουλωμένη.
Και ο φάκελος της Κυπριακής Τραγωδίας κλειστός.
Για τον «Τελευταίο πειρασμό» του Νίκου Καζαντζάκη θα
μιλάμε τώρα;
Γιώργος Χ.
Μπαλούρδος
Πειραιάς, 15 Ιουλίου 2018
Σκόρπιον ή Σταύρος Ξαρχάκος, ιδού το δίλημμα κύριοι και
κυρίες.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου